Bài giảng Kinh tế tài nguyên - Chương V: Kinh tế tài nguyên thuỷ sản - Trần Thị Thu Trang

1Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 1 CHƢƠNG 5 KINH TẾ TÀI NGUYÊN THUỶ SẢN Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 2 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN 5.1. Giới thiệu chung  Thủy sản bao gồm: động vật, thực vật sinh sản dưới nước mặn và nước ngọt.  Cá là nguồn tài nguyên thuỷ sản có thể tái tạo  Khi nghiên cứu mô hinh khai thác thủy sản có hai vấn đề chủ yếu cần quan tâm: + Thuỷ sản là các loài động thực vật sinh sống với chức năng sinh học vốn có + Ảnh hưởng của quyền sở hữu đối với kinh tế khai thác thuỷ sản. Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 3 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN Các câu hỏi cần trả lời cho phần kinh tế thuỷ sản:  Mô hình, cơ chế sinh học của nghề thuỷ sản?  Khai thác ảnh hưởng tới mật độ thuỷ sản như thế nào?  Các điều kiện của tài nguyên vô chủ ảnh hưởng thế nào tới khai thác và mật độ thuỷ sản?  So sánh giữa khai thác trong điều kiện sở hữu tư nhân và trong điều kiện tài nguyên vô chủ?  Mô hình khai thác thuỷ sản trong điều kiện tĩnh? Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 4 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN 5.2. Mô hình khai thác thuỷ sản 5.2.1. Mô hình cân bằng sinh học thuỷ sản (trạng thái ổn định)  Gọi X(t) là trữ lượng cá ở một khu vực sinh sống tại thời điểm t  Gọi dX(t)/dt là sự thay đổi của trữ lượng cá trong một thời gian ngắn, dt.  Gọi F(X) là tỉ lệ tăng trưởng tại một thời điểm trong một sinh khối của quần thể thuỷ sản đang được xem xét Ta có: F(X) = dX(t)/dt 2Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 5 F(X) thường được thể hiện dưới dạng hàm logistic, là một hàm parabol khi F(X) được vẽ theo X bắt đầu từ quy mô trữ lượng bằng 0. Hàm Logistic được thể hiện dưới dạng toán học như sau: F(X) = r.X(1-X/k) Trong đó: r: thể hiện tỉ lệ sinh trưởng nội tại của loài thuỷ sản trong thời gian t k: trữ lượng giới hạn của môi trường sống CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 6 Mật độ thuỷ sản Hình 5.1. Mô hình cân bằng sinh học thuỷ sản giản đơn X***X**X* Tốc độ Tăng F(X) MSY K F(X***) F(X**) F(X*) Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 7 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN Hiện tại chúng ta quan tâm tới sản lượng khai thác và xem xét ảnh hưởng của nó tới sự phát triển sinh học của một loài - Ba mức khai thác khác nhau trong cùng một thời điểm là H1, H2 và H3. + Với H(X) = H1: H(X)>F(X) do đó không bền vững. + Với H(X) = H2: H(X) = F(X)MSY chưa bền vững vì còn phụ thuộc vào điều kiện môi trường. + Với H(X) = H3: H(X) = F(X): bền vững khi mật độ loài là từ X13 đến X 2 3 Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 8 Tốc độ Tăng F(X) MSY K X23X 1 3 H1 H2 Hình 5.2. Mô hình cân bằng sinh học và khai thác Mật độ thuỷ sản XMSY H3 3Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 9 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN 5.2.2. Mô hình sinh học khai thác trong điều kiện tài nguyên thuỷ sản là vô chủ Gọi H(t) là một hàm khai thác thuỷ sản tại thời điểm t. Mức sản lượng khai thác sẽ phụ thuộc vào 2 yếu tố: + Mức cố gắng khai thác tại thời điểm t: E(t) + Mật độ thuỷ sản tại thời điểm t: X(t)  