Ứng dụng bản đồ tư duy trong dạy học giải toán Hình học 9 góp phần rèn luyện cho học sinh một số hoạt động trí tuệ

Bạch Phương Vinh Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ 86(10): 227 - 231 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 227 ỨNG DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC GIẢI TOÁN HÌNH HỌC 9 GÓP PHẦN RÈN LUYỆN CHO HỌC SINH MỘT SỐ HOẠT ĐỘNG TRÍ TUỆ Bạch Phương Vinh* Trường Đại học Sư phạm – ĐH Thái Nguyên TÓM TẮT Bản đồ tư duy (BĐTD) còn gọi là sơ đồ tư duy, lược đồ tư duy, là hình thức ghi chép nhằm tìm tòi, đào sâu, mở rộng ý tưởng, hệ thống hóa một chủ đề hay một mạch kiến thức... bằng cách kết hợp việc sử dụng đồng thời hình ảnh, đường nét, mầu sắc, chữ viết phù hợp với cấu trúc, hoạt động và chức năng của bộ não, với sự tư duy tích cực không những tạo cho học sinh (HS) sự hứng thú trong học tập mà còn góp phần thực hiện đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) ở trường phổ thông. Do vậy, có thể ứng dụng BĐTD trong dạy học giải toán hình học lớp 9 góp phần phát triển cho HS một số hoạt động trí tuệ (HĐTT). Từ khóa: hoạt động trí tuệ, phân tích, tổng hợp, chứng minh, học sinh.  Phát triển tư duy cho HS và giảng dạy kiến thức về toán học luôn là một trong những nhiệm vụ quan trọng hàng đầu của người giáo viên (GV) dạy toán. Nhằm hướng HS đến một phương pháp (PP) học tập tích cực và tự chủ, người thầy không chỉ cần giúp HS khám phá các kiến thức mới mà còn phải giúp HS hệ thống được những kiến thức đó. Việc xây dựng được một “hình ảnh” thể hiện mối liên hệ giữa các kiến thức sẽ mang lại những lợi ích đáng quan tâm về các mặt: ghi nhớ, phát triển nhận thức, tư duy, óc tưởng tượng và khả năng sáng tạo Một trong những công cụ hết sức hữu hiệu để tạo nên các “hình ảnh liên kết” là BĐTD. Bài viết này nhằm giới thiệu tóm lược nguyên lý nền tảng của BĐTD, ứng dụng BĐTD trong dạy học giải toán hình học 9 sử dụng phần mềm vẽ BĐTD Concept Draw Mindmap Pro.v5.2.2 (tải từ mạng internet), góp phần rèn luyện cho HS một số HĐTT. KHÁI NIỆM, NGUYÊN LÝ VÀ CÁCH LẬP BẢN ĐỒ TƯ DUY BĐTD (Mind Map) là một hình thức ghi chép sử dụng màu sắc và hình ảnh, để mở rộng và đào sâu các ý tưởng [5]. Kỹ thuật tạo ra loại bản đồ này gọi là Mind Mapping và được phát triển bởi Tony Buzan vào những năm 1960.  Email: bachvinhtn@yahoo.com BĐTD là một công cụ tổ chức tư duy. Đây là PP dễ nhất để chuyển tải thông tin vào bộ não của bạn rồi đưa thông tin ra ngoài bộ não. Nó là một phương tiện ghi chép đầy sáng tạo và rất hiệu quả theo đúng nghĩa của nó, “Sắp xếp” ý nghĩ của bạn. BĐTD là một lược đồ được sử dụng để thể hiện từ ngữ, ý tưởng, nhiệm vụ, hay các mục được liên kết và sắp xếp tỏa tròn quanh từ khóa hay hình ảnh trung tâm. BĐTD là một PP đồ họa thể hiện ý tưởng và khái niệm. Trong BĐTD, thông tin được cấu trúc hóa theo cách giống như bộ não HĐ. BĐTD có thể được tạo ra bằng nhiều cách khác nhau: trên giấy, trên bảng hoặc trên máy tính với các phần mềm ứng dụng hay các phần mềm tạo BĐTD... Với cách thể hiện gần như cơ chế HĐ của bộ não, BĐTD có ý nghĩa quan trọng trong dạy học vì nó đem lại một cách tiếp cận mới, phi tuyến trong việc kiến tạo ý tưởng, kiến thức và suy nghĩ, nên nó làm chuyển biến tích cực mối tương tác giữa giáo viên và HS, sẽ giúp cho việc dạy học sáng tạo hơn, tiết kiệm thời gian, ghi nhớ tốt hơn, nhìn thấy bức tranh tổng thể, biết tổ chức và phân loại suy nghĩ. Tony Buzan là người đi đầu trong việc nghiên cứu tìm ra HĐ của bộ não. Theo Tony Buzan thì “một hình ảnh có giá trị hơn cả ngàn từ” và “màu sắc cũng có tác dụng Bạch Phương Vinh Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ 86(10): 227 - 231 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 228 kích thích não như hình ảnh. Màu sắc mang đến cho BĐTD