Tổng quan về bảo tồn đa dạng sinh học

uyÒn c¬ b¶n cña con ng−êi, t¨ng c−êng gi¸o dôc vμ th«ng tin vμ t¨ng c−êng kh¶ n¨ng tæ chøc lμ nh÷ng nh©n tè c¬ b¶n cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. (Nguån: NguyÔn Hoμng NghÜa, 1994) IUCN, UNEP, WWF (1991) còng ®· ®−a ra 9 nguyªn t¾c sèng bÒn v÷ng liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc: 1. T«n träng vμ quan t©m ®Õn cuéc sèng cña céng ®ång 2. C¶i thiÖn chÊt l−îng cuéc sèng con ng−êi 3. B¶o vÖ sù sèng vμ tÝnh ®a d¹ng cña tr¸i ®Êt 4. H¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt viÖc lμm suy gi¶m nguån tμi nguyªn kh«ng t¸i t¹o 5. Gi÷ v÷ng/duy tr× kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña tr¸i ®Êt 6. Thay ®æi th¸i ®é vμ thãi quen cña con ng−êi. 7. Cho phÐp c¸c céng ®ång tù qu¶n lý lÊy m«i tr−êng cña m×nh. 8. Mét quèc gia thèng nhÊt t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc ph¸t triÓn vμ b¶o tån 9. CÇn t¹o ra mét c¬ cÊu liªn minh toμn cÇu trong b¶o tån §DSH Bμi 5: C¸c ph−¬ng thøc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: Sau khi häc xong bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: + Ph©n biÖt ®−îc c¸c ph−¬ng thøc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc + Tr×nh bμy ®−îc luËt ph¸p liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. 1. C¸c ph−¬ng thøc b¶o tån chÝnh §Ó b¶o tån nguån tμi nguyªn ®éng thùc vËt nãi riªng vμ ®a d¹ng sinh häc nãi chung, hiÖn nay cã 2 ph−¬ng thøc chñ yÕu ®ã lμ b¶o tån t¹i chç (In - situ) vμ b¶o tån chuyÓn chç (Ex- situ). Ngoμi 2 ph−¬ng thøc b¶o tån kÓ trªn, gÇn ®©y trªn thÕ giíi ng−êi ta cßn chó träng ®Õn mét h×nh thøc 20 b¶o tån míi gäi lμ b¶o tån circa situ. Ph−¬ng thøc b¶o tån nμy ra ®êi nh»m b¶o tån nguån gen cña mét sè loμi c©y h÷u Ých vμ cã gi¸ trÞ kinh tÕ ngay trªn c¸c trang tr¹i. Ph−¬ng thøc b¶o tån nμy còng chó träng ®Õn vai trß cña ng−êi d©n vμ céng ®ång ®Þa ph−¬ng trong viÖc duy tr× nguån gen cña nh÷ng loμi c©y cã gi¸ trÞ trªn trang tr¹i mμ kh«ng tån t¹i trong c¸c khu b¶o tån (Kanowski and Boshier, 1997). HiÖn nay trong ch−¬ng tr×nh gi¶ng d¹y cña Tr−êng §¹i häc L©m NghiÖp ViÖt Nam cßn ®Ò cËp ®Õn ph−¬ng thøc b¶o tån "néi vi kÕt hîp ngo¹i vi" mÆc dï ph−¬ng thøc nμy ch−a ®−îc ®Ò cËp trong trong s¸ch, t¹p chÝ chuyªn nghμnh. 1.1. B¶o tån t¹i chç (In - situ conservation): Ph−¬ng thøc nμy nh»m b¶o tån c¸c hÖ sinh th¸i vμ c¸c sinh c¶nh tù nhiªn ®Ó duy tr× vμ kh«i phôc quÇn thÓ c¸c loμi trong m«i tr−êng tù nhiªn cña chóng. §èi víi c¸c loμi ®−îc thuÇn ho¸, b¶o tån in - situ lμ b¶o tån chóng trong m«i tr−êng sèng n¬i ®· h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn c¸c ®Æc ®iÓm ®Æc tr−ng cña chóng. Do vËy b¶o tån in - situ còng lμ h×nh thøc lý t−ëng trong b¶o tån nguån gen. ë nh÷ng n¬i cã thÓ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ cã hiÖu qña th× b¶o tån in - situ cho c¶ hÖ sinh th¸i lμ ph−¬ng ph¸p lý t−ëng. Ch¼ng h¹n ®Ó b¶o tån nguån gen c©y rõng th× ph−¬ng thøc b¶o tån in - situ ®−îc thÓ hiÖn qua viÖc x©y dùng c¸c khu dù tr÷ thiªn nhiªn nghiªm ngÆt, x¸c lËp t×nh tr¹ng hîp ph¸p trong c¸c ®¬n vÞ lín h¬n nh− c¸c khu rõng cÊm vμ c¸c c«ng viªn quèc gia. Lo¹i h×nh b¶o tån t¹i chç hiÖn ®ang ®−îc ph¸t triÓn m¹nh trªn thÕ giíi lμ viÖc x©y dùng c¸c khu b¶o tån. Khu b¶o tån lμ mét vïng ®Êt hay biÓn ®Æc biÖt ®−îc dμnh cho viÖc b¶o vÖ vμ duy tr× tÝnh ®a d¹ng sinh häc, c¸c tμi nguyªn thiªn nhiªn, tμi nguyªn v¨n ho¸ vμ ®−îc qu¶n lý b»ng c¸c h×nh thøc hîp ph¸p hay c¸c h×nh thøc h÷u hiÖu kh¸c (IUCN, 1994 trong Ph¹m NhËt, 1999). Lo¹i h×nh vμ ph©n h¹ng c¸c lo¹i h×nh khu b¶o tån ë c¸c quèc gia trªn thÕ giíi hiÖn cã nhiÒu ®iÓm kh¸c nhau. IUCN (1994 trong Ph¹m NhËt, 1999) ®· ®−a ra 6 lo¹i h×nh khu b¶o vÖ nh− sau: • Khu b¶o vÖ nghiªm ngÆt (Strict Protection): gåm hai h×nh thøc + Khu dù tr÷ thiªn nhiªn nghiªm ngÆt (Strict nature reserve, Ia): lμ vïng ®Êt hoÆc biÓn chøa mét sè hÖ sinh th¸i næi bËt hoÆc ®¹i diÖn, cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh vËt, ®Þa lý hoÆc nh÷ng loμi nguyªn sinh phôc vô cho nghiªn cøu khoa häc, quan tr¾c m«i tr−êng, gi¸o dôc vμ ®Ó duy tr× nguån tμi nguyªn di truyÒn trong mét tr¹ng th¸i ®éng vμ tiÕn ho¸. + Vïng hoang d· (Wilderness area, Ib): lμ vïng ®Êt réng lín ch−a bÞ t¸c ®éng hay biÕn ®æi ®¸ng kÓ hoÆc lμ vïng biÓn cßn gi÷ l¹i ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm tù nhiªn cña nã, kh«ng bÞ ¶nh h−ëng th−êng xuyªn vμ lμ n¬i sèng ®Çy ý nghÜa mμ viÖc b¶o tån nh»m gi÷ ®−îc c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña nã. • V−ên quèc gia (National park, II) hay khu b¶o tån hÖ sinh th¸i vμ gi¶i trÝ (Ecosystem conservation and recreation): II Lμ vïng ®Êt hoÆc biÓn tù nhiªn ®−îc quy ho¹ch ®Ó (a) b¶o vÖ sù toμn vÑn sinh th¸i cña mét hoÆc nhiÒu hÖ sinh th¸i cho c¸c thÕ hÖ hiÖn t¹i vμ mai sau; (b) lo¹i bá sù khai th¸c hoÆc chiÕm dông kh«ng mang tÝnh tù nhiªn ®èi víi nh÷ng môc ®Ých cña vïng ®Êt vμ (c) t¹o c¬ së nÒn mãng cho tÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng khoa häc, gi¸o dôc, vui ch¬i, gi¶i trÝ vμ tham quan mμ c¸c ho¹t ®éng ®ã ph¶i phï hîp víi v¨n ho¸ vμ m«i tr−êng. V−ên Quèc gia hoÆc khu b¶o tån hÖ sinh th¸i vμ gi¶i trÝ thÓ hiÖn mét h×nh mÉu tiªu biÓu cho tr¹ng th¸i tù nhiªn cña mét vïng ®Þa lý, mét quÇn x· sinh häc vμ tμi nguyªn di truyÒn, nh÷ng loμi cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng ®Ó t¹o ra tÝnh æn ®Þnh vμ ®a d¹ng. • Th¾ng c¶nh thiªn nhiªn (Natural monument)/ B¶o tån ®Æc ®iÓm tù nhiªn (Conservation of natural feature): III Lμ vïng ®Êt bao gåm mét hoÆc nhiÒu ®Æc ®iÓm tù nhiªn hoÆc v¨n ho¸ næi bËt hoÆc cã gi¸ trÞ ®éc ®¸o phôc vô cho môc ®Ých thuyÕt minh, gi¸o dôc vμ th−ëng ngo¹n cña nh©n d©n. • Khu b¶o tån thiªn nhiªn cã qu¶n lý (Conservation through active management)/ Khu b¶o tån