Tổng hợp bài giảng môn kinh tế phát triển

NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn Ch−¬ng I NhËp m«n Nhân loại cùng chia sẻ một hành tinh, một hành tinh mà ở đó có hai thế giới, thế giới của người giàu và thế giới của người nghèo. - Raanan Weitz, 1986. Hơn ¾ dân số thế giới sống ở các nước đang phát triển, nhưng họ chỉ có được 16% thu nhập của thế giới-trong khi đó 20% người giàu nhất chiếm 85% thu nhập toàn cầu. - Chương trình phát triển liên hợp quốc, Báo cáo phát triển con người, 1995. Mục tiêu cuối cùng của phát triển phải là giảm sự không công bằng giữa và bên trong các quốc gia…. Thách thức lớn nhất của sự phát triển của chúng ta hiện nay là thách thức của sự không bị loại trừ. - James D. Wolfensohn, Giám đốc, Ngân hàng thế giới, 1998. (Todaro and Smith1 2003, 3) 1.1. Kinh tÕ ph¸t triÓn Häc 1.1.1. Bèi c¶nh lÞch sö vÒ sù ra ®êi Kinh tÕ ph¸t triÓn häc Sau ChiÕn tranh thÕ giíi th− II, cã ba sù kiÖn quan träng cña thÕ giíi. Thø nhÊt lµ sù v−¬n lªn m¹nh mÏ cña n−íc Mü nh− lµ mét c−êng quèc. Trong khi c¸c n−íc T©y ¢u (V−¬ng Quèc Anh, Ph¸p, vµ §øc) bÞ suy yÕu sau chiÕn tranh, n−íc Mü næi bËt lªn thµnh mét c−êng quèc, vµ b¾t ®Çu KÕ ho¹ch Marshall t¸i thiÕt T©y ¢u tõ hËu qu¶ cña chiÕn tranh. Trong nh÷ng n¨m 1950s, n−íc Mü n¾m lÊy vai trß ®iÒu khiÓn c¸c vÊn ®Ò cña thÕ giíi. Thø hai lµ sù lan réng cña hÖ thèng c¸c n−íc X· héi chñ nghÜa. Liªn X« më réng sù ¶nh h−ëng kh«ng chØ ë khu vùc §«ng ¢u mµ cßn ®Õn Ch©u ¸ nh− Trung Quèc, TriÒu Tiªn vµ ViÖt Nam. Thø ba, sù khai sinh c¸c nhµ n−íc ®éc lËp ë Ch©u ¸, Ch©u Phi, vµ Ch©u Mü La Tinh sau khi gi¶i phãng khái ¸ch thèng trÞ cña c¸c n−íc thùc d©n ®· h×nh thµnh nªn c¸c n−íc ThÕ giíi thø 3, hay c¸c n−íc chËm ph¸t triÓn (Less Developed Countries – LDCs). C¸c nhµ n−íc míi 1 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn thµnh lËp nµy chËp ch÷ng t×m kiÕm m« h×nh/®−êng lèi ph¸t triÓn ®Êt n−íc ®Ó ®Èy m¹nh nÒn kinh tÕ vµ t¨ng c−êng sù ®éc lËp chÝnh trÞ cña m×nh. Trong bèi c¶nh lÞch sö ®ã, giíi l·nh ®¹o chÝnh trÞ cña n−íc Mü khuyÕn khÝch c¸c nhµ khoa häc x· héi cña hä nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn nh»m thóc ®Èy sù ph¸t triÓn kinh tÕ, sù æn ®Þnh chÝnh trÞ ë c¸c n−íc ThÕ giíi thø 3 víi môc ®Ých tranh giµnh sù ¶nh h−ëng ®Õn c¸c n−íc nµy víi Liªn X«. Víi sù tµi trî hµo phãng tõ chÝnh phñ Mü vµ c¸c quü tµi trî t− nh©n, thÕ hÖ c¸c nhµ nghiªn cøu kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi trÎ tuæi b¾t tay vµo nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ – chÝnh trÞ – x· héi cña c¸c n−íc ThÕ giíi thø 3. Trong bèi c¶nh lÞch sö ®ã, Kinh tÕ ph¸t triÓn häc ®−îc h×nh thµnh vµ lµ mét lÜnh vùc nghiªn cøu ®éc lËp víi c¸c m«n kinh tÕ kh¸c. (Alvin Y. So2 1990, 17) 1.1.2. B¶n chÊt cña Kinh tÕ ph¸t triÓn häc Kinh tÕ häc quan t©m ®Çu tiªn ®Õn vÊn ®Ò hiÖu qu¶. Nã nghiªn cøu c¸c x· héi lµm c¸ch nµo ®Ó sö dông cã hiÖu qu¶ c¸c nguån lùc khan hiÕm ®Ó s¶n xuÊt ra nh÷ng hµng ho¸ vµ dÞch vô cã gi¸ trÞ vµ ph©n phèi chóng cho c¸c thµnh viªn kh¸c nhau trong x· héi. Kinh tÕ häc truyÒn thèng g¾n liÒn víi c¸c nÒn kinh tÕ t− b¶n tiªn tiÕn: thÞ tr−êng tù do, kh¸ch hµng lµ th−îng ®Õ, sù tù ®éng ®iÒu chÝnh cña gi¸ c¶, c¸c quyÕt ®Þnh ®−îc ®−a ra dùa trªn c¬ së c¸c tÝnh to¸n cña gi¸ trÞ cËn biªn, lîi nhuËn, vµ lîi Ých; vµ sù c©n b»ng cña c¸c s¶n phÈm ®Çu ra cña tÊt c¶ c¸c thÞ tr−êng s¶n phÈm vµ thÞ tr−êng c¸c yÕu tè s¶n xuÊt. Kinh tÕ häc truyÒn thèng gi¶ ®Þnh r»ng c¸c quyÕt ®Þnh kinh tÕ dùa trªn sù hîp lý, tÝnh thuÇn vËt chÊt, vµ mang tÝnh c¸ nh©n (Samuelson and Nordhaus3 2005, 4; Todaro and Smith 2003, 8-9). Kinh tÕ chÝnh trÞ v−ît qua kinh tÕ häc truyÒn thèng nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh thay ®æi x· héi qua ®ã c¸c nhãm l·nh ®¹o kinh tÕ, chÝnh trÞ nhÊt ®Þnh ¶nh h−ëng ®Õn viÖc ph©n bæ c¸c nguån lùc s¶n xuÊt khan hiÕm ®Ó ®¶m b¶o lîi Ých cña hä còng nh− lîi Ých cho toµn x· héi. Nh− vËy, kinh tÕ chÝnh trÞ quan t©m ®Õn mèi quan hÖ gi÷a chÝnh trÞ vµ kinh tÕ, víi sù nhÊn m¹nh ®Õn vai trß cña quyÒn lùc trong c¸c quyÕt ®Þnh kinh tÕ. Kinh tÕ ph¸t triÓn häc cã ph¹m vi nghiªn cøu réng h¬n. Thªm vµo viÖc quan t©m ®Õn sù ph©n bæ hiÖu qu¶ c¸c nguån lùc khan hiÕm, kinh tÕ ph¸t triÓn cßn ph¶i gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò vÒ c¬ chÕ x· héi, chÝnh trÞ, vµ thÓ chÕ (c¶ c«ng céng vµ t− nh©n) cÇn thiÕt ®Ó mang l¹i sù c¶i thiÖn nhanh vµ réng lín vÒ møc sèng cña ®a sè ng−êi nghÌo, thiÕu dinh d−ìng, vµ mï ch÷ ë Ch©u Phi, Ch©u ¸, vµ Ch©u Mü La Tinh. Kh«ng gièng nh− c¸c n−íc ph¸t triÓn, ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, hÇu hÕt thÞ tr−êng hµng ho¸ vµ thÞ tr−êng c¸c yÕu tè s¶n xuÊt lµ nh÷ng thÞ tr−êng kh«ng hoµn h¶o, ng−êi tiªu dïng vµ ng−êi s¶n xuÊt 2 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn thiÕu th«ng tin, nh÷ng thay ®æi cÊu tróc lín diÔn ra ë c¶ x· héi vµ nÒn kinh tÕ, tiÒm n¨ng cho tr¹ng th¸i ®a cÇn b»ng h¬n lµ ®¬n c©n b»ng lµ phæ biÕn, vµ tr¹ng th¸i kh«ng c©n b»ng th−êng xuyªn x¶y ra (gi¸ c¶ kh«ng ph¶n ¸nh c©n b»ng cung – cÇu). Trong rÊt nhiÒu tr−êng hîp, c¸c tÝnh to¸n kinh tÕ bÞ chi phèi bëi nh÷ng −u tiªn vÒ x· héi hay chÝnh trÞ. VÝ dô, viÖc x©y dông mét quèc gia míi ë Ch©u Phi, thay thÕ c¸c chuyªn gia n−íc ngoµi b»ng c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch néi ®Þa, gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò xung ®ét s¾c téc, b¶o tån c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸, t«n gi¸o truyÒn thèng. ë cÊp c¸ nh©n, lîi Ých cña gia ®×nh, nhãm x· héi cã thÓ ®−îc ®Æt lªn trªn lîi Ých cña c¸ nh©n hay môc tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn. Nh− vËy, kinh tÕ ph¸t triÓn, h¬n c¶ kinh tÕ häc vµ kinh tÕ chÝnh trÞ, quan t©m c¶ ®Õn c¸c yªu cÇu vÒ chÝnh trÞ x· héi mµ cã ¶nh h−ëng ®Õn sù chuyÓn ®æi cÊu tróc vµ thÓ chÕ cña toµn x· héi. Nh÷ng sù thay ®æi nµy cña x· héi sÏ lµm cho ®¹i bé phËn d©n c− ®−îc h−ëng nh÷ng thµnh qu¶ kinh tÕ cña x· héi. Kinh tÕ ph¸t triÓn còng ph¶i tËp trung nghiªn cøu nh÷ng c¬ chÕ t¹o ra c¸i bÉy cña sù nghÌo ®ãi mµ c¸c hé gia ®×nh, c¸c vïng, vµ c¸c quèc gia m¾c ph¶i; vµ nghiªn cøu nh÷ng chiÕn l−îc hiÖu qu¶ nhÊt ®Ó ph¸ vì nh÷ng c¸i bÉy nµy. Nh− vËy, mét vai trß lín h¬n cña chÝnh phñ, vµ ë mét møc ®é nµo ®ã, sù ®iÒu phèi c¸c quyÕt ®Þnh kinh tÕ dÉn ®Õn sù thay ®æi nÒn kinh tÕ th−êng ®−îc xem xÐt lµ mét phÇn quan träng cña kinh tÕ ph¸t triÓn. V× sù ®a d¹ng cña c¸c n−íc ThÕ giíi thø 3 vµ sù phøc t¹p cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, kinh tÕ ph¸t triÓn ph¶i mÒm dÎo, cè g¾ng kÕt hîp c¸c kh¸i niÖm vµ c¸c häc thuyÕt tõ kinh tÕ häc truyÒn thèng ®Õn c¸c m« h×nh míi vµ sù tiÕp cËn ®a ngµnh. Môc tiªu cuèi cïng cña kinh tÕ ph¸t triÓn lµ cè g¾ng t×m hiÓu c¸c nÒn kinh tÕ cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn gãp phÇn c¶i thiÖn ®êi sèng vËt chÊt cho nh÷ng ng−êi nghÌo cña thÕ giíi. (Todaro and Smith 2003, 8-9) Tãm l¹i, kinh tÕ ph¸t triÓn lµ mét m«n khoa häc riªng biÖt cã ph¹m vi nghiªn cøu réng h¬n kinh tÕ häc vµ kinh tÕ chÝnh trÞ. Trong khi vÉn quan t©m ®Õn hiÖu qu¶ ph©n bæ c¸c nguån lùc khan hiÕm vµ sù t¨ng tr−ëng bÒn v÷ng, kinh tÕ ph¸t triÓn cßn tËp trung vµo c¸c c¬ chÕ kinh tÕ, x· héi, vµ thÓ chÕ cÇn thiÕt ®Ó ®em l¹i sù c¶i thiÖn nhanh vµ réng lín vÒ møc sèng cña ®¹i bé phËn ng−êi nghÌo ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. Nh− vËy, kinh tÕ ph¸t triÓn ph¶i quan t©m ®Õn c¸c c¸ch thøc phï hîp cña c¸c chÝnh s¸ch c«ng, nh÷ng chÝnh s¸ch nµy ®−îc thiÕt kÕ ®Ó t¸c ®éng ®Õn sù chuyÓn ®æi quan träng vÒ kinh tÕ, x· héi, vµ thÓ chÕ trong toµn x· héi trong mét thêi gian ng¾n nhÊt cã thÓ. (Todaro and Smith 2003, 23) 3 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn 1.1.3. C¸c vÊn ®Ò nghiªn cøu cña kinh tÕ ph¸t triÓn häc C¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nÒn, cÇn ph¶i tr¶ lêi nh÷ng c©u hái then chèt sau: 1. Ý nghĩa thực sự của phát triển là gì? Và quá trình phát triển là gì? 2. Nguồn gốc tăng trưởng kinh tế của quốc gia và quốc tế là những gì? Ai là người được hưởng những thành quả của sự tăng trưởng đó và tại sao? Tại sao một số nước tiến nhanh trong quá trình phát triển trong khi một số nước khác lại chịu cảnh nghèo đói chậm phát triển kéo dài? 3. Những lý thuyết phát triển nào là có ảnh hưởng nhất? Tình trạng kém phát triển được tạo lên bởi các yếu tố nội tại (trong nước) hay bởi các yếu tố bên ngoài (quốc tế)? 4. Bài học nào có thể rút ra được từ những kinh nghiệm lịch sử về quá trình phát triển kinh tế của các nước phát triển hiện nay? Những điều kiện ban đầu của các nước kém phát triển hiện nay giống hay khác so với những điều kiện mà các nước phát triển đã từng trải qua trong giai đoạn công nghiệp hoá của chúng? 5. Làm thế nào để sự nâng cao vị trí và vai trò của phụ nữ có ảnh hưởng tích cực đến triển vọng phát triển? 6. Sự tăng dân số có phải đang là một đe doạ đến quá trình kinh tế của các nước đang phát triển? 7. Những nguyên nhân của nghèo đói là gì, và những chính sách nào đã và đang cải thiện cuộc sống của những người nghèo nhất? 8. Những xã hội giàu có cũng là những xã hội mà người dân có sức khoẻ tốt, bởi vì chúng có nhiều nguồn lực để cải thiện dinh dưỡng và chăm sóc sức khoẻ cho dân cư. Nhưng dân cư có sức khoẻ tốt có thúc đẩy sự phát triển thành công không? 9. Tại sao thất nghiệp là tình trạng rất phổ biến ở những nước đang phát triển, nhất là ở khu vực thành thị? Tại sao người dân/lao động nông thôn vẫn tiếp tục di cư vào thành phố tìm việc làm trong khi cơ hội tìm được việc làm của họ rất ít? 10. Hệ thông giáo dục ở các nước đang phát triển có đẩy mạnh sự phát triển kinh tế hay không? Hay nó chỉ đơn giản là một cơ chế để duy trì sự giàu có, quyền lực, và sự ảnh hưởng của một nhóm dân cư nào đó? 11. Gần 60% đến 70% dân số của các nước đang phát triển sinh sống ở khu vực nông thôn, làm cách nào để phát triển nông nghiệp và nông thôn tốt nhất? Giá nông sản cao có đủ để thúc đẩy sản xuất nông nghiệp, hay sự thay đổi thể chế nông thôn (chia lại ruộng đất, đường xá, phương tiện giao thông, giáo dục, tín dụng v.v.) cũng là cần thiết? 4 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn 12. Chúng ta hiểu “phát triển bền vững” là gi? Có hay không những chi phí kinh tế của việc theo đuổi phát triển bền vững thay vì chỉ quan tâm đến tăng trưởng kinh tế? Và ai là người phải nhận trách nhiệm chính về sự phá huỷ môi trường toàn cầu – các nước giàu hay các nước nghèo? 