H(t) = G[E(t), X(t)] Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 10 H’ = G(E,X23) H’ = G(E,X13) H23 H13 H EE0 Hình 5.3. Ảnh hƣởng của mật độ thuỷ sản tới sản lƣợng khai thác Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 11 XMSYX’ X F(X) H(E,X) H = G(E,X) H=G(E’,X) F(X) H K Hình 5.4. Tăng cố gắng đầu tƣ khai thác trong điều kiện vô chủ Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 12 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN 5.2.3. Mô hình kinh tế khai thác thuỷ sản - Giả sử chi phí cho một đơn vị cố gắng đầu tư khai thác là c - Tổng chi phí đánh bắt là TC - Giá bán là P = 1 - Doanh thu đánh bắt là TR = P.H = H = F(X) (H là sản lượng khai thác) - Mật độ thuỷ sản đánh bắt đang ở mức K Trong điều kiện sở hữu vô chủ thì TR = TC Như vậy người khai thác sẽ khai thác tại X’ (X’<XMSY), mặc dù H tương tự nhau nhưng E0 > E nên không hiệu quả dưới góc độ sinh học 4Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 13 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN - Trong điều kiện tài nguyên thuộc sở hữu tư nhân thì nhà khai thác sẽ khai thác tại điểm mà MR = MC chứ không phải là TR = TC (AR = AC) - Khai thác trong điều kiện sở hữu tư nhân thì sẽ có tô (vì TR>TC) còn trong điều kiện sở hữu vô chủ thì sẽ không có tô (vì TR = TC). - Khi tài nguyên là vô chủ thì nhà khai thác sẽ khai thác tại điểm EOA còn khi TN là tư nhân thì nhà khai thác sẽ khai thác tại EPP Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 14 TR, TC H TC = (E,X) TC’(E0,X’) TR H K XMSYX’ X Hình 5.5. Khai thác không hiệu quả dƣới góc độ sinh học khi tài nguyên thuỷ sản là vô chủ Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 15 TR, TC MC, MR TC = c.E0 MC = MR TR=p*H(E) K Epp EOA Cố gắng, đầu tư cho khai thác Hình 5.6. MQH giữa cố gắng đầu tƣ, tổng doanh thu và tổng chi phí trong điều kiện sở hữu tƣ nhân và sở hữu vô chủ Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 16 MR, AR, MC,AC MR MC = AC AR Epp EOA0 Hình 5.7. So sánh đầu tƣ khi tài nguyên là tƣ nhân và khi tài nguyên là vô chủ 5Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 17 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN 5.2.4. Ảnh hưởng ngoại ứng của quá trình khai thác trong điều kiện sở hữu vô chủ Khi một công ty đánh bắt sẽ làm ảnh hưởng không những sản lượng đánh bắt của chính công ty đó trong tương lai mà còn gây ra ngoại ứng đối với các công ty khác vì nguồn cá bị giảm về sự đông đặc. - Sản lượng khai thác bằng mức khai thác bình quân (theo mức độ cố gắng) nhân với mức độ cố gắng. H = APE . E Lấy vi phân ta được dH/dE = APE + E(dAPE/dE) Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 18 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN Trong đó: - dH/dE: là sản lượng khai thác phụ thuộc vào cố gắng của hãng - APE: là sản lượng bình quân một đơn vị cố gắng đầu tư - E(dAPE/dE): ảnh hưởng ngoại ứng do nguồn thuỷ sản bị giảm mạnh do khai thác quá nhanh (ngoại ứng tiêu cực) Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 19 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN Trong điều kiện sở hữu vô chủ thì E(dAPE/dE) không được quan tâm nên dẫn tới không hiệu quả về mặt kinh tế => Để hạn chế ngoại ứng tiêu cực do quá trình khai thác gây ra làm tăng chi phí đánh bắt cho XH nên việc quản lý và giao quyền sở hữu đối với tài nguyên là rất quan trọng. Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 20 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN 5.2.5. Đường cung của ngành thuỷ sản 5.2.5.1. Trường hợp sở hữu vô chủ - Cung của ngành thuỷ sản không chỉ phụ thuộc vào những yếu tố nội sinh và ngoại sinh (như các hàng hoá thông thường) mà nó còn phụ thuộc vào yếu tố sinh học của các loài. - Với các mức giá khác nhau thì mức cố gắng đầu tư cũng khác nhau 6Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 21 TR,TC TC TR2 khi giá là 20.000 TR1 khi giá là 10.000 TR0 khi giá là 5.000 E0 E1 E2 A B C Cố gắng, đầu tư cho khai thác Hình 5.8. Với các mức giá khác nhau, mức đầu tƣ cho khai thác sẽ khác nhau Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 22 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN - Đường cung của loại tài nguyên thuỷ sản là một đường cung cong ngược. + Khi cầu là D0 thì sản lượng khai thác là H0 + Khi cầu là D1 (D1 > D0) thì sản lượng khai thác là H1 = HMSY + Khi cầu là D2 (D2 > D1) thì sản lượng khai thác là H2 (H2 < HMSY) Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 23 SL khai thác0 P2 P1 P0 D2 D1 D0 S Ho H2 H1 = HMSV Hình 5.10. Cân bằng cung cầu của ngành khai thác đánh bắt thuỷ sản và động thực vật hoang dã trong điều kiện sở hữu vô chủ Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 24 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN 5.2.5.2. Trong trường hợp sở hữu tư nhân - Cũng giống như tài nguyên là vô chủ thì trong sở hữu tư nhân khi giá tăng, mức cố gắng đầu tư khai thác của hãng cũng sẽ tăng. - Tuy nhiên khác với tài nguyên vô chủ là khai thác tại điểm TR = TC thì sở hữu tư nhân hãng sẽ khai thác tại MR = MC 7Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 25 TR,TC TC TR2 khi giá là 20.000 TR1 khi giá là 10.000 TR0 khi giá là 5.000 E0 E1 E2 A B C Cố gắng, đầu tư cho khai thác Hình 5.11. Với các mức giá khác nhau, mức đầu tƣ tƣ nhân sẽ khác nhau MRo = MC MR1 = MC MR2 = MC Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 26 SL khai thác 0 P2 P1 P0 D2 D1 D0 S Ho H2 H3 Hình 5.12. Cân bằng cung cầu của ngành khai thác đánh bắt thuỷ sản và động thực vật hoang dã trong điều kiện sở hữu tƣ nhân HMSY Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 27 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN Chỉ tiêu Vô chủ Sở hữu tƣ nhân Điều kiện cân bằng TR = TC hoặc AR = AC MR = MC hoặc P = MC Hiệu quả kinh tế Không hiệu quả vì MR<MC Hiệu quả vì MR = MC Mức độ cố gắng Cao hơn Thấp hơn Sản lượng khai thác So với tư nhân không rõ ràng Tô (rent) 0 Tối đa Hiệu quả sinh học Không nếu cố gắng khai thác bên trái MSY Luôn luôn hiệu quả vì khai thác không bao giờ xảy ra bên trái MSY Tóm tắt so sánh giữa sở hữu tƣ nhân và vô chủ trong khai thác TN thuỷ sản Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 28 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN 5.3. Cơ sở thuế tối ƣu và các công cụ kinh tế của Chính phủ quản lý tài nguyên thuỷ sản 5.3.1. Nguyên lý chung để ban hành thuế - Nguyên tắc đánh thuế tối ưu: thuế tối ưu là thuế làm thiệt hại cho XH ít nhất (DWL nhỏ nhất) - Khi không có chi phí ngoại ứng thì thuế sẽ làm cho phúc lợi xã hội giảm, bởi vì bất kỳ loại thuế nào cũng làm tăng giá tiêu dùng, làm cho cả người sản xuất và người tiêu dùng đều bị thiệt hại. 8Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 29 