sinh c¶nh/b¶o tån loμi (Habitat Species management area): IV Lμ mét vïng ®Êt hay biÓn b¾t buéc ph¶i can thiÖp tÝch cùc cho môc tiªu qu¶n lý ®Ó ®¶m b¶o nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho viÖc b¶o vÖ nh÷ng loμi cã tÇm quan träng quèc gia, nh÷ng nhãm loμi, quÇn x· sinh häc hoÆc c¸c ®Æc ®iÓm tù nhiªn cña m«i tr−êng n¬i mμ chóng cÇn cã sù qu¶n lý ®Æc biÖt ®Ó tån t¹i l©u dμi. Nghiªn cøu khoa häc, quan tr¾c m«i tr−êng vμ phôc vô gi¸o dôc lμ nh÷ng ho¹t ®éng thÝch hîp víi lo¹i h×nh nμy. 21 • Khu b¶o tån c¶nh quan ®Êt liÒn/c¶nh quan biÓn (Protected Landscape/Seascape): V Lμ mét vïng ®Êt hay biÓn l©n cËn, n¬i t¸c ®éng gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn ®−îc diÔn ra th−êng xuyªn. Môc tiªu qu¶n lý vμ duy tr× nh÷ng c¶nh quan cã tÇm quan träng quèc gia thÓ hiÖn tÝnh chÊt t¸c ®éng qua l¹i gi÷a ng−êi víi ®Êt hoÆc biÓn. Nh÷ng khu nμy mang tÝnh chÊt kÕt hîp gi÷a v¨n ho¸ vμ c¶nh quan tù nhiªn cã gi¸ trÞ thÈm mü cao vμ ®ã còng lμ n¬i phôc vô môc ®Ých ®a d¹ng sinh th¸i, khoa häc, v¨n ho¸ vμ gi¸o dôc. • Khu sö dông bÒn v÷ng c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn (Sustainable use of natural ecosystem) hay Khu qu¶n lý tμi nguyªn (Managed resource protected area): VI Mét vïng chøa c¸c hÖ thèng tù nhiªn ch−a hoÆc Ýt bÞ biÕn ®æi ®−îc qu¶n lý b¶o vÖ mét c¸ch ch¾c ch¾n dμi h¹n võa duy tr× tÝnh ®a d¹ng sinh häc ®ång thêi cã kh¶ n¨ng cung cÊp bÒn v÷ng c¸c s¶n phÈm ®¸p øng ®−îc nhu cÇu cña con ng−êi. 1.2. B¶o tån chuyÓn chç (Ex - situ conservation) B¶o tån chuyÓn chç lμ mét bé phËn quan träng trong chiÕn l−îc tæng hîp nh»m b¶o vÖ c¸c loμi ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt diÖt. §©y lμ ph−¬ng thøc b¶o tån c¸c hîp phÇn cña ®a d¹ng sinh häc bªn ngoμi sinh c¶nh tù nhiªn cña chóng. Thùc tÕ, b¶o tån chuyÓn chç hay b¶o tån n¬i kh¸c lμ ph−¬ng thøc b¶o tån c¸c c¸ thÓ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh©n t¹o d−íi sù gi¸m s¸t cña con ng−êi. §èi víi nhiÒu loμi hiÕm th× b¶o tån t¹i chç ch−a ph¶i lμ gi¶i ph¸p kh¶ thi nhÊt ®Æc biÖt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ¸p lùc cña con ng−êi ngμy cμng gia t¨ng. NÕu quÇn thÓ cßn l¹i lμ qu¸ nhá ®Ó tiÕp tôc tån t¹i, hoÆc nÕu nh− tÊt c¶ nh÷ng c¸ thÓ cßn l¹i ®−îc t×m thÊy ë ngoμi khu b¶o vÖ th× b¶o tån t¹i chç sÏ kh«ng cã hiÖu qu¶. Trong tr−êng hîp nμy, gi¶i ph¸p duy nhÊt ®Ó ng¨n cho loμi khái bÞ tuyÖt chñng lμ b¶o tån chuyÓn chç. B¶o tån chuyÓn chç th−êng gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n nh−: chi phÝ lín, khã nghiªn cøu ®èi víi c¸c loμi cã vßng ®êi phøc t¹p, cã chÕ ®é dinh d−ìng thay ®æi mçi khi chóng lín lªn vμ do ®ã m«i tr−êng sèng cña chóng thay ®æi theo, vμ khã ¸p dông cho c¸c loμi kh«ng thÓ sinh s¶n (®éng vËt) hoÆc t¸i sinh (thùc vËt) ngoμi m«i tr−êng sèng tù nhiªn. *Mét sè h×nh thøc b¶o tån chuyÓn chç th−êng gÆp: V−ên ®éng vËt hay v−ên thó (Zoo): V−ên ®éng vËt tr−íc ®©y cã truyÒn thèng lμ ®Æc biÖt quan t©m ®Õn c¸c loμi ®éng vËt cã x−¬ng sèng. Trong vμi ba chôc n¨m trë l¹i ®©y, môc tiªu cu¶ c¸c v−ên ®éng vËt ®· cã nhiÒu thay ®æi, trë thμnh n¬i nhËn nu«i c¸c loμi ®éng vËt ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng vμ phôc vô nghiªn cøu. C¸c v−ên ®éng vËt trªn thÕ giíi hiÖn nay ®ang nu«i kho¶ng trªn 500.000 loμi ®éng vËt cã x−¬ng sèng ë c¹n, ®¹i diÖn cho 3000 loμi thó,chim, bß s¸t vμ Õch nh¸i (Conway, 1998 trong Ph¹m NhËt, 1999). PhÇn lín môc ®Ých cña c¸c v−ên ®éng vËt hiÖn nay lμ g©y nu«i c¸c quÇn thÓ ®éng vËt hiÕm vμ ®ang bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng trªn thÕ giíi. ViÖc nghiªn cøu ë c¸c v−ên ®éng vËt ®ang ®−îc chó ý nhiÒu vμ c¸c nhμ khoa häc ®ang cè g¾ng t×m mäi biÖn ph¸p tèi −u ®Ó nh©n gièng, phßng chèng bÖnh tËt. TÊt nhiªn cã nhiÒu vÊn ®Ò vÒ kü thuËt nh©n nu«i, sinh th¸i vμ tËp tÝnhh loμi còng nh− viÖc th¶ c¸c loμi trë vÒ víi m«i tr−êng sèng tù nhiªn ®ang ®Æt ra cho c«ng t¸c nh©n nu«i mμ c¸c v−ên ®éng vËt cÇn gi¶i quyÕt. BÓ nu«i (Aquarium): Tr−íc kia bÓ nu«i th−êng chØ dïng ®Ó tr−ng bμy c¸c loμi c¸ l¹ vμ hÊp dÉn kh¸ch tham quan. GÇn ®©y ®Ó ®èi phã tr−íc nguy c¬ tuyÖt chñng cña nhiÒu loμi sinh vËt sèng ë n−íc, c¸c chuyªn gia vÒ c¸, thó biÓn vμ san h« ®· cïng hîp t¸c víi c¸c ViÖn nghiªn cøu biÓn, c¸c thuû cung vμ c¸c bÓ nu«i tæ chøc nh©n nu«i b¶o tån c¸c loμi ®ang ®−îc quan t©m. Cã kho¶ng 580.000 loμi c¸ ®ang ®−îc nu«i gi÷ trong bÓ nu«i (Olney and Ellis, 1991 trong Ph¹m NhËt, 1999). C¸c ch−¬ng tr×nh g©y gièng c¸c loμi c¸ biÓn vμ san h« hiÖn cßn trong giai ®o¹n khëi ®Çu, song ®©y lμ mét lÜnh vùc nghiªn cøu cã nhiÒu triÓn väng. V−ên thùc vËt (Botanic garden) HiÖn nay cã kho¶ng 1500 v−ên thùc vËt trªn thÕ giíi ®· cã c¸c bé s−u tËp cña c¸c loμi thùc vËt chÝnh. §ã thùc sù lμ mét nç lùc lín trong sù nghiÖp b¶o tån thùc vËt. C¸c v−ên thùc vËt trªn thÕ giíi hiÖn nay ®ang qu¶n lÝ Ýt nhÊt lμ 35000 loμi thùc vËt chiÕm kho¶ng 15% sè loμi thùc vËt toμn cÇu (IUCN/WWF, 1989; Given, 1994 trong Ph¹m NhËt, 1999). V−ên thùc vËt lín nhÊt 22 trªn thÕ giíi lμ V−ên thùc vËt Hoμng gia Anh ë Kew cã kho¶ng 25000 loμi thùc vËt ®· ®−îc trång, b»ng kho¶ng 10% sè loμi thùc vËt trªn thÕ giíi, trong ®ã cã 2700 loμi ®· ®−îc liÖt kª vμo S¸ch §á thÕ giíi (Reid and Miller, 1989 trong Ph¹m NhËt, 1999). V−ên thùc vËt hiÖn ®ang cã xu thÕ tËp trung vμo gieo trång c¸c loμi c©y quý hiÕm ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng. V−ên thùc vËt gãp phÇn quan träng trong viÖc b¶o tån thùc vËt v× c¸c bé s−u tËp sèng cña chóng còng nh− c¸c bé tiªu b¶n kh« lμ mét trong nh÷ng nguån th«ng tin tèt nhÊt vÒ ph©n bè còng nh− yªu cÇu vÒ n¬i c− tró cña thùc vËt. Ban th− ký b¶o tån c¸c v−ên thùc vËt (Botanic Garden Conservation Secretariat-BGCS) cña IUCN ®· ®−îc thμnh lËp ®Ó ®iÒu phèi nh÷ng ho¹t ®éng b¶o tån cña c¸c v−ên thùc vËt trªn thÕ giíi (BGCS, 1987 trong Ph¹m NhËt, 1999). C¸c −u tiªn cña ch−¬ng tr×nh nμy lμ x©y dùng mét hÖ thèng c¬ së d÷ liÖu toμn cÇu ®Ó phèi hîp c¸c ho¹t ®éng thu mÉu còng nh− x¸c ®Þnh c¸c loμi quan träng ch−a ®−îc hiÓu biÕt ®Çy ®ñ hay nh÷ng loμi kh«ng cßn t×m thÊy trong tù nhiªn. Ng©n hμng h¹t gièng (Seed bank): H¹t cña nhiÒu loμi thùc vËt cã thÓ gi÷ vμ b¶o qu¶n trong ®iÒu kiÖn kh«, l¹nh nªn ngoμi viÖc trång c©y, c¸c v−ên thùc vËt vμ viÖn nghiªn cøu ®· x©y dùng bé s−u tËp vÒ h¹t. §©y ®−îc coi lμ c¸c bé s−u tËp hay lμ ng©n hμng h¹t gièng. Kh¶ n¨ng tån t¹i l©u dμi cña h¹t ®Æc biÖt cã gi¸ trÞ cho viÖc b¶o tån Ex - situ v× nã cho phÐp b¶o tån h¹t trong mét kh«ng gian nhá, chi phÝ thÊp. HiÖn cã h¬n 50 ng©n hμng h¹t gièng trªn thÕ giíi, trong ®ã nhiÒu ng©n hμng h¹t gièng ®−îc ®Æt t¹i c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn vμ ®−îc ®iÒu phèi tÝch cùc bëi nhãm t− vÊn vÒ nghiªn cøu n«ng nghiÖp Quèc tÕ (Consultative Group on International Agricultural Research - CGIAR) (Ph¹m NhËt, 1999). 1.3. Sù liªn quan gi÷a 2 ph−¬ng thøc b¶o tån B¶o tån Ex - situ vμ b¶o tån In - situ ph¶i ®−îc nh×n nhËn lμ nh÷ng c¸ch tiÕp cËn cã tÝnh bæ sung cho nhau (Robinson, 1992). Nh÷ng c¸ thÓ tõ c¸c quÇn thÓ ®−îc b¶o tån Ex -situ cã thÓ ®−îc th¶ ®Þnh kú ra ngoμi thiªn nhiªn ®Ó t¨ng c−êng cho c¸c quÇn thÓ ®−îc b¶o tån In- situ. ViÖc nghiªn cøu c¸c quÇn thÓ ®−îc b¶o tån Ex -situ cã thÓ cung cÊp cho ta nh÷ng hiÓu biÕt vÒ ®Æc tÝnh sinh häc cña loμi vμ gîi ra nh÷ng chiÕn l−îc b¶o tån míi cho c¸c quÇn thÓ ®−îc b¶o tån+ In - situ. C¸c quÇn thÓ Ex -situ ®−îc b¶o tån tèt sÏ lμm gi¶m nhu cÇu ph¶i b¾t c¸c c¸ thÓ ngoμi hoang d· ®Ó phôc vô môc ®Ých tr−ng bμy hoÆc nghiªn cøu. KÕt qu¶ cña b¶o tån Ex -situ ®èi víi mét loμi sÏ gãp phÇn gi¸o dôc quÇn chóng vÒ sù cÇn thiÕt ph¶i b¶o tån loμi cung nh− b¶o vÖ c¸c c¸ thÓ cña loμi ®ã ngoμi tù nhiªn. Mét ph−¬ng thøc trung gian cÇn cho b¶o tån In -situ vμ b¶o tån Ex - situ lμ sù gi¸m s¸t vμ qu¶n lý chÆt chÏ quÇn thÓ c¸c loμi quý hiÕm, ®ang cã nguy c¬ tuyÖt diÖt trong c¸c khu b¶o vÖ nhá. Nh÷ng quÇn thÓ nμy vÉn cßn mang tÝnh hoang d· song con ng−êi thØnh tho¶ng cã thÓ can thiÖp ®−îc ®Ó tr¸nh sù suy tho¸i sè l−îng quÇn thÓ. ViÖc lùa chän ph−¬ng thøc b¶o tån ph¶i dùa trªn c¬ së luËt ph¸p vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc (c¸c c«ng −íc quèc tÕ, luËt ph¸p cña mçi quèc gia) vμ ®iÒu kiÖn cô thÓ cña tõng quèc gia, tõng vïng. 2. LuËt ph¸p liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 2.1. Vai trß cña luËt ph¸p trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc C«ng cô ph¸p chÕ hay luËt ph¸p cã thÓ ®−îc ¸p dông t¹i c¸c cÊp ®Þa ph−¬nng, quèc gia hay quèc tÕ ®Ó b¶o vÖ tÊt c¶ c¸c khÝa c¹nh cña ®a d¹ng sinh häc. C¸c v¨n b¶n ph¸p luËt sÏ cung cÊp ph−¬ng tiÖn vμ ch−¬ng tr×nh ®Ó b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. MÆc dï luËt ph¸p lμ hÕt søc quan träng nh−ng nã chØ lμ c¬ së ph¸p lý cho viÖc b¶o vÖ c¸c loμi ®éng thùc vËt quan träng ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng. Ngoμi ra cÇn ph¶i tæ chøc tèt c«ng t¸c b¶o vÖ cô thÓ còng nh− lμm tèt c«ng t¸c tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®Ó nh©n d©n trong vïng tù gi¸c tham gia c«ng t¸c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc th× míi thùc hiÖn ®−îc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc mét c¸ch toμn diÖn. 2.2. C¸c tho¶ hiÖp quèc tÕ vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 2.2.1. Lý do B¶o tån ®a d¹ng sinh häc cÇn cã sù tham gia cña c¸c quèc gia trªn toμn thÕ giíi. C¸c c¬ chÕ kiÓm so¸t hiÖn ®ang tån t¹i trªn thÕ giíi ®−îc dùa trªn c¬ së cña mçi quèc gia vμ sù tho¶ hiÖp quèc tÕ lμ t¨ng c−êng kh¶ n¨ng b¶o tån loμi vμ sinh c¶nh (de Klemn, 1993 trong Ph¹m NhËt, 1999). Hîp t¸c quèc tÕ 23 lμ cÇn thiÕt v× mét sè lý do sau: + C¸c loμi ®éng vËt kh«ng cã kh¸i niÖm vÒ biªn giíi trong ph©n bè. Nç lùc b¶o tån lμ ph¶i b¶o vÖ loμi ë tÊt c¶ mäi ®iÓm trong vïng ph©n bè cña chóng. Nh− vËy, sù nç lùc cña mét quèc gia lμ kh«ng hiÖu qu¶ nÕu trong khi ®ã m«i tr−êng sèng cña loμi ®ã ë quèc gia kh¸c ®ang bÞ ph¸ huû. + N¹n bu«n b¸n c¸c s¶n phÈm sinh häc hiÖn ®ang diÔn ra trªn thÞ tr−êng quèc tÕ. Nhu cÇu lín ë c¸c n−íc giμu cã thÓ sÏ dÉn ®Õn hËu qu¶ khai th¸c qu¸ møc c¸c loμi ë nh÷ng n−íc nghÌo. §Ó ng¨n chÆn viÖc khai th¸c qu¸ møc, viÖc kiÓm so¸t vμ qu¶n lý bu«n b¸n lμ yªu cÇu cÊp thiÕt c¶ trong nhËp khÈu vμ xuÊt khÈu. + Nh÷ng lîi Ých mμ ®a d¹ng sinh häc mang l¹i cã tÇm quan träng quèc tÕ. C¸c quèc gia giμu cã thuéc vïng «n ®íi ®−îc h−ëng lîi tõ ®a d¹ng sinh häc cña vïng nhiÖt ®íi, do ®ã hä cÇn ph¶i s½n sμng gióp ®ì c¸c n−íc nghÌo khã h¬n v× hä ®· tham gia thùc hiÖn viÖc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc t¹i ®ã. + RÊt nhiÒu vÊn ®Ò cña c¸c loμi hay c¸c hÖ sinh th¸i bÞ ®e do¹ cã quy m« toμn cÇu nªn ®ßi hái sù hîp t¸c quèc tÕ ®Ó gi¶i quyÕt, vÝ dô nh− viÖc ®¸nh b¾t thuû h¶i s¶n qu¸ møc, s¨n b¾n qu¸ møc, « nhiÔm kh«ng khÝ vμ m−a axit, « nhiÔm s«ng hå, ®¹i d−¬ng, biÕn ®æi khÝ hËu toμn cÇu vμ suy tho¸i tÇng «z«n. 2.2.2. C¸c c«ng −íc quèc tÕ + C«ng −íc vÒ b¶o tån loμi: Tho¶ hiÖp quan träng nhÊt trong viÖc b¶o vÖ c¸c loμi ë quy m« quèc tÕ lμ C«ng −íc vÒ bu«n b¸n c¸c loμi ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora - CITES). C«ng −íc ra ®êi n¨m 1973 víi tham gia cña 120 n−íc, ®ång thêi cã sù phèi hîp víi ch−¬ng tr×nh m«i tr−êng Liªn HiÖp Quèc (United Nations Environmental Program - UNEP). Theo c«ng −íc nμy, c¸c quèc gia thμnh viªn ®ång ý h¹n chÕ bu«n b¸n vμ khai th¸c cã tÝnh huû diÖt nh÷ng loμi n»m trong danh s¸ch ®−îc nhÊt trÝ cña C«ng −íc. C«ng −íc cã 25 ®iÒu vμ 3 phô lôc. ViÖt Nam lμ thμnh viªn thø 122 cña CITES, ®−îc chÊp nhËn ngμy 20/4/1994 (Ph¹m NhËt, 1999). Mét sè c«ng −íc b¶o tån kh¸c: + C«ng −íc vÒ b¶o tån c¸c loμi ®éng vËt di c− (1979) + C«ng −íc vÒ b¶o tån c¸c loμi sinh vËt biÓn vïng Nam Cùc + C«ng −íc vÒ ®iÒu tiÕt s¨n b¾t c¸ Voi + C«ng −íc vÒ b¶o vÖ c¸c loμi chim + C«ng −íc vÒ ®¸nh b¾t vμ b¶o vÖ sinh vËt biÓn ë VÞnh Ban tÝch C¸c c«ng −íc vÒ b¶o tån sinh c¶nh cã 3 c«ng −íc quan träng: + C«ng −íc vÒ b¶o vÖ c¸c vïng ®Êt −ít Ramsar (Ramsar Convention on Wetlands) ra ®êi n¨m 1971 nh»m ng¨n chÆn sù xuèng cÊp cña c¸c vïng ®Êt −ít vμ thõa nhËn c¸c gi¸ trÞ sinh th¸i, khoa häc, kinh tÕ, v¨n ho¸ vμ gi¶i trÝ cña chóng. C«ng −íc nμy bao hμm c¸c vïng n−íc ngät, cöa s«ng, sinh c¶nh bê biÓn cña 400 ®iÓm kh¸c nhau víi 30 triÖu ha. + C«ng −íc vÒ b¶o tån v¨n ho¸ thÕ giíi vμ di s¶n thiªn nhiªn (Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage) cña UNESCO, IUCN víi 109 n−íc tham gia. Môc ®Ých cña c«ng −íc lμ b¶o vÖ c¸c vïng ®Êt tù nhiªn ®¸ng chó ý trªn thÕ giíi. + M¹ng l−íi khu dù tr÷ sinh quyÓn (International Network of Biosphere Reserves) ®−îc thiÕt lËp bëi ch−¬ng tr×nh "Con ng−êi vμ sinh quyÓn" cña UNESCO (UNESCO Man and the Biosphere Program - MAB). C«ng −íc vÒ kiÓm so¸t « nhiÔm: ®−îc ký kÕt nh»m ng¨n cÊm hoÆc h¹n chÕ t×nh tr¹ng « nhiÔm ë c¸c quèc gia vμ trªn ph¹m vi toμn thÕ giíi. + C«ng −íc vÒ b¶o vÖ tÇng «zon (Convention on the Protection of the Ozone Layer). C«ng −íc nμy liªn quan ®Õn viÖc ®iÒu tiÕt vμ kh«ng khuyÕn khÝch sö dông chÊt chlorofluofluorocarbon v× nã liªn quan ®Õn viÖc ph¸ huû tÇng «z«n vμ lμm t¨ng l−îng tia cùc tÝm chiÕu vμo qu¶ ®Êt. + Ngoμi ra cßn cã mét sè c«ng −íc kh¸c nh− c«ng −íc vÒ viÖc ng¨n chÆn « nhiÔm biÓn, c«ng −íc vÒ vïng biÓn,còng ®· ®−îc ký kÕt. 2.2.3. Héi nghÞ th−îng ®Ønh toμn cÇu 24 Héi nghÞ Liªn HiÖp Quèc vÒ m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn (United Nations Conference on Environment and Development - UNCED) diÔn ra t¹i Rio de Janeiro, Braxin, trong thêi gian 12 ngμy vμo th¸ng 6 n¨m 1992 (5/61992). Tham gia Héi nghÞ cã 178 n−íc víi h¬n 100 nguyªn thñ quèc gia, cïng víi nh÷ng ng−êi ®øng ®Çu tæ chøc Liªn HiÖp Quèc, c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ vμ c¸c tæ chøc b¶o tån kh¸c trªn thÕ giíi. C¸c thμnh viªn Héi nghÞ ®· bμn b¹c, ®i ®Õn tho¶ thuËn ký kÕt 5 v¨n b¶n chÝnh thøc ®−îc tr×nh bμy d−íi ®©y vμ khëi x−íng thùc hiÖn nhiÒu dù ¸n míi liªn quan ®Õn c«ng t¸c b¶o tån vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Tuyªn bè Rio (The Rio Declaration): tuyªn bè nªu râ nh÷ng nguyªn t¾c cã tÝnh ®Þnh h−íng cho c¸c n−íc giμu còng nh− c¸c n−íc nghÌo vÒ m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn. QuyÒn lîi cña c¸c d©n téc trong viÖc sö dông c¸c nguån tμi nguyªn cña hä phôc vô cho ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ®−îc thõa nhËn ®Çy ®ñ nÕu c¸c ho¹t ®éng ®ã kh«ng lμm tæn h¹i ®Õn m«i tr−êng t¹i ®ã hay ë bÊt kú mét n¬i nμo kh¸c. Tuyªn bè ®Ò cËp ®Õn nguyªn t¾c “ng−êi g©y « nhiÔm ph¶i tr¶ tiÒn”, theo nguyªn t¾c nμy th× bÊt kú mét c«ng ty hay mét chÝnh phñ nμo g©y ra « nhiÔm m«i tr−êng ph¶i cã tr¸ch nhiÖm söa ch÷a thiÖt h¹i hoÆc tr¶ tiÒn ®Òn bï. C«ng −íc vÒ sù thay ®æi khÝ hËu toμn cÇu (Convention on Global Climate Change): C«ng −íc nμy ®ái hái c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¶i gi¶m thiÓu c¸c chÊt g©y « nhiÔm vμ c¸c khÝ nhμ kÝnh kh¸c do hä g©y ra vμ ph¶i th−êng xuyªn lμm b¸o c¸o vÒ tiÕn tr×nh nμy. Trong khi c¸c giíi h¹n « nhiÔm ch−a ®−îc x¸c ®Þnh, c«ng −íc nªu râ: c¸c khÝ nhμ kÝnh ph¶i ®−îc duy tr× æn ®Þnh ë møc kh«ng lμm ¶nh h−ëng ®Õn khÝ hËu toμn cÇu. C«ng −íc vÒ ®a d¹ng sinh häc (Convention on Biological Diversity): C«ng −íc nμy cã 3 môc tiªu: b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc, sö dông bÒn v÷ng ®a d¹ng sinh häc, ph©n phèi c«ng b»ng lîi nhuËn cña c¸c s¶n phÈm míi lÊy tõ c¸c loμi hoang d· vμ c¸c loμi thuÇn d−ìng. Hai môc tiªu ®Çu kh«ng phøc t¹p nh−ng môc tiªu thø ba g©y ra rÊt nhiÒu tranh c·i bëi v× nã yªu cÇu c¸c n−íc cã tμi nguyªn ®a d¹ng sinh häc ph¶i nhËn ®−îc sù ®Òn bï hîp lý tõ c¸c n−íc hay c«ng ty cã sö dông c¸c loμi ®−îc thu thËp tõ l·nh thæ n−íc hä. §· cã 170 n−íc phª chuÈn c«ng −íc ®a d¹ng sinh häc (Bryant, 2004). ViÖt Nam lμ thμnh viªn thø 99 (ký c«ng −íc vμo th¸ng 10/1994) vμ C«ng −íc nμy chÝnh thøc cã hiÖu lùc ë ViÖt Nam tõ ngμy 28 th¸ng 11 n¨m 1994. Mét sè n−íc trong ®ã cã Mü kh«ng phª chuÈn c«ng −íc nμy v× e ng¹i ngμnh c«ng nghÖ sinh häc khæng lå cña hä sÏ bÞ h¹n chÕ. C¸c chÝnh phñ ®· kÝ kÕt vμ phª chuÈn c«ng −íc nμy nhÊt trÝ sÏ thùc thi mét sè gi¶i ph¸p nh»m b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. C¸c gi¶i ph¸p chñ yÕu bao gåm: + x©y dùng c¸c kÕ ho¹ch quèc gia vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc +x¸c ®Þnh c¸c hÖ sinh th¸i, loμi vμ tæ hîp gen quan träng nh»m b¶o tån vμ sö dông bÒn v÷ng ®a d¹ng sinh häc +theo dâi, gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc vμ c¸c yÕu tè cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn ®a d¹ng sinh häc +thiÕt lËp mét hÖ thèng c¸c khu vùc b¶o tån +qu¶n lÝ tμi nguyªn sinh häc phôc vô cho viÖc b¶o tån vμ sö dông bÒn v÷ng +phôc håi c¸c hÖ sinh th¸i bÞ suy tho¸i +thùc thi c¸c gi¶i ph¸p vÒ b¶o tån ngo¹i vi Tuyªn bè vÒ c¸c nguyªn t¾c ®èi víi rõng (Statement on Forest Principles): Sù nhÊt trÝ ®¹t ®−îc vÒ c«ng t¸c qu¶n lý rõng ®· gÆp nhiÒu khã kh¨n v× nh÷ng kh¸c biÖt s©u s¾c vÒ quan ®iÓm gi÷a c¸c n−íc «n ®íi vμ nhiÖt ®íi, c¸c n−íc giμu vμ c¸c n−íc nghÌo. Cuèi cïng tuyªn bè ®· ®−a ra lêi kªu gäi vÒ qu¶n lý rõng theo h−íng bÒn v÷ng mμ kh«ng cã thªm khuyÕn c¸o nμo kÌm theo. LÞch tr×nh 21 (Agenda 21): Tμi liÖu nμy ra ®êi lμ mét cè g¾ng míi ®Ó tr×nh bμy mét c¸ch cã hÖ thèng vμ toμn diÖn nh÷ng chÝnh s¸ch cÇn thiÕt liªn quan ®Õn ph¸t triÓn bÒn v÷ng. LÞch tr×nh nμy chØ ra sù liªn kÕt gi÷a m«i tr−êng vμ c¸c vÊn ®Ò kh¸c vèn tr−íc ®©y vÉn th−êng ®−a ra c©n nh¾c mét c¸ch