13. Mở rộng thương mại quốc tế có phải là sự khao khát của các nước nghèo? Ai thực sự thu lợi từ thương mại quốc tế, và sự lợi thế được phân phối như thế nào giữa các quốc gia? 14. Xuất khẩu sản phẩm thô (primary products) như nông sản có nên được khuyến khích hay không? Các nước đang phát triển có nên công nghiệp hoá bằng việc phát triển các ngành công nghiệp chế tạo trong nước càng nhanh càng tốt hay không? 15. Các nước đang phát triển lâm vào khủng hoảng nợ nước ngoài như thế nào? Và sự dính líu của những món nợ này vào nền kinh tế của cả các nước phát triển và các nước đang phát triển là gi? 16. Khi nào và trong điều kiện nào thì chính phủ của các nước đang phát triển nên áp dụng chính sách điều tiết ngoại thương, tăng hàng rào thuế quan, hay ấn định hạn ngạch cho các mặt hàng nhập khẩu với mục tiêu bảo hộ các ngành sản xuất trong nước hay cải thiện cán cân thanh toán? 17. Có nên khuyến khích sự đầu tư của các công ty/tập đoàn đa quốc gia hùng mạnh vào các nước đang phát triển, nếu có thì trong điều kiện nào? Ảnh hưởng của sự bùng phát các “nhà máy toàn cầu” và của toàn cầu hoá tài chính và thương mại đến quan hệ kinh tế quốc tế như thế nào? 18. Sự ảnh hưởng của hỗ trợ kinh tế nước ngoài là gì? Các nước đang phát triển có nên tiếp tục tìm kiếm các nguồn hỗ trợ này không, nếu có thì trong điều kiện gì, và với mục đích gì? Các nước phát triển có nên tiếp tục hỗ trợ, và nếu có thì trong điều kiện nào, với mục đích gì? 19. Thị trường tự do và tư nhân hoá kinh tế là câu trả lời cho các vấn đề phát triển, hay chính phủ của các nước đang phát triển vẫn có vai trò chính trong vận hành nền kinh tế của họ? 20. Toàn cầu hoá là gì, và nó đang ảnh hưởng đến các nước đang phát triển như thế nào? 21. Vai trò của chính sách tài khoá và tiền tệ trong thúc đẩy phát triển là gì? Sự chi tiêu lớn cho quân đội thúc đẩy hay kìm hãm sự tăng trưởng kinh tế? 22. Tại sao khoảng cách giữa nước giàu và nước nghèo lại quá lớn và ngày càng rộng ra? (Todaro and Smith 2003, 10-11) 5 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn 1.2. ý nghÜa cña ph¸t triÓn 1.2.1. Tiêu chuẩn đánh giá phát triển của kinh tế học truyền thống “T¨ng tr−ëng kinh tÕ, ph¸t triÓn s¶n xuÊt, t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng” (Liªn Hîp Quèc 1946) Theo thuật ngữ kinh tế, trình độ phát triển là khả năng của một nền kinh tế tạo ra và duy trì một sự tăng trưởng hàng năm của Tổng sản phẩm quốc dân (Gross National Product-GNP), khoảng 5% đên 7% hoặc cao hơn. Một chỉ tiêu kinh tế khác cũng thường được sử dụng để đánh giá trình độ phát triển là thu nhập bình quân đầu người hoặc GNP bình quân đầu người, chỉ tiêu này phản ánh khả năng tăng trưởng của một đất nước cao hơn tốc độ tăng dân số. Thêm vào đó, phát triển kinh tế trong quá khứ cũng được xem xét như một sự thay đổi về cấu trúc của nền sản xuất và sự phân bổ lao động trong các ngành sản xuất: tỷ trọng của ngành nông nghiệp giảm trong khi tỷ trọng của công nghiệp và dịch vụ tăng. Do vậy, các chiến lược phát triển thường tập trung vào công nghiệp hoá nhanh, và phát triển nông nghiệp và nông thôn thường bị bỏ qua. Cuối cùng, bên cạnh các chỉ tiêu về kinh tế, một số chỉ tiêu xã hội cũng thường được sử dụng để bổ sung cho việc đánh giá trình độ phát triển. Một số chỉ tiêu thông dụng đó là tỷ lệ người lớn biết chữ, điều kiện giáo dục, y tế và dịch vụ v.v. Tóm lại, trong quá khứ, ít nhất là trước những năm 1970, phát triển được nhìn nhận như một hiện tượng kinh tế. Trong giai đoạn này, tăng trưởng kinh tế (sự tăng trưởng nhanh của GNP cũng như GNP bình quân đầu người) được đặc biệt coi trọng trong các chiến lược phát triển của các quốc gia. Tăng trưởng kinh tế nhanh được tin là sẽ tạo ra hoặc việc làm cho nhân dân hoặc tạo ra những điều kiện cần thiết để mở rộng sự phân phối các lợi ích kinh tế xã hội cho nhân dân. Các vấn đề nghèo đói, phân biệt đối xử, thất nghiệp, và phân phối thu nhập chỉ là những vấn đề quan trọng thứ hai sau tăng trưởng kinh tế. (Todaro and Smith 2003, 15-16) 1.2.2. Quan điểm mới về phát triển Kinh nghiÖm cña nh÷ng n¨m 1950 vµ ®Çu nh÷ng n¨m 1960, rÊt nhiÒu n−íc ®ang ph¸t triÓn ®¹t ®−îc môc tiªu t¨ng tr−ëng (thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi t¨ng nhanh) nh−ng møc sèng cña ®¹i bé phËn d©n sè vÉn kh«ng cã g× thay ®æi. DÊu hiÖu nµy cho thÊy cã ®iÒu g× ®ã rÊt sai trong viÖc coi t¨ng 6 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn tr−ëng kinh tÕ nhanh lµ ph¸t triÓn. Ngµy cµng cã nhiÒu nhµ kinh tÕ vµ c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch kªu gäi “h¹ bÖ quan ®iÓm t¨ng tr−ëng nhanh” vµ khuyÕn khÝch tÊn c«ng trùc tiÕp vµo nghÌo ®ãi trµn lan, t×nh tr¹ng bÊt b×nh ®¼ng trong ph©n phèi thu nhËp vµ n¹n thÊt nghiÖp. Tãm l¹i, trong thËp kû 70, ph¸t triÓn ®−îc ®Þnh nghÜa lµ viÖc xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, gi¶m bÊt c«ng, vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò thÊt nghiÖp trong bèi c¶nh mét nÒn kinh tÕ cã t¨ng tr−ëng. Sang nh÷ng n¨m 1980, 1990 t×nh tr¹ng cña rÊt nhiÒu n−íc ®ang ph¸t triÓn cßn trë lªn tåi tÖ h¬n khi mµ tèc ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ ©m, ph¶i ®èi mÆt víi vÊn ®Ò nî n−íc ngoµi. ChÝnh phñ cña c¸c n−íc nµy ®øng tr−íc ¸p lùc ph¶i c¾t gi¶m c¸c kho¶n chi tiªu vèn ®· h¹n chÕ cho c¸c ch−¬ng tr×nh kinh tÕ x· héi. H¬n n÷a, hiÖn t−îng ph¸t triÓn hay t×nh tr¹ng kÐm ph¸t triÓn dai d¼ng kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ vÊn ®Ò kinh tÕ hay viÖc ®o l−êng thu nhËp, viÖc lµm, vµ bÊt b×nh ®¼ng. KÐm ph¸t triÓn thùc chÊt lµ cuéc sèng cña h¬n 3 tû ng−êi trªn thÕ giíi. Nh− Denis Goulet diÔn t¶ mét c¸ch hïng hån r»ng “kÐm ph¸t triÓn thùc sù g©y sèc: sù nghÌo khæ, bÖnh tËt, nh÷ng c¸i chÕt kh«ng cÇn thiÕt, vµ sù tuyÖt väng”. Ng©n hµng thÕ giíi (World Bank), tæ chøc ®· tõng ñng hé quan ®iÓm coi t¨ng tr−ëng kinh tÕ lµ ph¸t triÓn trong nh÷ng n¨m 1980, còng ®· ñng hé quan ®iÓm míi khi nh×n nhËn ph¸t triÓn theo quan ®iÓm réng h¬n. Trong B¸o c¸o ph¸t triÓn thÕ gi¬i cña m×nh n¨m 1991, Ng©n hµng thÕ giíi kh¼ng ®Þnh: Th¸ch thøc cña sù ph¸t triÓn… lµ n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng. §Æc biÖt lµ trong thÕ giíi cña c¸c n−íc nghÌo, mét chÊt l−îng cuéc sèng tèt h¬n ch¾c ch¾n ®ßi hái ph¶i cã thu nhËp cao h¬n nh−ng nã cßn liªn quan ®Õn nhiÒu thø h¬n thÕ n÷a. Nã bao gåm gi¸o dôc tèt h¬n, tiªu chuÈn vÒ søc khoÎ vµ dinh d−ìng cao h¬n, gi¶m nghÌo ®ãi, m«i tr−êng sèng trong s¹ch h¬n, c¬ héi c«ng b»ng h¬n, con ng−êi ®−îc tù do h¬n, vµ ®êi sèng v¨n ho¸ phong phó h¬n. Nh− vËy, ph¸t triÓn ph¶i ®−îc hiÓu ®ã lµ mét qu¸ tr×nh nhiÒu mÆt liªn quan ®Õn nh÷ng thay ®æi c¬ b¶n trong kÕt cÊu x· héi, nh÷ng quan ®iÓm phæ th«ng, thÓ chÕ quèc gia cïng víi sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ nhanh, gi¶m bÊt c«ng, vµ gi¶m nghÌo ®ãi. Ph¸t triÓn, vÒ b¶n chÊt, ph¶i thÓ hiÖn sù thay ®æi ®ång bé, trong ®ã x· héi ®¶m b¶o nh÷ng nhu cÇu c¬ b¶n, nh÷ng mong muèn cña c¸c c¸ nh©n, c¸c nhãm d©n c− trong x· héi ®ã; chuyÓn tõ tr¹ng th¸i mµ ng−êi d©n ph¶i ®èi mÆt víi sù thiÕu thèn, kh«ng tho¶ m·n sang tr¹ng th¸i mµ ng−êi d©n ®−îc h−ëng cuéc sèng vËt chÊt còng nh− tinh thÇn tèt h¬n. (Todaro and Smith 2003, 16-17) 7 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn Ph¸t triÓn bÒn v÷ng (PTBV). N¨m 1987, kh¸i niÖm ph¸t triÓn bÒn v÷ng lÇn ®Çu tiªn xuÊt hiÖn: "Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ sù ph¸t triÓn liªn tôc trªn c¬ së khai th¸c vµ sö dông hîp lý c¸c nguån lùc ®¸p øng nhu cÇu hiÖn t¹i vµ b¶o tån chóng cho thÕ hÖ t−¬ng lai" - World Commision on Environment and Development's Report Our Common Future - The Brundtland Commision - Offord University Press, 1987. Tãm l¹i, ph¸t triÓn bÒn v÷ng liªn quan ®Õn 3 gi¸c ®é lµ kinh tÕ - x· héi – m«i tr−êng, ®−îc m« pháng nh− h×nh 1.1 ë d−íi. Ph¸t triÓn kinh tÕ Ph¸t triÓn bÒn v÷ng TiÕn bé x· héi B¶o vÖ m«i tr−êng H×nh 1.1. Ph¸t triÓn VÒ kinh tÕ. “BÒn v÷ng vÒ kinh tÕ ®ßi hái ph¶i ®¶m b¶o kÕt hîp hµi hoµ gi÷a môc tiªu t¨ng tr−ëng kinh tÕ víi ph¸t triÓn v¨n ho¸ - x· héi, c©n ®èi tèc ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ víi viÖc sö dông c¸c ®iÒu kiÖn nguån lùc, tµi nguyªn thiªn nhiªn, khoa häc, c«ng nghÖ, ®Æc biÖt chó träng ph¸t triÓn c«ng nghÖ s¹ch” (V¨n phßng Ph¸t triÓn bÒn v÷ng – Bé KÕ ho¹ch vµ §Çu t−, Dù ¸n VIE/01/021 2006, 71). Theo c¸c nhµ kinh tÕ, con ®−êng ph¸t triÓn lµ bÒn v÷ng “nÕu vµ chØ nÕu l−îng vèn cña tÊt c¶ c¸c lo¹i tµi s¶n ®−îc b¶o toµn hoÆc t¨ng lªn theo thêi gian.” §iÒu nµy thùc chÊt lµ sù t¨ng tr−ëng trong t−¬ng lai vµ chÊt l−îng cuéc sèng phô thuéc chÆt chÏ vµo chÊt l−îng cña m«i tr−êng (Todaro and Smith 2003, 465). 8 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn VÒ x· héi. g tr−ëng nhanh vµ æ i, trong ®ã gi¸o dôc ñ vµ toµn diÖn cho m C¸c môc ti h x· héi cña ph¸t tr VÒ m«i tr− n nhiªn t¸i t¹o ®−îc kh«i phôc ®−îc c i t¹o ph¶i ®−îc sö d (V¨n phßn n VIE/01/021 Ch− Thø nhÊt, c ®Çy ®ñ h¬n nhu cÇ n−íc giµu m¹nh, x qu¸n trong mäi gia Thø hai, co s¾p tíi, ®¶m b¶o an thùc phÈm cho nh© th¸c hîp lý, sö dôn phÐp vÒ mÆt sinh t “mäi mÆt: kinh tÕ, Thø ba, b¶o t¸ch rêi cña qu¸ tr t¸c ®éng xÊu ®èi ví r·i nguyªn t¾c “ng hoµn”. X©y dùng h tr−êng; chñ ®éng g trong viÖc lËp quy coi yªu cÇu vÒ b¶o bÒn v÷ng. Thø t−, qu¸ cña thÕ hÖ hiÖn t¹i lËp ®iÒu kiÖn ®Ó mä triÓn, ®−îc tiÕp cËn Ých c«ng céng, t¹o thÕ hÖ mai sau, sö thiÖn m«i tr−êng sè x©y dùng lèi sèng l BÒn v÷ng vÒ x· héi lµ x©y dùng mét x· héi cã nÒn t¨n n ®Þnh ph¶i ®i ®«i víi d©n chñ c«ng b»ng vµ tiÕn bé x· hé , ®µo t¹o, y tÕ vµ phóc lîi x· héi ph¶i ®−îc ch¨m lo ®Çy ® äi ®èi t−îng trong x· héi. ªu Ph¸t triÓn thiªn niªn kû (UNDP) tËp trung vµo khÝa c¹n iÓn (xem Phô Lôc 1). êng. BÒn v÷ng vÒ m«i tr−êng lµ c¸c d¹ng tµi nguyªn thiª ph¶i ®−îc sö dông trong ph¹m vi chÞu t¶i cña chóng nh»m ¶ vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng, c¸c d¹ng tµi nguyªn kh«ng t¸ ông tiÕt kiÖm vµ hîp lý nhÊt. g Ph¸t triÓn bÒn v÷ng – Bé KÕ ho¹ch vµ §Çu t−, Dù ¸ 2006, 71-72) Hép 1: Quan ®iÓm ph¸t triÓn cña ViÖt Nam- ¬ng tr×nh nghÞ sù 21 cña ViÖt Nam: 8 nguyªn t¾c on ng−êi lµ trung t©m cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng. §¸p øng ngµy cµng u vËt chÊt vµ tinh thÇn cña mäi tÇng