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN - Do mức giá trên thị trường là không thay đổi, trong khi chi phí ngoại ứng do ảnh hưởng của khai thác đến mật độ của thuỷ sản là ngoại ứng tiêu cực (mang dấu âm) nên nó làm cho chi phí biên khai thác tăng lên. => P + E[dAPE/dE] = MC hay P = MC - E[dAPE/dE] - Trong sở hữu vô chủ thì nhà khai thác sẽ đầu tư tại AC = P, còn tư nhân thì MC = P Khi đó ta có: AC = P = MC - E[dAPE/dE] => MC = AC + E[dAPE/dE] Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 30 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN - Như vậy trong trường hợp có ảnh hưởng của ngoại ứng thì Chính phủ sẽ ban hành mức thuế bằng với lượng ngoại ứng E[dAPE/dE] - Thuế tối ưu là mức thuế làm cho đường chi phí trung bình của hãng (AC) chuyển lên phía trên và cắt tại điểm mà đường giá và đường chi phí biên cắt nhau (AC’) Thuế = MC – AC = ảnh hưởng ngoại ứng của mật độ thuỷ sản khai thác Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 31 SL khai thác0 P MC H* Ho Hình 5.13. Nguyên tắc chung đánh thuế khai thác trong sở hữu vô chủ HMSV AC’ AC Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 32 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN 5.3.2. Các công cụ quản lý thuỷ sản a.Thuế dựa trên sản lượng khai thác - Dựa vào sản lượng đánh bắt của từng tàu thuyền. - Cơ sở của mức thuế hiệu quả cũng dựa trên nguyên tắc mức thuế tối ưu. - Giả sử chính phủ đánh thuế t = E[dAPE/dE] = MC – AC thì khi đó doanh thu của hãng sẽ giảm từ TR -> TR’ = TR- t.H - Phần ngân sách thu từ thuế: Y* - Yt 9Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 33 Cố gắng, đầu tư cho khai thác Hình 5.14. Thuế doanh thu tối ƣu TR, TC, MR TCo TR TR’’ E* Yt Y* Thuế MR E0 Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 34 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN Những khó khăn trong việc đánh thuế dựa trên sản lượng khai thác: - Khó để tính được thuế tối ưu hoá vì nếu thuế quá cao sẽ dẫn đến hãng giảm sản lượng khai thác => thiệt hại cho XH và gây ra nạn thất nghiệp - Tỉ lệ thuế tối ưu phụ thuộc vào nhiều yếu tố luôn biến động từng ngày: giá thủy sản, đặc điểm của loài thuỷ sản, nhu cầu của người tiêu dùng, trong khi thuế không thể thay đổi từng ngày. - Hải sản được đánh bắt và bán trên phạm vi rộng lớn nên việc kiểm soát lượng bán là khó khăn. Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 35 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN b. Thuế đánh trên sự cố gắng đầu tư khai thác Cách 1: Đánh thuế gộp dựa trên sự cố gắng đầu tư khai thác (thuế tổng) - Giả sử lượng thuế mà toàn ngành khai thác thuỷ sản phải đóng là T, có n hãng khai thác (các hãng là như nhau) thì mỗi hãng phải đóng một lượng thuế là T/n - Tổng chi phí mà toàn ngành khai thác lúc này là: TC’ = TC + T Thuế này có nhược điểm là cứng nhắc vì khi tàu thuyền không đánh bắt được thuỷ sản do thời tiết, khí khậu thay đổi (bão, sóng thần,) hay tàu thuyền bị hỏng thì các hãng khai thác vẫn phải nộp thuế => không hiệu quả. Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 36 TR, TC TC TC + T TR=p*H(E) T E* EO Cố gắng, đầu tư cho khai thác Hình 5.15. Thuế tổng dựa trên cố gắng đầu tƣ khai thác tối ƣu B A 10 Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 37 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN Cách 2: Thuế đánh trên mỗi đơn vị đầu tư cho khai thác T = t.E t: thuế đánh trên mỗi đơn vị đầu tư khai thác E: mức cố gắng đầu tư cho khai thác Thuế này có nhược điểm là nếu thuế đánh vào một đầu vào cụ thể nào đó (giả sử là lao động) thì hãng sẽ chuyển sang đầu vào khác để trốn thuế (giả sử là đầu tư trang thiết bị hiện đại). Do vậy, khó có thể áp dụng thuế này trong thời gian dài được vì các hãng luôn tìm cách trốn thuế. Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 38 TR, TC TC TR=p*H(E) E* EO Cố gắng, đầu tư cho khai thác Hình 5.15. Thuế dựa trên đơn vị cố gắng đầu tƣ B A TCT Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 39 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN c. Quota (giới hạn) lượng khai thác hoặc đầu tư cố gắng Cách 1: Giới hạn lượng khai thác (Quota tổng) Trước khi mùa đánh bắt được tiến hành, Chính phủ ban hành một lượng đánh bắt nhất định TAC (total allowable catch) cho một loài thuỷ sản nào đó. TAC thường được xác định tại điểm HMSY. Loài thủy sản này được khai thác tới TAC, khi TAC đã đạt đến thì hãng phải đóng cửa. Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 40 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN Nhược điểm của phương pháp ban hành quota khai thác:  Nếu chỉ giới hạn lượng khai thác tới hạn thì các hãng sẽ tìm mọi cách khai thác để nhanh đạt được TAC, khi đó H(X)>F(X)=> không bền vững  Khi ban hành quota khai thác cần tránh hoặc cấm đánh bắt vào mùa sinh sản của loài thuỷ sản.  Nếu trong trường hợp TN là vô chủ thì TAC sẽ khiến cho lượng đánh bắt giảm từ H1 -> Hquota => giá tăng => doanh thu tăng => càng ngày càng có nhiều người khai thác hơn => cạn kiệt TN. 11 Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 41 SL khai thác0 P1 D H* H1 Hình 5.16a. Giá tăng khi tăng cầu HMSV S Hình 5.16b. Tăng cố gắng khai thác Pquota AR1 (P1) MC ARquota (Pqt) E1 Equota Giá một đơn vị cố gắng E Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 42 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN Cách 2: Ban hành Quota cá nhân Nếu chính phủ tạo ra được một thị trường quota rõ ràng, cạnh tranh lành mạnh thì sẽ tạo ra hiệu quả cho nền kinh tế và XH vì những hãng có chi phí biên khai thác thấp hơn sẽ mua được quota nhiều hơn, hãng có chi phí biên khai thác cao hơn sẽ bị loại khỏi thị trường => giảm chi phí đánh bắt => tăng hiệu quả KT & XH. Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 43 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN - Quota phân bổ (IQ): mỗi hãng sẽ được phân bổ một quota khai thác nhất định => hãng sẽ cố gắng tìm mọi cách để giảm chi phí đánh bắt đến mức thấp nhất với mức sản lượng được phép đánh bắt. - Quota có thể chuyển nhượng (ITQ):các hãng có thể bán, cho thuê một phần hoặc toàn bộ quota để thu lợi nhuận => sử dụng hiệu quả nỗ lực khai thác nguồn tài nguyên. Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 44 TR, TC TC TR=p*H(E) E*pp EMSY Cố gắng, đầu tư cho khai thác Hình 5.17. Tối đa hoá hiệu quả kinh tế xã hội trong khai thác Tối đa hoá hiệu quả xã hội 12 Trần Thị Thu Trang - Bài giảng KTTN - 2009 45 CHƢƠNG 5: KINH TẾ THUỶ SẢN d. Ban hành quyền sở hữu Quyền sở hữu là một trong những công cụ quản lý, khai thác và sử dụng tài nguyên một cách hiệu quả nhất. Các hãng sẽ cố gắng đầu tư khai thác với mức sản lượng cho phép với chi phí thấp nhất => tăng hiệu quả KT & XH