t¸ch biÖt nh−: quyÒn lîi cña trÎ em, sù nghÌo khã, vÊn ®Ò phô n÷, chuyÓn giao c«ng nghÖC¸c kÕ ho¹ch ho¹t ®éng ®−îc v¹ch ra ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò vÒ khÝ quyÓn, suy tho¸i ®Êt, sa m¹c ho¸, ph¸t triÓn miÒn nói, n«ng nghiÖp vμ ph¸t triÓn n«ng th«n, viÖc ph¸ rõng, ®Êt ngËp n−íc, m«i tr−êng thuû vùc vμ vÊn ®Ò « nhiÔm. C¸c c¬ chÕ vÒ tμi chÝnh, tæ chøc, c«ng nghÖ vμ ph¸p luËt ®Ó thùc hiÖn nh÷ng ho¹t ®éng nμy 25 còng ®−îc ®Ò cËp. 2.3. LuËt ph¸p cña mçi quèc gia LuËt ph¸p lμ chç dùa hÕt søc quan träng, lμ c¸c c¨n cø ph¸p lý lμm c¬ së cho viÖc tæ chøc b¶o tån. ë mçi quèc gia, dùa trªn t×nh h×nh kinh tÕ, x· héi, ®iÒu kiÖn tù nhiªn, ®Æc ®iÓm vμ hiÖn tr¹ng nguån tμi nguyªn thiªn nhiªnnhiÒu v¨n b¶n ph¸p luËt, d−íi luËt vμ c¸c chÝnh s¸ch, thÓ chÕ liªn quan ®−îc so¹n th¶o vμ ban hμnh kÞp thêi nh»m hç trî, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc triÓn khai c¸c ho¹t ®éng liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Mét ®iÒu dÔ dμng nhËn thÊy r»ng c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt ë mçi quèc gia kh«ng hoμn toμn gièng nhau vμ lu«n ®−îc thay ®æi, bæ sung cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc tÕ. Bμi 6: Tæ chøc qu¶n lý b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: Sau khi häc xong bμi nμy häc viªn cã kh¶ n¨ng: + X¸c ®Þnh ®−îc c¸ch thøc tæ chøc vμ qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc t¹i c¸c khu b¶o tån. + Gi¶i thÝch ®−îc sù cÇn thiÕt vμ x¸c ®Þnh ®−îc c¸c ho¹t ®éng phèi hîp, hç trî trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. 1. Tæ chøc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc t¹i c¸c khu b¶o tån 1.1. Sù h×nh thμnh c¸c khu b¶o tån Mét trong nh÷ng b−íc ®i c¬ b¶n quan träng nhÊt trong viÖc b¶o tån c¸c quÇn x· sinh vËt lμ viÖc thμnh lËp hÖ thèng c¸c khu b¶o tån. Trong khi c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c (ph¸p luËt, viÖc sö dông ®Êt.) ch−a ®¶m b¶o cho viÖc g×n gi÷ m«i tr−êng sèng cña c¸c loμi th× c¸c khu b¶o tån sÏ lμ mét ®iÓm khëi ®Çu quan träng. Cã thÓ thμnh lËp c¸c khu b¶o tån theo nhiÒu c¸ch, song cã hai ph−¬ng thøc phæ biÕn nhÊt, ®ã lμ th«ng qua nhμ n−íc ( th−êng ë cÊp trung −¬ng hay cÊp ®Þa ph−¬ng ), vμ c¸c tæ chøc b¶o tån hay c¸ nh©n së h÷u nh÷ng vïng ®Êt ®ã. Nhμ n−íc cã thÓ dμnh ra nh÷ng vïng ®Êt lμm khu b¶o tån vμ ban hμnh luËt ph¸p cho phÐp sö dông tμi nguyªn cña c¸c khu b¶o tån ®ã ë c¸c møc ®é kh¸c nhau cho môc ®Ých th−¬ng m¹i, th¨m quan vui ch¬i gi¶i trÝ vμ sö dông theo ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng. NhiÒu khu b¶o tån còng ®· ®−îc c¸c tæ chøc t− nh©n thμnh lËp nªn. Mét h×nh thøc ®ang ngμy cμng phæ biÕn ®ã lμ sù hîp t¸c gi÷a chÝnh phñ cña mét n−íc ®ang ph¸t triÓn víi c¸c tæ chøc b¶o tån quèc tÕ, c¸c ng©n hμng quèc tÕ vμ chÝnh phñ cña c¸c quèc gia ph¸t triÓn. Trong mèi quan hÖ hîp t¸c nh− thÕ, c¸c tæ chøc b¶o tån th−êng cung cÊp tμi chÝnh vμ c¸c hç trî vÒ ®μo t¹o, khoa häc vμ qu¶n lý nh»m gióp c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn thμnh lËp vμ qu¶n lÝ hÖ thèng c¸c khu b¶o tån. H×nh thøc hîp t¸c nμy ®· ®−îc t¨ng lªn ®¸ng kÓ nhê c¬ chÕ hç trî vèn míi th«ng qua quü M«i Tr−êng Toμn cÇu (GEF) do Ng©n hμng thÕ giíi vμ c¸c c¬ quan cña Liªn HiÖp Quèc thμnh lËp. C¸c khu b¶o tån cßn ®−îc h×nh thμnh bëi c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng v× hä muèn g×n gi÷ nh÷ng phong tôc tËp qu¸n riªng trong ®êi sèng cña hä. Th«ng th−êng c¸c khu b¶o tån còng lμ n¬i c− tró cña mét sè céng ®ång ®Þa ph−¬ng do vËy cÇn ph¶i cã nh÷ng quyÕt ®Þnh cho phÐp con ng−êi t¸c ®éng ë mét møc ®é nμo ®ã. IUCN (1984, 1985, 1994) ®· x©y dùng vμ c¶i tiÕn mét hÖ thèng ph©n lo¹i c¸c khu b¶o tån nh− ®· nªu ë bμi 5. Møc ®é sö dông/can thiÖp cô thÓ ë c¸c khu b¶o tån ®· ®−îc ph©n ®Þnh tõ nhá ®Õn lín nh− sau: + Khu b¶o tån thiªn nhiªn nghiªm ngÆt: Lμ nh÷ng khu ®−îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt, chØ dμnh cho c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc, ®μo t¹o vμ quan tr¾c m«i tr−êng. C¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn nμy cho phÐp gi÷ g×n c¸c quÇn thÓ cña c¸c loμi còng nh− c¸c qu¸ tr×nh cña hÖ sinh th¸i sao cho chóng ë tr¹ng th¸i kh«ng bÞ nhiÔm lo¹n cμng nhiÒu cμng tèt. + V−ên quèc gia: lμ nh÷ng khu vùc réng lín cã vÎ ®Ñp thiªn nhiªn (ë biÓn hay ë ®Êt liÒn) ®−îc g×n gi÷ b¶o vÖ mét hoÆc vμi hÖ sinh th¸i ë ®ã, ®ång thêi ®−îc dïng cho c¸c môc ®Ých gi¸o dôc, nghiªn cøu khoa häc, nghØ ng¬i gi¶i trÝ vμ tham quan du lÞch. Tμi nguyªn ë ®©y th−êng kh«ng ®−îc phÐp khai th¸c cho môc ®Ých th−¬ng m¹i. + C¸c di s¶n quèc gia: lμ nh÷ng khu vùc nhá h¬n ®−îc thiÕt lËp nh»m b¶o tån nh÷ng ®Æc 26 tr−ng vÒ sinh häc, ®Þa lÝ, ®Þa chÊt hay v¨n ho¸ cña cña mét n¬i nμo ®ã. + C¸c khu v−c qu¶n lý n¬i c− tró cña ®éng vËt hoang d·: cã nh÷ng ®iÓm t−¬ng tù víi c¸c khu b¶o tån nghiªm ngÆt nh−ng mét sè ho¹t ®éng chñ yÕu cña con ng−êi ®−îc phÐp tiÕn hμnh t¹i ®©y ®Ó duy tr× c¸c ®Æc thï cña céng ®ång d©n c−. ViÖc khai th¸c cã kiÓm so¸t còng ®−îc phÐp. + C¸c khu b¶o tån c¶nh quan trªn ®Êt liÒn vμ trªn biÓn: cho phÐp ng−êi d©n t¸c ®éng/sö dông theo c¸ch cæ truyÒn, kh«ng ph¸ huû, ®Æc biÖt t¹i nh÷ng n¬i mμ viÖc sö dông ®· h×nh thμnh nªn nh÷ng khu vùc cã ®Æc tÝnh v¨n ho¸, thÈm mü vμ sinh häc ®Æc s¾c. Nh÷ng n¬i nμy t¹o nhiÒu c¬ héi ph¸t triÓn cho c¸c ngμnh du lÞch vμ nghØ ng¬i gi¶i trÝ. + C¸c khu dù tr÷ tμi nguyªn: lμ c¸c vïng mμ ë ®ã viÖc sö dông tμi nguyªn ®−îc kiÓm so¸t phï hîp víi chÝnh s¸ch quèc gia. Nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn ®−îc b¶o vÖ cho t−¬ng lai. + C¸c khu sö dông bÒn v÷ng hÖ sinh th¸i - nh©n v¨n tù nhiªn: cho phÐp c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng ®−îc duy tr× cuéc sèng cña hä mμ kh«ng cã sù can thiÖp tõ bªn ngoμi. Th«ng th−êng hä ®−îc s¨n b¾t vμ khai th¸c tμi nguyªn chñ yÕu phôc vô cho ®êi sèng céng ®ång. Trong canh t¸c, hä th−êng ¸p dông c¸c biÖn ph¸p truyÒn thèng. + C¸c khu qu¶n lý tμi nguyªn cho phÐp sö dông bÒn v÷ng c¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn, trong ®ã cã tμi nguyªn n−íc, ®éng vËt hoang d·, ch¨n nu«i gia sóc, gç, du lÞch vμ ®¸nh b¾t c¸. Ho¹t ®éng b¶o tån c¸c quÇn x· sinh häc th−êng ®i ®«i víi c¸c ho¹t ®éng khai th¸c nãi trªn. N¨m lo¹i h×nh nªu ®Çu tiªn cã thÓ coi nh− lμ khu b¶o tån thùc sù mμ trong ®ã c¸c n¬i c− tró chñ yÕu ®−îc qu¶n lý v× môc tiªu b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Môc tiªu cña ba lo¹i h×nh cßn l¹i phôc vô gi¸n tiÕp viÖc qu¶n lý b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. C¸c khu ®−îc qu¶n lý nμy ®«i khi ®Æc biÖt quan träng v× chóng th−êng réng lín h¬n c¸c khu b¶o tån thùc sù rÊt nhiÒu, v× chóng cßn bao gåm rÊt nhiÒu hay thËm chÝ ®a sè c¸c loμi nguyªn sinh, mÆt kh¸c c¸c khu b¶o tån thùc sù th−êng n»m trong mét hÖ thèng c¸c khu ®−îc qu¶n lý. 1.2. C¸c khu b¶o tån trªn thÕ giíi Cho ®Õn n¨m 2003 th× toμn thÕ giíi ®· cã tÊt c¶ 102.102 khu b¶o tån, víi diÖn tÝch kho¶ng 18,8 triÖu km2, chiÕm 11,5% diÖn tÝch bÒ mÆt tr¸i ®Êt. Sè l−îng vμ diÖn tÝch c¸c khu b¶o tån ®· t¨ng h¬n 10 lÇn kÓ tõ 1962 khi khu b¶o tån ®Çu tiªn trªn thÕ giíi ®−îc thμnh lËp. V−ên Quèc gia réng nhÊt thÕ giíi réng 700.000km2 ë Greenland. MÆc dï con sè vÒ c¸c khu b¶o tån nãi trªn kh¸ Ên t−îng song chóng chØ ®¹i diÖn cho 11,5% tæng diÖn tÝch bÒ mÆt tr¸i ®Êt. ChØ cã 3,5% tæng diÖn tÝch ®Êt ®ai cña thÕ giíi lμ thuéc lo¹i ®−îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt cho môc ®Ých khoa häc gåm v−ên quèc gia vμ khu b¶o tån thiªn nhiªn. Ch©u ¢u lμ n¬i cã sè l−îng khu b¶o tån nhiÒu nhÊt, kho¶ng 43.000 khu nh−ng Nam vμ Trung Mü cã diÖn tÝch ®−îc b¶o vÖ nhiÒu nhÊt, kho¶ng 25%. DiÖn tÝch cña c¸c khu b¶o tån lín nhÊt lμ ë B¾c vμ Trung Mü vμ nhá nhÊt lμ ë Liªn X« cò. DiÖn tÝch cña c¸c khu b¶o tån kh¸c nhau ®¸ng kÓ gi÷a c¸c quèc gia, vÝ dô: §øc: 24,6%, Anh: 18,9%; Nga: 1,2%; Hy L¹p: 0,8% vμ Thæ NhÜ Kú: 0,3%. Sè liÖu nμy còng mang tÝnh t−¬ng ®èi ë tõng quèc gia vμ ch©u lôc. B¶ng 4: C¸c khu b¶o tån vμ c¸c khu ®−îc qu¶n lý trªn thÕ giíi Vïng C¸c khu b¶o tån (Ph©n lo¹i cña IUCN, I - V) C¸c khu ®−îc qu¶n lý (Ph©n lo¹i cña IUCN, I - V) Sè c¸c khu DiÖn tÝch (km2) PhÇn tr¨m tæng diÖn tÝch Sè c¸c khu DiÖn tÝch (km2) PhÇn tr¨m tæng diÖn tÝch Ch©u Phi 740 1.388.930 4,6 1.526 746.360 2,5 Ch©u ¸ (a) 2.181 1.211.610 4,4 1.191 309.290 1,1 B¾c vμ Trung Mü 1.752 2.632.500 11,7 243 161.470 0,7 Nam Mü 667 1.145.960 6,4 679 2.279.350 12,7 Ch©u ¢u 2.177 455.330 9,3 143 40.350 0,8 Liªn X« (cò) 218 243.300 1,1 1 4.000 0,6 Ch©u óc (b) 920 845.040 9,9 91 50.000 0,6 ThÕ giíi (c) 8.619 7.922.660 5,8 3.868 3.588.480 2,7 (Nguån WRI/UNEP/UNDP, 1994) (a) Kh«ng bao gåm Liªn X« cò (b) ¤xtr©ylia, Niu Dil©n vμ c¸c ®¶o Th¸i B×nh D−¬ng (c) Kh«ng bao gåm Nam Cùc 27 Tæ chøc IUCN ®Ò xuÊt c¸c quèc gia nªn dμnh tèi thiÓu tõ 7 - 10% tæng diÖn tÝch cho c¸c khu b¶o tån bëi nhu cÇu cña con ng−êi ®èi víi tμi nguyªn thiªn nhiªn lμ rÊt lín. ViÖc thμnh lËp c¸c khu b¶o tån ®· ®¹t ®Ønh cao vμo nh÷ng n¨m 1970 - 1975 råi sau ®ã ch÷ng l¹i, cã lÏ lμ do nh÷ng vïng ®Êt cßn l¹i ®· ®−îc chän cho môc ®Ých sö dông kh¸c. NhiÒu khu b¶o tån n»m trªn nh÷ng vïng ®Êt ®−îc coi lμ kh«ng cã hoÆc Ýt cã gi¸ trÞ kinh tÕ. Mét diÖn tÝch khiªm tèn cña c¸c khu b¶o tån nãi trªn cho thÊy r»ng nhiÒu vïng ®Êt cã tÇm quan träng sinh häc ®· ®−îc sö dông vμo môc ®Ých s¶n xuÊt. 1.3. TÝnh hiÖu qu¶ cña c¸c khu b¶o tån DiÖn tÝch c¸c khu b¶o tån chØ chiÕm mét tû lÖ nhá trªn tr¸i ®Êt do vËy khi xÐt ®Õn hiÖu qu¶ b¶o tån kh«ng chØ chó ý ®Õn ph¹m vi diÖn tÝch cßn ph¶i xÐt ®Õn toμn bé c¶nh quan, n¬i tËp trung sù ph©n bè loμi. Mét vïng c¶nh quan th−êng bao gåm c¸c d¶i ®Êt réng lín cïng víi n¬i c− tró cña nhiÒu loμi vμ trong ®ã chØ cã mét vμi khu vùc nhá lμ n¬i c− tró cña c¸c loμi hiÕm. Trong tr−êng hîp nμy hiÖu qña b¶o tån c¸c loμi hiÕm cã thÓ sÏ kh«ng phô thuéc qu¸ nhiÒu vμo b¶o tån toμn bé vïng ®Êt réng lín mμ ph¶i b¶o tån tÊt c¶ c¸c kiÓu n¬i c− tró cña loμi trong mét hÖ thèng c¸c khu b¶o tån. Mét sè vÝ dô minh ho¹: ë Indonexia, môc tiªu cña kÕ ho¹ch b¶o vÖ c¸c loμi chim vμ linh tr−ëng b¶n ®Þa sÏ ®¹t ®−îc nhê vμo viÖc t¨ng diÖn tÝch c¸c khu b¶o tån trong hÖ thèng c¸c khu b¶o tån tõ 3,5% lªn 10% so víi tæng diÖn tÝch c¶ n−íc. ë Zaia c¶ n−íc cã trªn 1000 loμi chim. Trong sè ®ã cã 89% sè loμi xuÊt hiÖn trong c¸c khu b¶o tån víi diÖn tÝch chØ chiÕm 3,9% tæng diÖn tÝch c¶ n−íc. T−¬ng tù nh− vËy, 85% sè chim cña Kenya ®−îc b¶o vÖ trong c¸c khu vùc mμ diÖn tÝch chØ chiÕm 5,4% tæng diÖn tÝch ®Êt ®ai. Tõ kinh nghiÖm cña c¸c khu b¶o tån kh¸c nhau trªn thÕ giíi cho thÊy r»ng: nh÷ng khu b¶o tån ®−îc lùa chän cÈn thËn th× cã thÓ nu«i d−ìng vμ che chë cho rÊt nhiÒu, nÕu kh«ng nãi lμ hÇu hÕt c¸c loμi cña mét quèc gia. Tuy nhiªn t−¬ng lai l©u dμi cña nhiÒu loμi trong c¸c khu b¶o tån nμy vÉn cßn lμ mét vÊn ®Ò cßn tranh c·i. XÐt vÒ tÝnh hiÖu qu¶ cña khu b¶o tån cßn ph¶i tÝnh ®Õn c¸ch thøc qu¶n lý, ®©y lμ mét trong nh÷ng yÕu tè cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh. 1.4. X¸c ®Þnh c¸c −u tiªn cho b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Trong mét thÕ giíi réng lín vμ víi nguån kinh phÝ cã h¹n, kh«ng thÓ lËp kÕ ho¹ch b¶o tån tÊt c¶ c¸c loμi, sinh c¶nh do vËy cÇn ph¶i thiÕt lËp ®−îc c¸c −u tiªn cho b¶o tån ®a d¹ng sinh häc vμ quan träng nhÊt lμ b¶o tån loμi. Trong khi mét sè ng−êi b¶o thñ cho r»ng ch−a ch¾c ®· cã loμi nμo ®ã bÞ tuyÖt chñng, th× trªn thùc tÕ loμi ®ang bÞ mÊt ®i hμng ngμy. C©u hái ®Æt ra ë ®©y lμ lμm sao cã thÓ gi¶m thiÓu sù mÊt m¸t cña c¸c loμi víi mét nguån tμi chÝnh vμ søc lùc cã h¹n. Nh÷ng c©u hái cã mèi quan hÖ t−¬ng t¸c lÉn