những rung động cộng hưởng, mang lại sức sống và năng lượng vô tận cho tư duy sáng tạo”. Sử dụng BĐTD trong dạy học giúp người học biết xác định và liệt kê ý tưởng quanh chủ đề cho trước. Sau đó, tìm mối liên kết giữa các ý tưởng và phân loại chúng sao cho BĐTD trở nên có hệ thống và dễ phân tích. Trong một số trường hợp BĐTD giúp người học biết xác định vấn đề và đưa ra được cách giải quyết phù hợp. Nó cũng giúp người học ghi lại và trình bày ý tưởng một cách trực quan. Những yếu tố làm cho BĐTD có tính hiệu quả cao: BĐTD đã thể hiện ra bên ngoài cách thức mà não bộ chúng ta HĐ. Đó là liên kết, liên kết và liên kết. Mọi thông tin tồn tại trong não bộ của con người đều cần có các mối nối, liên kết để có thể được tìm thấy và sử dụng; Việc sử dụng các từ khóa, chữ số, màu sắc và hình ảnh đã đem lại một công dụng lớn vì đã huy động cả bán cầu não phải và trái cùng HĐ. Sự kết hợp này sẽ làm tăng cường các liên kết giữa 2 bán cầu não, và kết quả là tăng cường trí tuệ và tính sáng tạo của chủ nhân bộ não. Trong dạy học môn toán có thể sử dụng BĐTD dạy học kiến thức mới, củng cố ôn tập hệ thống hóa kiến thức, kiểm tra đánh giá kết quả học tập và phát huy năng lực sáng tạo của HS khá giỏi. Cách lập BĐTD ([1], tr 12-14) Bước 1: Chọn hình ảnh trung tâm hay từ khóa. Hình ảnh trung tâm là một hình ảnh, hình vẽ cần phát triển hay từ khóa (từ trung tâm) là tên của một bài, tên một chủ đề hay một nội dumg cần khai thác. Bước 2: Vẽ nhánh cấp một. Các nhánh cấp một là nội dung chính của chủ đề. Bước 3: Vẽ nhánh cấp 2, cấp 3, và hoàn thiện BĐTD. Các nhánh con cấp 2, cấp 3, là các nhánh con của nhánh con trước nó hay là các ý của nội dung của các nhánh con trước đó. Một số gợi ý khi vẽ BĐTD: - Bắt đầu từ hình ảnh trung tâm hay một cụm từ tên chủ đề giúp HS tập trung vào chủ đề và gây hứng thú cho HS. - Sử dụng màu sắc, vì màu sắc có tác dụng kích thích não như hình ảnh. - Vẽ các nhánh chính cấp một từ hình ảnh trung tâm, vẽ các nhánh cấp hai từ các nhánh cấp một, bằng các đường kẻ thẳng, đường cong có màu sắc khác nhau, nhánh màu nào thì chữ viết trên nhánh có màu đó. - Mỗi hình ảnh hay cụm từ liên quan đến nhánh nào nên đứng độc lập và nằm gần đường cong của nhánh đó. - Tạo ra một kiểu BĐTD riêng cho mình (kiểu đường kẻ, màu sắc, chữ viết). - Nên dùng các đường cong nhiều hơn các đường thẳng vì đường cong thu hút được sự chú ý của mắt hơn. - Bố trí thông tin đều quanh hình ảnh trung tâm. - Chỉnh sửa, thêm bớt thông tin, thêm bớt nhánh sao cho hình thức đẹp, chữ viết rõ. ỨNG DỤNG BĐTD TRONG DẠY HỌC GIẢI TOÁN GÓP PHẦN RÈN LUYỆN CHO HS MỘT SỐ HĐTT Trong dạy học giải toán có thể sử dụng BĐTD hỗ trợ ôn tập, củng cố hệ thống hóa kiến thức, rèn luyện kĩ năng giải toán và phát huy năng lực sáng tạo của HS khá giỏi. Chúng tôi trình bày ứng dụng BĐTD trong dạy học tìm lời giải và khai thác bài toán (BT) hình học 9, góp phần rèn luyện cho HS một số HĐTT (phân tích, tổng hợp, tương tự, khái quát hóa, phân chia trường hợp, lật ngược vấn đề, xét tính giải được) và bồi dưỡng khả năng sáng tạo cho HS khá giỏi. Có rất nhiều phần vẽ BĐTD, chúng tôi sử dụng phần mềm Concept Draw Mindmap Pro.v5.2.2 (tải từ mạng internet) để lập BĐTD tìm lời giải và khai thác 2 BT hình học 9. Nhằm giúp HS nhìn thấy bức tranh tổng thể Bạch Phương Vinh Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ 86(10): 227 - 231 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 229 và chi tiết của HĐ giải toán và phát triển BT. Nhờ hình ảnh của BĐTD và các ý tưởng HS biết cách liên tưởng đến những kiến thức cần huy động để giải BT, biết củng cố hệ thống hóa kiến thức, biết tìm nhiều lời giải của BT, biết sáng tạo BT mới từ BT đã cho, biết hình thành khái quát lại tri thức PP từ tri thức nội dung. Qua đó HS được rèn luyện