líp nh©n d©n, x©y dùng ®Êt · héi c«ng b»ng, d©n chñ vµ v¨n minh lµ nguyªn t¾c qu¸n triÖt nhÊt i ®o¹n ph¸t triÓn. i ph¸t triÓn kinh tÕ lµ nhiÖm vô trung t©m cña giai ®o¹n ph¸t triÓn ninh l−¬ng thùc, n¨ng l−îng ®Ó PTBV, ®¶m b¶o vÖ sinh vµ an toµn n d©n; kÕt hîp chÆt chÏ, hîp lý vµ hµi hoµ víi ph¸t triÓn x· héi; khai g tiÕt kiÖm vµ hiÖu qu¶ tµi nguyªn thiªn nhiªn trong giíi h¹n cho h¸i vµ b¶o vÖ m«i tr−êng l©u bÒn. Tõng b−íc thùc hiÖn nguyªn t¾c x· héi vµ m«i tr−êng ®Òu cïng cã lîi”. vÖ vµ c¶i thiÖn m«i tr−êng ph¶i ®−îc coi lµ mét yÕu tè kh«ng thÓ ×nh ph¸t triÓn. TÝch cùc vµ chñ ®éng phßng ngõa, ng¨n chÆn nh÷ng i m«i tr−êng do ho¹t ®éng cña con ng−êi g©y ra. CÇn ¸p dông réng −êi g©y thiÖt h¹i ®èi víi tµi nguyªn vµ m«i tr−êng th× ph¶i båi Ö thèng ph¸t luËt ®ång bé vµ cã hiÖu lùc vÒ c«ng t¸c b¶o vÖ m«i ¾n kÕt vµ cã chÕ tµi b¾t buéc lång ghÐp yªu cÇu b¶o vÖ m«i tr−êng ho¹ch, kÕ ho¹ch, ch−¬ng tr×nh vµ dù ¸n ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi, vÖ m«i tr−êng lµ mét tiªu chÝ quan träng trong ®¸nh gi¸ ph¸t triÓn tr×nh ph¸t triÓn ph¶i b¶o ®¶m ®¸p øng mét c¸ch c«ng b»ng nhu cÇu vµ kh«ng g©y trë ng¹i tíi cuéc sèng cña c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai. T¹o i ng−êi vµ mäi céng ®ång trong x· héi cã c¬ héi c«ng b»ng ®Ó ph¸t ®Õn c¸c nguån lùc chung vµ ®−îc ph©n phèi c«ng b»ng nh÷ng lîi ra nh÷ng nÒn t¶ng vËt chÊt, tri thøc vµ v¨n ho¸ tèt ®Ñp cho nh÷ng dông tiÕt kiÖm nh÷ng tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o ®−îc, g×n gi÷ vµ c¶i ng, ph¸t triÓn hÖ thèng s¶n xuÊt s¹ch vµ th©n thiÖn víi m«i tr−êng; µnh m¹nh, hµi hoµ, gÇn gòi vµ yªu quý thiªn nhiªn. 9 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn Thứ năm, khoa học và công nghệ là nền tảng và động lực cho công nghiệp hoá, hiện đại hoá, thúc đẩy phát triển nhanh, mạnh và bền vững đất nước. Công nghệ hiện đại, sạch và thân thiện với môi trường cần được ưu tiên sử dụng rộng rãi trong các ngành sản xuất, trước mắt cần được đẩy mạnh sử dụng ở những ngành và lĩnh vực sản xuất có tác dụng lan truyền mạnh, có khả năng thúc đẩy sự phát triển của nhiều ngành và lĩnh vực sản xuất khác. Thứ sáu, PTBV là sự nghiệp của toàn Đảng, các cấp chính quyền, các bộ, ngành và địa phương; của các cơ quan, doanh nghiệp, đoàn thể xã hội, các cộng đồng dân cư và mọi người dân. Phải huy động tối đa sự tham gia của mọi người có liên quan trong việc lựa chọn các quyết định về phát triển kinh tế, xã hội và bảo vệ môi trường ở địa phương và trên quy mô cả nước. Bảo đảm cho nhân dân có khả năng tiếp cận thông tin và nâng cao vai trò của các tầng lớp nhân dân, đặc biệt là phụ nữ, thanh niên, đồng bào dân tộc ít người trong việc đóng góp vào quá trình ra quyết định về các dự án đầu tư phát triển lớn, lâu dài của đất nước. Thứ bảy, gắn chặt việc xây dựng nền kinh tế độc lập tự chủ với chủ động hội nhập kinh tế quốc tế. Phát triển các quan hệ song phương và đa phương, thực hiện các cam kết quốc tế và khu vực; tiếp thu có chọn lọc những tiến bộ khoa học công nghệ, tăng cường hợp tác quốc tế để PTBV. Chú trọng phát huy lợi thế, nâng cao chất lượng, hiệu quả, năng lực cạnh tranh. Chủ động phòng ngừa, ngăn chặn những tác động xấu về môi trường do quá trình toàn cầu hoá và hội nhập kinh tế quốc tế gây ra. Thứ tám, kết hợp chặt chẽ phát triển kinh tế, phát triển xã hội và bảo vệ môi trường với bảo đảm quốc phòng, an ninh và trật tự an toàn xã hội. (V¨n phßng Ph¸t triÓn bÒn v÷ng – Bé KÕ ho¹ch vµ §Çu t−, Dù ¸n VIE/01/021 2006, 7-8) 1.3. C¸c chØ tiªu ®o l−êng sù ph¸t triÓn 1.3.1. Nhãm chØ tiªu kinh tÕ 1.3.1.1.ChØ tiªu Tæng s¶n phÈm quèc d©n (GNP), Tæng s¶n phÈm quèc néi (GDP) GNP (cßn ®−îc biÕt ®Õn lµ GNI – Tæng thu nhËp quèc d©n) lµ toµn bé gi¸ trÞ s¶n phÈm vµ dÞch vô cuèi cïng ®−îc t¹o ra do kÕt qu¶ ho¹t ®éng kinh tÕ cña c«ng d©n mét n−íc trong mét n¨m. GDP lµ toµn bé gi¸ trÞ s¶n phÈm vµ dÞch vô cuèi cïng ®−îc t¹o ra do kÕt qu¶ ho¹t ®éng kinh tÕ trong ph¹m vi l·nh thæ mét quèc gia trong mét n¨m. So s¸nh hai chØ tiªu GNP vµ GDP GNP = GDP - (Thu nhËp cña ng−êi n−íc ngoµi chuyÓn ra khái l·nh thæ quèc gia ) + (Thu nhËp cña c− d©n trong n−íc tõ n−íc ngoµi chuyÓn vÒ) 10 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn Gi¸ c¶ sö dông ®Ó tÝnh to¸n GNP vµ GDP - GNP, GDP tÝnh theo gi¸ hiÖn hµnh (GNP, GDP hh) – GNP, GDP danh nghÜa; - GNP, GDP tÝnh theo gi¸ cè ®Þnh (GNP, GDP c®) - GNP, GDP thùc tÕ Gi¸ cè ®Þnh lµ gi¸ t¹i n¨m cã nÒn kinh tÕ t−¬ng ®èi æn ®Þnh. GNP, GDP thùc tÕ ®−îc tÝnh tõ GNP, GDP danh nghÜa ®iÒu chØnh theo tû lÖ l¹m ph¸t. (GNP, GDP c® = GNP, GDP hh / Tû lÖ gi¶m ph¸t) GNP, GDP tÝnh theo søc mua t−¬ng ®−¬ng (PPP – Purchasing Power Parity). GNP, GDP (PPP-US$) ®−îc tÝnh theo ph−¬ng ph¸p mµ Ng©n hµng thÕ giíi ®Ò xuÊt. B¶ng 1.1: GDP, GNI cña mét sè n−íc, n¨m 2000 §¬n vÞ: tû US$ N−íc GDP GNI Thuþ SÜ 239,8 273,8 NhËt 4800,0 4500,0 Mü 9800,0 9600,0 §øc 1900,0 2100,0 Singapore 92,3 99,4 Canada 687,9 649,8 Hi L¹p 112,6 126,3 Mexico 574,5 497,0 Malayxia 89,7 78,7 Th¸i Lan 122,2 121,6 LB Nga 251,1 241,0 Trung Quèc 1100,0 1100,0 ViÖt Nam 31,3 30,4 Nguån: World Development Indicators Database, 4/20024 1.3.1.2. Tèc ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ Tèc ®é t¨ng tr−ëng (g) cña nÒn kinh tÕ ®−îc tÝnh b»ng tèc ®é t¨ng tr−ëng GDP cña nÒn kinh tÕ. GDP1 – GDP0 g = ——————— x 100 (%) GDP0 11 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn B¶ng 1.2: Tèc ®é t¨ng tr−ëng GDP cña mét sè n−íc, n¨m 2000 N−íc Tèc ®é t¨ng tr−ëng GDP (%) N−íc Tèc ®é t¨ng tr−ëng GDP (%) Thuþ SÜ 3,0 Hi L¹p 4,3 NhËt 2,4 Mexico 6,9 Mü 4,2 Malayxia 8,3 §øc 3,0 Th¸i Lan 4,3 Singapore 9,9 LB Nga 8,3 Canada 4,5 Trung Quèc 7,9 ViÖt Nam 5,5 Nguån: World Development Indicators Database, 4/2002 1.3.1.3. Tæng thu nhËp quèc d©n b×nh qu©n ®Çu ng−êi (GNI per capita) Kh¶ n¨ng n©ng cao phóc lîi vËt chÊt cho nh©n d©n mét n−íc, kh«ng chØ lµ t¨ng s¶n l−îng cña nÒn kinh tÕ, mµ cßn liªn quan ®Õn vÊn ®Ò d©n sè. Do vËy, chØ sè tæng thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi lµ mét chØ sè thÝch hîp h¬n ®Ó ph¶n ¸nh sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ. GNI b×nh qu©n ®Çu ng−êi ®−îc tÝnh b»ng tæng thu nhËp quèc d©n chia cho d©n sè t¹i thêi ®iÓm gi÷a n¨m. B¶ng 1.3: GNI, D©n sè vµ GNI b×nh qu©n ®Çu ng−êi cña mét sè n−íc, n¨m 2000 N−íc GNI (tû USD) D©n sè (triÖu ng−êi) GNI/ng−êi (USD/ng−êi) OECD 24100,0 851,1 28.310,0 Thuþ SÜ 273,8 7,2 38140,0 NhËt 4500,0 126,9 35620,0 Mü 9600,0 281,6 31100,0 §øc 2100,0 82,2 25120,0 Singapore 99,4 4,0 24740,0 Canada 649,8 30,8 21130,0 Malayxia 78,7 23,3 3380,0 Th¸i Lan 121,6 60,7 2000,0 LB Nga 241,0 145,6 1660,0 Trung Quèc 1100,0 1300,0 840,0 ViÖt Nam 30,4 78,5 390,0 LDCs 183,2 660,0 280,0 Nguån: World Development Indicators Database, 4/2002 Cïng víi GNI b×nh qu©n ®Çu ng−êi, GDP b×nh qu©n ®Çu ng−êi còng lµ mét chØ tiªu quan träng ®o l−êng thu nhËp b×nh qu©n cña d©n c− cña mét quèc gia. B¶ng 1.4: GDP b×nh qu©n ®Çu ng−êi cña ViÖt Nam tÝnh theo søc mua t−¬ng ®−¬ng (PPP-US$) N¨m 1999 2000 2001 2002 2003 2004 GDP (PPP-US$) 1860 1996 2070 2300 2490 2745 UNDP – B¸o c¸o Ph¸t triÓn con ng−êi 2001-20065 12 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn 1.3.1.4. C¬ cÊu kinh tÕ - tû träng gi¸ trÞ c¸c ngµnh trong (GDP), hoÆc tû träng lao ®éng trong c¸c ngµnh trong tæng sè lùc l−îng lao ®éng B¶ng 1.5: C¬ cÊu kinh tÕ cña mét sè n−íc, n¨m 2000 Tû träng c¸c ngµnh trong GDP (%) N−íc N«ng nghiÖp C«ng nghiÖp DÞch vô OECD 1,6 28,2 70,1 NhËt 1,5 32,1 66,4 §øc 1,2 31,2 67,6 Canada 3,0 32,7 64,3 Thuþ §iÓn 2,2 29,9 67,9 Singapore 0,1 34,3 65,6 Hµn Quèc 4,6 42,7 52,7 LB Nga 7,1 38,7 54,2 Trung Quèc 15,9 50,9 33,2 Th¸i Lan 10,5 40,1 49,5 ViÖt Nam 24,3 36,6 39,1 LDC 32,3 23,6 44,1 Ghi chó: OECD, NhËt n¨m 1999, Canada, Thuþ §iÓn n¨m 1996 Nguån: World Development Indicators Database, 4/2002 1.3.1.5. Tû lÖ gi¸ trÞ xuÊt khÈu, nhËp khÈu so víi GDP B¶ng 1.6: Tû lÖ gi¸ trÞ xuÊt khÈu, nhËp khÈu so víi GDP cña mét sè n−íc, n¨m 2000 §¬n vÞ : % N−íc Tû lÖ XK so víi GDP Tû lÖ NK so víi GDP Singapore 179,9 161,4 Malayxia 125,5 104,4 Th¸i Lan 67,0 59,0 ViÖt Nam 46,2 50,0 LB Nga 45,9 24,8 Canada 43,0 40,8 Thuþ sÜ 42,1 37,0 §øc 33,4 33,0 Mexico 31,4 33,2 Trung Quèc 25,9 23,2 Hi L¹p 20,2 28,6 Mü 10,7 13,5 NhËt 10,0 8,4 Nguån: World Development Indicators Database, 4/2002 13 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn 1.3.2. Nhãm chØ tiªu x· héi 1.3.2.1. C¸c chØ tiªu ch¨m sãc y tÕ - Sè ng−êi d©n/b¸c sü - Tû lÖ phô n÷ sinh ®Î ®−îc sù gióp ®ì cña y tÕ - Tû lÖ trÎ em d−íi 5 tuæi suy dinh d−ìng - Tû lÖ chÕt trÎ s¬ sinh - Tuæi thä kú väng (Life expectancy at birth): §−îc tÝnh b»ng thêi gian kú väng sèng tõ khi ®−îc sinh ra b×nh qu©n cña c− d©n Hép 2: Mét sè chØ tiªu ph¸t triÓn x· héi - Tû sè ng−êi d©n/1 b¸c sÜ, n¨m 1998 cña ViÖt Nam lµ 2298, cña Italia lµ 195, cña NhËt lµ 548, cña Th¸i Lan lµ 4361 (World Development Indicators Database, 2000). - Sè n÷ hé sinh cña ViÖt Nam n¨m 1995 lµ 11,7 ngh×n, n¨m 2000 lµ 14,2 ngh×n ng−êi, n¨m 2001 (s¬ bé) lµ 14,5 ngh×n ng−êi (Web site TBKTVN) - Tû lÖ trÎ em suy dinh d−ìng n¨m 2000: ViÖt Nam: 36,7% (n¨m 1999), Trung Quèc:10,0%, Ai CËp: 4,0%, Mexico: 7,5% (n¨m 1999), Somalia: 25,8% (World Development Indicators Database, 4/2002) - Tû lÖ chÕt trÎ s¬ sinh d−íi 1 tuæi, n¨m 2000 cña ViÖt Nam:27,50/00; Th¸i Lan: 27,90/00, Trung Quèc: 32,0 0/00, Singapore: 2,9 0/00, NhËt:3,8 0/00, Mü:7,1 0/00, §øc: 4,50/00 (World Development Indicators Database, 4/2002) - Tuæi thä b×nh qu©n cña c− d©n ViÖt Nam 1997: 66, n¨m 2000: 68, n¨m 2001: 69,1 (World Development Indicators Database, 4/2002) 1.3.2.2. C¸c chØ tiªu vÒ gi¸o dôc - ®µo t¹o - Tû lÖ ng−êi lín (trªn 15 tuæi) biÕt ch÷: BiÕt ®äc, biÕt viÕt (Tû lÖ ng−êi lín biÕt ch÷ cña ViÖt Nam n¨m 2004 lµ 90,3%) - Sè n¨m ®i häc b×nh qu©n cña c− d©n - Sè lao ®éng cã tr×nh ®é chuyªn m«n trong tæng sè lùc l−îng lao ®éng ë ViÖt Nam, Lùc l−îng lao ®éng ®· qua ®µo t¹o (tõ s¬ cÊp, häc nghÒ trë lªn) trªn c¶ n−íc (t¹i thêi ®iÓm ®iÒu tra 1/7/2000) cã 5.996.007 ng−êi, chiÕm 15,52% trong tæng sè lùc l−îng lao ®éng, trong ®ã, ®· qua ®µo t¹o tõ c«ng nh©n kü thuËt cã b»ng trë lªn cã 4.538.104 ng−êi, chiÕm 11,74% lùc l−îng lao ®éng (TBKTVN, 3/11/2000). 