nhau mμ c¸c nhμ ho¹ch ®Þnh c«ng t¸c b¶o tån cÇn ph¶i lμm s¸ng tá lμ: cÇn ph¶i b¶o vÖ c¸i g×?, b¶o vÖ ë ®©u? vμ b¶o vÖ nh− thÕ nμo?. Cã thÓ dïng 3 tiªu chÝ sau ®©y ®Ó lËp ra c¸c −u tiªn cho b¶o tån loμi vμ quÇn x·. TÝnh ®Æc biÖt Mét quÇn x· sÏ ®−îc −u tiªn b¶o vÖ cao h¬n nÕu ë ®ã lμ n¬i sinh sèng chñ yÕu cña nhiÒu loμi ®Æc h÷u quý hiÕm h¬n so víi quÇn x· chØ gåm c¸c loμi phæ biÕn. Mét loμi th−êng cã gi¸ trÞ b¶o tån nhiÒu h¬n nÕu cã tÝnh ®éc nhÊt vÒ mÆt ph©n lo¹i häc, tøc lμ loμi duy nhÊt cña gièng hay hä. TÝnh nguy cÊp Mét loμi ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng sÏ ®−îc quan t©m nhiÒu h¬n so víi nh÷ng loμi kh«ng bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng. Nh÷ng quÇn x· sinh häc ®ang bÞ ®e do¹ vμ s¾p söa bÞ tiªu diÖt còng cÇn ®−îc −u tiªn b¶o vÖ. TÝnh h÷u dông Nh÷ng loμi cã gi¸ trÞ kinh tÕ hoÆc cã gi¸ trÞ tiÒm n¨ng ®èi víi con ng−êi sÏ ®−îc −u tiªn b¶o vÖ nhiÒu h¬n so víi c¸c loμi ch−a biÕt gi¸ trÞ râ rμng. Loμi rång ®Êt Komodo ë Indonesia lμ mét vÝ dô cô thÓ cho mét loμi ®−îc −u tiªn b¶o vÖ theo c¶ 3 tiªu chÝ nªu trªn: nã lμ loμi th»n l»n lín nhÊt thÕ giíi (tÝnh ®Æc biÖt); chØ xuÊt hiÖn trªn mét vμi ®¶o nhá cña mét quèc gia (tÝnh nguy cÊp) vμ cã tiÒm n¨ng lín cho viÖc thu hót kh¸ch du lÞch còng nh− lμ mèi quan t©m lín cña khoa häc (tÝnh h÷u dông). 28 B»ng c¸ch øng dông tiªu chÝ nμy, nhiÒu hÖ thèng −u tiªn nh»m vμo c¸c loμi vμ quÇn x· ®· ®−îc x©y dùng ë quy m« quèc gia vμ quèc tÕ. Nh÷ng tiªu chÝ trªn nh×n chung cã tÝnh chÊt bæ sung trong viÖc lùa chän −u tiªn trong c«ng t¸c b¶o tån v× mçi tiªu chÝ cho thÊy mét triÓn väng riªng. 1.5. C¸c ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn khi thμnh lËp khu b¶o tån. NhiÒu khu b¶o tån ®· ®−îc thμnh lËp ®Ó b¶o vÖ nh÷ng loμi ®éc nhÊt, nh÷ng loμi thó lín, ®Ñp, nh÷ng loμi thu hót sù quan t©m cña c«ng chóng, cã gi¸ trÞ biÓu tr−ng vμ cã tÝnh quyÕt ®Þnh cho du lÞch sinh th¸i. Trong qóa tr×nh b¶o vÖ loμi nμy, toμn bé c¸c quÇn x· cña hμng ngμn loμi kh¸c còng sÏ ®−îc b¶o vÖ. X¸c ®Þnh vμ chØ ra ®−îc c¸c loμi cÇn −u tiªn nhÊt lμ b−íc ®Çu tiªn trong qu¸ tr×nh lËp kÕ ho¹ch b¶o tån cho tõng loμi. Mét sè ng−êi quan t©m ®Õn b¶o tån, víi c¸ch tiÕp cËn kh¸c l¹i cho r»ng nªn tËp trung vμo b¶o tån c¸c quÇn x· hoÆc c¸c hÖ sinh th¸i h¬n lμ chØ b¶o tån loμi. B¶o tån c¸c quÇn x· cã thÓ sÏ b¶o vÖ ®−îc mét sè l−îng lín h¬n c¸c loμi, trong khi ®ã viÖc cøu hé c¸c loμi cô thÓ nμo ®ã l¹i th−êng kh«ng ®¬n gi¶n, tèn kÐm vμ Ýt hiÖu qu¶. CÇn ph¶i lËp ra nh÷ng −u tiªn cã tÝnh toμn cÇu cho c¸c khu b¶o tån míi t¹i c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ®Ó tõ ®ã cã thÓ h−íng mäi nguån nh©n vμ vËt lùc vμo c¸c nhu cÇu thiÕt yÕu nhÊt. Mét qu¸ tr×nh nh− vËy sÏ lμm thay ®æi khuynh h−íng cña c¸c c¬ quan tμi trî quèc tÕ, c¸c nhμ khoa häc vμ c¸c c¸n bé ph¸t triÓn lμ chØ tËp trung nh÷ng dù ¸n lín cho b¶o tån ë mét sè n−íc cã nÒn chÝnh trÞ æn ®Þnh vμ giao th«ng thuËn tiÖn. HiÖn nay, viÖc thiÕt lËp nh÷ng −u tiªn b¶o tån trªn quy m« toμn cÇu cã tÇm quan träng h¬n bao giê hÕt bëi v× l−îng kinh phÝ dμnh cho x©y dùng vμ qu¶n lý c¸c v−ên quèc gia míi ®· t¨ng lªn ®¸ng kÓ sau khi Quü m«i tr−êng toμn cÇu (GEF) vμ c¸c quü b¶o tån kh¸c ra ®êi. ViÖc h×nh thμnh c¸c khu b¶o tån míi cÇn ph¶i ®¶m b¶o ®−îc cμng nhiÒu ®¹i diÖn cña c¸c lo¹i quÇn x· sinh häc cμng tèt. §Þnh ra ®−îc nh÷ng khu vùc nμo trªn thÕ giíi ®· ®−îc b¶o vÖ tho¶ ®¸ng vμ nh÷ng khu vùc nμo cÇn khÈn tr−¬ng ®−a vμo b¶o tån bæ sung lμ mét viÖc lμm cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh trong c«ng t¸c b¶o tån. Mäi nguån lùc, c«ng t¸c nghiªn cøu vμ tuyªn truyÒn cÇn ph¶i h−íng vμo nh÷ng khu vùc trªn thÕ giíi ®ang cÇn ®−îc ®−a vμo b¶o vÖ bæ sung. 1.6. ThiÕt kÕ c¸c khu b¶o tån KÝch th−íc vμ vÞ trÝ cña c¸c khu b¶o tån trªn thÕ giíi th−êng ®−îc x¸c ®Þnh qua sù ph©n bè cña d©n c− , c¸c gi¸ trÞ tiÒm tμng cña ®Êt ®ai vμ nhËn thøc cña céng ®ång. MÆc dï hÇu hÕt c¸c v−ên quèc gia vμ khu b¶o tån ®· ra ®êi theo kiÓu ngÉu nhiªn vμ hoμn toμn phô thuéc vμo sù cã s½n cña ®Êt ®ai vμ kinh phÝ, song hiÖn ®· cã rÊt nhiÒu tμi liÖu vÒ sinh th¸i häc ®Ò cËp ®Õn nh÷ng c¸ch thiÕt kÕ c¸c khu b¶o tån nh»m b¶o tån ®a d¹ng sinh häc mét c¸ch hiÖu qu¶ nhÊt. Tuy nhiªn, c¸c nhμ sinh häc b¶o tån ®· thËn träng trong viÖc ®−a ra c¸c h−íng dÉn chung vμ ®¬n gi¶n trong viÖc thiÕt kÕ c¸c khu b¶o tån bëi v× c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn b¶o tån ®Òu ®ßi hái mét sù quan t©m ®Æc biÖt. Nh÷ng c©u hái then chèt mμ c¸c nhμ b¶o tån cè g¾ng gi¶i quyÕt lμ: 1. Mét khu b¶o tån cÇn réng ®Õn møc nμo ®Ó b¶o tån ®−îc loμi? 2. T¹o ra mét khu b¶o tån lín tèt h¬n hay lμ nhiÒu khu b¶o tån nhá tèt h¬n? 3. CÇn ph¶i ph¶i b¶o vÖ trong khu b¶o tån bao nhiªu c¸ thÓ cña mét loμi nguy cÊp lμ ®ñ ®Ó ng¨n cho loμi ®ã khái bÞ tuyÖt diÖt ? 4. H×nh d¹ng hîp lý nhÊt cho mét khu b¶o tån lμ g×? 5. Khi mét sè khu b¶o tån ®−îc h×nh thμnh, chóng nªn n»m c¹nh nhau hay xa nhau, vμ chóng nªn biÖt lËp víi nhau hay lμ liªn hÖ víi nhau qua nh÷ng hμnh lang? Cho ®Õn nay, sù thèng nhÊt vÒ kÝch th−íc khu b¶o tån cã vÎ thiªn vÒ viÖc tuú thuéc vμo nhãm loμi cÇn b¶o tån còng nh− vμo ®Òu kiÖn khoa häc. §iÒu ®−îc thõa nhËn lμ nh÷ng khu b¶o tån lín sÏ cã kh¶ n¨ng h¬n khu b¶o tån nhá trong viÖc g×n gi÷ c¸c loμi kh¸c nhau bëi v× nã chøa ®ùng nhiÒu hÖ sinh th¸i vμ nh÷ng quÇn thÓ cã kÝch th−íc lín. Tuy nhiªn, nh÷ng khu b¶o tån nhá nÕu ®−îc qu¶n lý tèt th× còng rÊt cã gi¸ trÞ, ®Æc biÖt lμ trong tr−êng hîp b¶o tån c¸c loμi c©y, c¸c loμi ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng vμ nh÷ng loμi ®éng vËt nhá cã x−¬ng sè Trªn thùc tÕ Ýt cã kh¶ n¨ng lùa chän nμo kh¸c nhau ngoμi viÖc ph¶i chÊp nhËn b¶o tån c¸c loμi trong c¸c khu b¶o tån nhá bëi v× xung quanh c¸c khu b¶o tån nhá kh«ng cßn thõa ®Êt ®Ó sö dông vμo môc ®Ých vμo b¶o tån. 