kĩ năng giải toán và phát triển tư duy. Sau đây là hai BĐTD tìm lời giải và khai thác hai BT hình học 9: 1. Cho nửa đường tròn (ĐTr) tâm O có đường kính AB. Gọi Ax, By là các tia vuông góc với AB (Ax, By và nửa đường tròn thuộc cùng một nửa mặt phẳng bờ AB). Qua điểm M thuộc nửa đường tròn (M khác A và B), kẻ tiếp tuyến với nửa đường tròn đó, nó cắt Ax, By theo thứ tự ở C và D. Chứng minh rằng COD 90  2. Cho tam giác vuông ABC (  0A 90 ) có AB < AC nội tiếp trong đường tròn (O), vẽ đường cao AH và bán kính OA. Chứng minh rằng   OAH B C  . Bạch Phương Vinh Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ 86(10): 227 - 231 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 230 Chọn từ khóa cho BT 1 là “BÀI TOÁN MỞ”, chọn từ khóa cho BT 2 là „HOẠT ĐỘNG TÌM LỜI GIẢI VÀ KHAI THÁC BÀI TOÁN” nhằm gợi cho HS các ý tưởng về tìm lời giải và khai thác BT theo các hướng tìm thêm nhiều lời giải, sáng tạo BT mới từ BT đã cho theo dạng BT mở. Từ đó hình thành tri thức PP và rèn luyện tư duy toán học. Tải phần mềm Concept Draw Mindmap Pro.v5.2.2 và bản hướng dẫn sử dụng phần mềm từ mạng internet: www.mind-map.com (trang web chính thức của Tony Buzan) BĐTD là một công cụ hữu ích trong giảng dạy và học tập ở các bậc học vì nó giúp GV và HS trong việc trình bày các ý tưởng một cách rõ ràng, suy nghĩ sáng tạo, học tập thông qua lược đồ, tóm tắt thông tin của một bài học, bài báo, củng cố hệ thống lại kiến thức đã học, tăng cường khả năng ghi nhớ, đưa ra ý tưởng mới, v.v Sử dụng thành thạo và hiệu quả BĐTD với các phần mềm mind mapping trong dạy học sẽ mang lại nhiều kết quả tốt trong việc đổi mới PPDH theo hướng ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông vào dạy học nhằm nâng cao hiệu quả dạy học. Nó cũng giúp GV tiết kiệm được thời gian, tăng sự linh hoạt trong bài giảng và giúp HS nắm được kiến thức thông qua một “bản đồ” thể hiện các liên kết chặt chẽ của tri thức đáng được khích lệ. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1]. Trần Đình Châu, Đặng Thị Thu Thủy (2011), Thiết kế bản đồ tư duy dạy học môn toán, Nxb Giáo dục Việt Nam. [2]. Hoàng chúng (1997), PPDH Toán học ở trường phổ thông THCS, Nxb GD. [3]. Phan Đức Chính (Tổng chủ biên), Tôn Thân (chủ biên) (2005), Toán 9 tập 1; Bài tập Toán 9 tập 1, Nxb GD. Bạch Phương Vinh Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ 86(10): 227 - 231 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 231 [4]. Nguyễn Bá Kim, Vương Dương Minh, Tôn Thân (1999), Khuyến khích một số hoạt động trí tuệ của HS qua môn Toán ở Trường THCS, Nxb GD. [5]. Tony Buzan , Bản đồ Tư duy trong công việc, NXB Lao động - Xã hội. [6]. www.mind-map.com (trang web chính thức của Tony Buzan). Bạch Phương Vinh Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ 86(10): 227 - 231 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 232 SUMMARY APPLICATION OF MIND – MAP IN TEACHING MATHEMATICS FOR GRADE 9 STUDENTS, CONTRIBUTING TO THE TRAINING OF STUDENTS IN INTELLECTUAL ACTIVITIES Bach Phuong Vinh  College of Education - TNU Map of thinking also known as schematic, diagram, etc... is the form of notes to find stuff, digging deep, extending the ideas, formulated a topic or a coherent knowledge ... by combining the use of images, lines, colour, written in accordance with the structure operation and function of the brain, along with positive thinking not only gives students the excitement of learning but also contributes to the implementation of innovative methods of teaching in high school. Therefore, use Map of thinking in teaching mathematics 9th grade contributed to the development of the students some intellectual activity. Key words: intellectual activity, analysis, synthesis, prove, students.  Email: bachvinhtn@yahoo.com