14 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn 1.3.2.3. C¸c chØ tiªu vÒ d - Tèc ®é t¨ng d èc ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ ®Ó xem Hép 3: M ng Tèc ®é t¨ng d©n sè quèc: 0,9%, Th¸i Lan: 0, Development Indicators Da C¬ cÊu lao ®éng cñ t¹i thêi ®iÓm 1/7/2000: • N«ng nghiÖ • C«ng nghiÖp • DÞch vô: 8.7 (Thanh Quy, TBKT - C¬ cÊu d©n sè eo ®é tuæi vµ theo vïng B¶ng N¨m D©n sè (ngh×n ng−êi) 1990 66.016,7 1995 71.995,5 2000 77.635,4 2001 78.685,8 - Tû lÖ thÊt ngh ë thµnh thÞ: N¨m 1996 1997 5.88% 6.01 7 ë n«ng th«n tû lÖ s N¨m 1996 1997 1 72.11% 73.14% 71 Nguån: Thêi b¸o k ©n sè vµ viÖc lµm ©n sè: Th−êng ®−îc so s¸nh víi t xÐt kh¶ n¨ng ®¶m b¶o viÖc lµm ét sè chØ tiªu vÒ d©n sè vµ c¬ cÊu lao ®é , lao ®éng theo ngµnh, theo giíi, th n¨m 2000 cña mét sè n−íc: §øc: 0,1%, NhËt: 0,2%, Trung 8%, c¸c n−íc chËm ph¸t triÓn nhÊt: 2,3% (Nguån: World tabase, 4/2002). a lùc l−îng lao ®éng chia theo nhãm ngµnh cña ViÖt Nam p: 22.650.814 ng−êi, chiÕm 62,56% vµ XD: 4.761.436 ng−êi, chiÕm 13,15% 94.785 ng−êi, chiÕm 24,29% VN, 3/11/2000) 1.6: Mét sè chØ tiªu vÒ d©n sè cña ViÖt Nam C¬ cÊu theo giíi (%) C¬ cÊu theo vïng (%)Tèc ®é t¨ng (%) Nam N÷ Thµnh thÞ N«ng th«n 1,92 48,78 51,22 19,51 80,49 1,65 48,94 51,06 20,75 79,25 1,36 49,17 50,84 24,22 75,78 1,35 47,16 50,84 24,76 75,24 Nguån: Thêi b¸o kinh tÕ ViÖt Nam, 2002 iÖp Hép 4: Tû lÖ thÊt nghiÖp cña ViÖt Nam 1998 1999 2000 2001 2.11 7.40 6.44 6.13 ö dông thêi gian lao ®éng: 998 1999 2000 2001 .13% 73.49% 73.86% 74.37% inh tÕ ViÖt Nam, 2002 15 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn 1.3.2.4. C¸c chØ tiªu vÒ ph©n phèi thu nhËp vµ nghÌo ®ãi - BÊt b×nh ®¼ng gi÷a c¸c vïng, gi÷a c¸c d©n téc, gi÷a nam vµ n÷, gi÷a c¸c thÕ hÖ: ¾ §−êng cong Lorenz ¾ HÖ sè Gini ¾ Tû lÖ ®Ønh/®¸y: Tû lÖ thu nhËp cña 20% d©n sè giÇu nhÊt víi thu nhËp cña 20% d©n sè nghÌo nhÊt - Tû lÖ nghÌo ®ãi Tû lÖ nghÌo ®ãi cña ViÖt Nam, n¨m 2001 lµ 32%, Trung Quèc: 6% (World Development Indicators Database, 4/2002). 1.3.3. Nhãm chØ tiªu m«i tr−êng - Tû lÖ che phñ rõng: tÝnh theo phÇn tr¨m (%) - Tû lÖ diÖn tÝch khu b¶o tån thiªn nhiªn so víi diÖn tÝch tù nhiªn, tÝnh theo phÇn tr¨m (%) - Tû lÖ ®Êt bÞ suy tho¸i hµng n¨m, tÝnh theo phÇn tr¨m (%) - Tû lÖ c¸c khu, côm c«ng nghiÖp cã hÖ thèng xö lý n−íc th¶i - Tû lÖ c¸c khu c«ng nghiÖp cã hoÆc sö dông chung hÖ thèng xö lý r¸c th¶i r¾n - Sè doanh nghiÖp ®¹t tiªu chuÈn ISO 14001 - Ph¸t th¶i c¸c khÝ nhµ kÝnh, tÝnh theo tÊn/n¨m - Tû lÖ c¸c vïng ®« thÞ cã møc « nhiÔm kh«ng khÝ v−ît qu¸ tiªu chuÈn cho phÐp - HÖ sinh th¸i ®an bÞ ®e do¹ vµ c¸c loµi cã nguy c¬ diÖt chñng, tÝnh b»ng sè l−îng - Tæn thÊt vÒ kinh tÕ do thiªn tai hµng n¨m, qui ®æi ra tiÒn 1.3.4. ChØ sè Ph¸t triÓn con ng−êi (HDI) ChØ sè HDI mét chØ tiªu tæng hîp, th−êng ®−îc dïng ®Ó xÕp lo¹i møc ®é ph¸t triÓn con ng−êi cña mét ®Êt n−íc. ChØ sè HDI ®−îc tÝnh tæng hîp tõ c¸c chØ tiªu c¬ b¶n: + Tuæi thä kú väng + GDP b×nh qu©n ®Çu ng−êi 16 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn + Tr×nh ®é häc vÊn: · Tû lÖ biÕt ch÷ cña c− d©n · Tû lÖ trÎ em nhËp häc Ph¹m vi ph©n bæ cña chØ sè HDI cña mét quèc gia theo lý thuyÕt cã kho¶ng ph©n bæ lµ 0 ≤ HDI ≤ 1. ChØ sè HDI cña mét quèc gia cµng lín th× møc ®é ph¸t triÓn cña quèc gia cµng ®−îc ®¸nh gi¸ cao. Hép 5: ChØ sè ph¸t triÓn con ng−êi cña ViÖt Nam N¨m 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 HDI 0.540 0.557 0.560 0.682 0.688 0.688 0.691 0.704 0.709 Thø tù HDI 120 121 122 101 109 109 112 108 109 Nguån: UNDP Human Development Report, 2001-2006 ViÖt Nam thuéc nhãm 78 n−íc cã chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi ë møc trung b×nh (0.5-0.8). 1.4. Nh÷ng §Æc ®iÓm chung cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn • Thu nhËp thÊp GDP thÊp, GNI/ ng−êi thÊp GNI b×nh qu©n ®Çu ng−êi ë møc 2000 USD ®−îc coi lµ ®iÓm mèc ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n cña con ng−êi (l−¬ng thùc, y tÕ, gi¸o dôc...Tuy nhiªn, hiÖn nay cã trªn 100 n−íc ®ang ph¸t triÓn cã møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi nhá h¬n møc 2000 USD, trong sè ®ã gÇn mét nöa cã møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi thÊp h¬n 600 USD – ( Vò ThÞ Ngäc Phïng 19996) • Kh¶ n¨ng tÝch luü thÊp Tû lÖ tÝch luü cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn hiÖn nay trªn d−íi 10% GDP (Vò ThÞ Ngäc Phïng 1999). • Ph¶i chÞu mét ¸p lùc lín vÒ d©n sè vµ viÖc lµm - D©n sè ®«ng, tèc ®é t¨ng d©n sè cao - S¶n xuÊt kÐm ph¸t triÓn triÓn, do tû lÖ tÝch luü thÊp, dÉn ®Õn tû lÖ thÊt nghiÖp cao 17 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn • C«ng nghÖ s¶n xuÊt l¹c hËu Thu nhËp thÊp D©n sè ®«ng TÝch luü thÊp N¨ng suÊt thÊp C«ng nghÖ l¹c hËu Ho¹t ®éng cña nÒn kinh tÕ chñ yÕu dùa trªn c¬ së s¶n xuÊt nhá, n«ng nghiÖp chiÕm tû träng cao trong GDP, kü thuËt s¶n xuÊt thñ c«ng, l¹c hËu, n¨ng suÊt thÊp. Tr×nh ®é c«ng nghÖ cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn chËm h¬n tõ 3 ®Õn 6 thËp kû so víi tr×nh ®é c«ng nghÖ cña c¸c n−íc ph¸t triÓn. Nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nµy t¹o ra “vßng luÈn quÈn” cho c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn: H×nh 1.3. Vßng luÈn quÈn cña c¸c n−íc §PT VÊn Ò ®Æt ra lµ c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ph¶i t×m ra con ®−êng ph¸t triÓn c a m×nh ®Ó ph¸ vì vßng luÈn quÈn trªn v−¬n lªn thµnh c¸c n−íc ph¸t t iÓn. M« h×nh ph¸t triÓn kinh tÕ nµo lµ phï hîp ®Ó ®Èy nhanh qu¸ tr×nh p ¸t triÓn cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn? Chóng ta nghiªn cøu vÊn ®Ò nµy rong ch−¬ng 2. ® ñ r h t18 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn Phô Lôc 1 - C¸c Môc tiªu Ph¸t triÓn Thiªn niªn kû T¸m môc tiªu ph¸t triÓn thiªn niªn kû (MDG – Millennium Development Goals) bao gåm tõ môc tiªu gi¶m mét nöa tû lÖ nghÌo cïng cùc tíi chÆn ®øng sù l©y lan cña HIV/AIDS vµ ®¹t phæ cËp gi¸o dôc tiÓu häc, tÊt c¶ ®Òu ph¶i hoµn thµnh vµo n¨m 2015. C¸c MDG ®· ®−îc tÊt c¶ c¸c n−íc còng nh− tÊt c¶ c¸c c¬ quan/tæ chøc ph¸t triÓn hµng ®Çu trªn thÕ giíi nhÊt trÝ. C¸c môc tiªu nµy ®· thóc ®Èy nh÷ng nç lùc to lín ch−a tõng cã nh»m ®¸p øng nhu cÇu cña nh÷ng ng−êi nghÌo nhÊt trªn thÕ giíi. C¸c MDG lµ nh»m phôc vô con ng−êi vµ ®¶m b¶o r»ng: - Mäi ng−êi ®Òu cã ®ñ l−¬ng thùc - TÊt c¶ trÎ em häc hÕt tiÓu häc - Phô n÷ cã c¸c c¬ héi vµ ®−îc t«n träng nh− nam giíi - Cã thªm nhiÒu trÎ em d−íi 5 tuæi lín lªn khoÎ m¹nh - Ngµy cµng cã Ýt bµ mÑ bÞ tö vong khi sinh con - Sè ng−êi bÞ m¾c c¸c bÖnh hiÓm nghÌo nh− HIV/AIDS vµ sèt rÐt liªn tôc gi¶m - Chóng ta ®Ó l¹i cho c¸c thÕ hÖ con ch¸u mai sau mét m«i tr−êng trong lµnh vµ ®Èy lïi t×nh tr¹ng g©y h¹i ®èi víi m«i tr−êng - Céng ®ång toµn cÇu liªn hiÖp vµ phèi hîp víi nhau ®Ó x©y dùng mét thÕ giíi b×nh ®¼ng vµ c«ng b»ng h¬n. C©u chuyÖn vÒ MDG: Lé tr×nh ®i tíi ph¸t triÓn T¹i Héi nghÞ Th−îng ®Ønh Thiªn niªn kû cña Liªn Hîp Quèc n¨m 2000, 189 quèc gia thµnh viªn nhÊt trÝ th«ng qua Tuyªn bè Thiªn niªn kû vµ cam kÕt ®¹t ®−îc t¸m Môc tiªu Ph¸t triÓn Thiªn niªn kû vµo n¨m 2015. §©y lµ sù ®ång thuËn ch−a tõng cã cña c¸c nhµ l·nh ®¹o trªn thÕ giíi vÒ nh÷ng th¸ch thøc quan träng toµn cÇu trong thÕ kû 21 còng nh− cam kÕt chung vÒ viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng th¸ch thøc nµy. Tuyªn bè Thiªn niªn kû vµo c¸c MDG lµ lé tr×nh tiÕn tíi x©y dùng mét thÕ giíi mµ ë ®ã kh«ng cßn nghÌo ®ãi, tÊt c¶ trÎ em ®Òu ®−îc häc hµnh, søc khoÎ cña ng−êi d©n ®−îc n©ng cao, m«i tr−êng ®−îc duy tr× bÒn v÷ng vµ mäi ng−êi ®−îc tù do, c«ng b»ng vµ b×nh ®¼ng. MDG 1: Xo¸ bá t×nh tr¹ng nghÌo khæ cïng cùc vµ thiÕu ®ãi ƒ Gi¶m mét nöa tû lÖ ng−êi d©n cã møc sèng d−íi mét USD mçi ngµy; ƒ Gi¶m mét nöa tû lÖ ng−êi d©n bÞ thiÕu ®ãi MGD 2: §¹t phæ cËp gi¸o dôc tiÓu häc ƒ §¶m b¶o cho tÊt c¶ trÎ em trai vµ trÎ em g¸i häc hÕt tiÓu häc MDG 3: T¨ng c−êng b×nh ®¼ng giíi vµ n©ng cao n¨ng lùc, vÞ thÕ cho phô n÷ 19 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn ƒ Xo¸ bá chªnh lÖch vÒ giíi ë cÊp tiÓu häc vµ trung häc tèt nhÊt vµo n¨m 2005 vµ ë tÊt c¶ c¸c cÊp häc vµo n¨m 2015 MDG 4: Gi¶m tû lÖ tö vong ë trÎ em ƒ Gi¶m 2/3 tû lÖ tö vong ë trÎ em d−íi 5 tuæi trong giai ®o¹n 1990 – 2015 MDG 5: N©ng cao søc khoÎ bµ mÑ ƒ Gi¶m 3/4 tû lÖ tö vong ë bµ mÑ trong giai ®o¹n 1990 – 2015 MDG 6: Phßng chèng HIV/AIDS, sèt rÐt vµ c¸c bÖnh kh¸c ƒ Ng¨n chÆn vµ ®Èy lïi sù l©y lan cña HIV/AIDS vµo n¨m 2015 ƒ Ng¨n chÆn vµ b¾t ®Çu ®Èy lïi tû lÖ m¾c bÖnh sèt rÐt vµ c¸c bÖnh nguy hiÓm kh¸c vµo n¨m 2015 MDG 7: §¶m b¶o bÒn v÷ng vÒ m«i tr−êng ƒ §−a c¸c nguyªn t¾c ph¸t triÓn bÒn v÷ng vµo c¸c chÝnh s¸ch vµ ch−¬ng tr×nh quèc gia; ®Èy lïi t×nh tr¹ng thÊt tho¸t vÒ tµi nguyªn m«i tr−êng ƒ Gi¶m mét nöa tû lÖ ng−êi d©n kh«ng ®−îc tiÕp cËn th−êng xuyªn n−íc sinh ho¹t hîp vÖ sinh vµo n¨m 2015 ƒ C¶i thiÖn ®¸ng kÓ cuéc sèng cña Ýt nhÊt 100 triÖu ng−êi sèng ë c¸c khu d©n c− nghÌo vµo n¨m 2020 MDG 8: ThiÕt lËp mèi quan hÖ ®èi t¸c toµn cÇu v× môc ®Ých ph¸t triÓn ƒ TiÕp tôc thiÕt lËp mét hÖ thèng th−¬ng m¹i vµ tµi chÝnh th«ng tho¸ng, dùa vµo c¸c luËt lÖ, cã thÓ dù b¸o vµ kh«ng ph©n biÖt ®èi xö, trong ®ã cã cam kÕt thùc hiÖn qu¶n trÞ tèt, ph¸t triÓn vµ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo – ë c¶ ph¹m vi quèc gia vµ quèc tÕ ƒ §¸p øng nhu cÇu ®Æc biÖt cña c¸c n−íc kÐm ph¸t triÓn nhÊt, trong ®ã cã viÖc ®¶m b¶o kh¶ n¨ng tiÕp cËn ®èi víi c¸c mÆt hµng xuÊt khÈu cña hä trªn c¬ së miÔn thuÕ vµ phi h¹n ng¹ch; t¨ng c−êng hç trî ph¸t triÓn chÝnh thøc cho c¸c n−íc cam kÕt xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ƒ §¸p øng nhu cÇu ®Æc biÖt cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn n»m s©u trong lôc ®Þa vµ c¸c quèc ®¶o nhá ®ang ph¸t triÓn ƒ Gi¶i quyÕt mét c¸ch toµn diÖn c¸c vÊn ®Ò nî nÇn cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn th«ng qua c¸c biÖn ph¸p quèc gia vµ quèc tÕ nh»m ®¶m b¶o qu¶n lý nî bÒn v÷ng vÒ l©u dµi. (UNDP7 – 20 NhËp M«n – Giíi thiÖu m«n Kinh tÕ ph¸t triÓn Tµi liÖu tham kh¶o 1 Todaro, Micheal. P, and Stephen C. Smith. 2003. Economic Development. 8th ed. Singapore: Pearson Education 2 So, Alvin. Y. 1990. Social Change and Development. California: Sage Publication. 3 Samuelson, Paul. A, and William D. Nordhaus. 2005. Economics. 18th ed. New York: Mc Graw Hill. 4 World Bank.2002. World Development Indicators. 5 UNDP. Báo cáo Phát triển con người. 2001 - 2006 6 Vò ThÞ Ngäc Phïng. 1999. Kinh tÕ ph¸t triÓn. Hµ Néi: Nhµ xuÊt b¶n Thèng kª. 7 (UNDP – MDGs) 21