1.7. Qu¶n lý c¸c khu b¶o tån Sau khi ®· ®−îc thμnh lËp mét c¸ch hîp ph¸p th× khu b¶o tån ph¶i ®−îc qu¶n lý tèt nh»m duy tr× vμ 29 b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Tuy nhiªn, viÖc ®−a ra ®−îc nh÷ng quyÕt ®Þnh cã hiÖu qu¶ vÒ qu¶n lý trong c¸c khu b¶o tån cßn phô thuéc vμo viÖc cã ®ñ th«ng tin qua c¸c ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu vμ cã ®ñ kinh phÝ cho viÖc thùc hiÖn c¸c kÕ ho¹ch qu¶n lý ®ã hay kh«ng? Thùc tÕ, viÖc qu¶n lý tèt ®«i khi l¹i kh«ng cÇn ph¶i cã nh÷ng ho¹t ®éng g× v× nhiÒu ho¹t ®éng qu¶n lý cã lóc kh«ng hiÖu qu¶ thËm chÝ l¹i cã h¹i. VÝ dô: vÒ viÖc c¸c nhμ qu¶n lý khu b¶o tån qu¸ sèt s¾ng trong viÖc thu dÑp, thu gom c©y cèi bÞ ®æ vμ ph¸t quang bê bôi ®Ó "c¶i tiÕn" bé mÆt cña khu b¶o tån ®«i khi l¹i v« t×nh lμm mÊt ®i nh÷ng n¬i lμm tæ, tró ngô, nguån th−c ¨ncña nhiÒu loμi hay mét sè loμi nhÊt ®Þnh. Mét thùc tÕ kh¸c, "chÝnh s¸ch kh«ng t¸c ®éng ®Õn’’ cña c¸c nhμ qu¶n lý ë mét sè khu b¶o tån t−ëng chõng nh− cho phÐp thiªn nhiªn ®−îc tù do ph¸t triÓn nh−ng hËu qu¶ l¹i lμm huû ho¹i nhanh chãng mét sè loμi. Thùc tÕ cho thÊy kh«ng cã c¸ch qu¶n lý c¸c khu b¶o tån nμo lμ lu«n ®óng hoÆc sai. ViÖc ¸p dông bÊt cø mét ph−¬ng thøc qu¶n lý nμo còng ph¶i dùa vμo c¸c ®èi t−îng qu¶n lý ë mét ®Þa ®iÓm cô thÓ. ChØ khi ®· x¸c ®Þnh ®−îc c¸c ®èi t−îng qu¶n lý th× c¸c kÕt qu¶ qu¶n lý khoa häc míi ®−îc ¸p dông. ViÖc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc trong c¸c khu b¶o tån cÇn thiÕt ph¶i chó träng ®Õn c¸c vÊn ®Ò: xö lý c¸c mèi ®e do¹ ®èi víi c¸c khu b¶o tån; qu¶n lý tèt n¬i c− tró cña loμi; qu¶n lý ho¹t ®éng cña con ng−êi liªn quan ®Õn tμi nguyªn khu b¶o tån. 2. Phèi hîp vμ hç trî trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc TÝnh chÊt quyÕt ®Þnh trong c¸c chiÕn l−îc b¶o tån lμ ph¶i b¶o tån ®a d¹ng sinh häc mét c¸ch tæng hîp, chø kh«ng chØ quan t©m ®Õn b¶o tån ë c¸c khu b¶o tån.ViÖc chØ dùa vμo c¸c khu b¶o tån t¹o ra t©m lý “v©y h·m” tøc lμ chØ cã c¸c loμi hay quÇn x· trong ph¹m vi khu b¶o tån th× míi ®−îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt, trong khi chóng l¹i bÞ khai th¸c mét c¸ch tù do ë bªn ngoμi. §iÒu nμy sÏ dÉn ®Õn hËu qu¶ lμ nÕu c¸c khu vùc l©n cËn khu b¶o tån bÞ suy tho¸i th× ®a d¹ng sinh häc bªn trong khu b¶o tån còng bÞ suy gi¶m. "NÕu chóng ta kh«ng thÓ b¶o vÖ thiªn nhiªn bªn ngoμi c¸c khu b¶o tån th× thiªn nhiªn còng sÏ ch¼ng tån t¹i bao nhiªu trong c¸c khu ®ã” (Western, 1989) Theo dù tÝnh cã tíi h¬n 90% ®Êt ®ai trªn Tr¸i ®Êt lμ n»m ngoμi c¸c khu b¶o tån. V× vËy c¸c chiÕn l−îc nh»m ®iÒu hoμ gi÷a c¸c nhu cÇu cña con ng−êi víi c¸c lîi Ých b¶o tån t¹i c¸c khu vùc kh«ng ®−îc b¶o vÖ nãi trªn cã vai trß rÊt quan träng ®èi víi sù thμnh c«ng cña c¸c kÕ ho¹ch b¶o tån. NhiÒu diÖn tÝch ®Êt ®ai n»m ngoμi ph¹m vi c¸c khu b¶o tån vÉn ch−a bÞ con ng−êi sö dông triÖt ®Ó vμ do ®ã vÉn lμ n¬i sinh sèng cña nhiÒu loμi sinh vËt hoang d·. Do phÇn lín diÖn tÝch ®Êt ®ai ë hÇu hÕt c¸c n−íc lμ kh«ng phô thuéc khu b¶o tån nªn rÊt nhiÒu lo¹i quý hiÕm vÉn xuÊt hiÖn bªn ngoμi ranh giíi c¸c khu b¶o tån. VÝ dô: ë ¤xtr©ylia, 79% c¸c loμi thùc vËt quý hiÕm vÉn xuÊt hiÖn bªn ngoμi ranh giíi c¸c khu b¶o tån. PhÇn lín c¸c loμi liÖt kª trong LuËt vÒ c¸c loμi ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng cña Mü lμ ®−îc t×m thÊy trªn c¸c khu ®Êt t− h÷u. Mét kÕ ho¹ch b¶o tån sÏ khã thμnh c«ng nÕu chØ quan t©m ®Õn c«ng t¸c b¶o tån mμ kh«ng quan t©m ®Õn nhu cÇu cña con ng−êi, ®Æc biÖt lμ c¸c céng ®ång d©n c− sèng trong hoÆc xung quanh c¸c khu b¶o tån. Do vËy c«ng t¸c b¶o tån cßn ph¶i g¾n liÒn víi c¸c ho¹t ®éng phèi hîp, hç trî trong suèt c¶ tiÕn tr×nh. 2.1. N©ng cao nhËn thøc vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ViÖc gi¸o dôc vμ khuyÕn khÝch c¸c chñ së h÷u ®Êt b¶o vÖ c¸c loμi quý hiÕm râ rμng lμ viÖc lμm cÇn thiÕt trong c¸c chiÕn l−îc b¶o tån ®èi víi sù tån t¹i l©u dμi cña c¸c loμi. NhiÒu ch−¬ng tr×nh quèc gia nh»m b¶o vÖ c¸c loμi cã nguy c¬ tuyÖt chñng t¹i c¸c n−íc kh¸c nhau ®· th«ng b¸o cho nh÷ng ng−êi thiÕt kÕ ®−êng giao th«ng còng nh− c¸c nhμ ph¸t triÓn, vÒ vÞ trÝ cña loμi quý hiÕm vμ gióp ®ì hä söa ®æi kÕ ho¹ch ®Ó tr¸nh g©y huû ho¹i ®Õn c¸c vÞ trÝ nμy. KhuyÕn khÝch viÖc khai th¸c rõng cã chän läc theo chu kú ®ñ dμi hoÆc hç trî c¸c céng ®ång d©n c− vÉn cßn canh t¸c n−¬ng rÉy theo ph−¬ng thøc truyÒn thèng nh−ng víi mËt ®é d©n c− võa ph¶i còng gãp phÇn duy tr× ®−îc mét tû lÖ ®¸ng kÓ c¸c sinh vËt nguyªn thuû trong ®ã. T¹i nhiÒu n−íc, nhiÒu khu ®Êt réng lín do nhμ n−íc lμm chñ ®· ®−îc giμnh ra ®Ó sö dông vμo môc ®Ých kh¸c nhau. Tr−íc kia nh÷ng môc ®Ých sö dông nμy bao gåm khai th¸c gç, khai th¸c kho¸ng s¶n, 30 ch¨n th¶, qu¶n lý ®éng vËt hoang d· vμ khu nghØ ngh¬i gi¶i trÝ. Ngμy nay c¸c khu vùc sö dông ®a môc ®Ých nμy cμng ®−îc quan t©m ®Õn môc ®Ých sö dông ®Ó b¶o vÖ c¸c loμi, c¸c quÇn x· sinh vËt vμ c¸c hÖ sinh th¸i. ViÖc ¸p dông gi¸o dôc m«i tr−êng, b¶o vÖ tμi nguyªn thiªn nhiªn vμo ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o ë c¸c cÊp còng ®· vμ ®ang ®−îc quan t©m ë nhiÒu quèc gia, trong ®ã cã ViÖt Nam. NhiÒu ch−¬ng tr×nh tuyªn truyÒn gi¸o dôc vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc còng ®· ®−îc nªu ra trong kÕ ho¹ch hμnh ®éng ®a d¹ng sinh häc cÊp quèc gia. Hy väng trong t−¬ng lai víi sù tiÕn bé vÒ nhiÒu mÆt, trong ®ã cã c«ng t¸c gi¸o dôc vμ ®μo t¹o, sù nghiÖp b¶o tån ®a d¹ng sinh häc sÏ thu ®−îc nhiÒu kÕt qña. 2.2. KhuyÕn khÝch lîi Ých kinh tÕ vμ phèi hîp víi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng trong ho¹t ®éng b¶o tån ViÖc sö dông vμ t¸c ®éng cña con ng−êi lμ mét thùc tÕ mμ chóng ta ph¶i tÝnh ®Õn khi quy ho¹ch thiÕt kÕ b¶o tån. Con ng−êi ®· lμ mét bé phËn cña tÊt c¶ cña c¸c hÖ sinh th¸i trªn thÕ giíi tõ hμng ngμn n¨m nay, viÖc lo¹i bá con ng−êi ra khái khu b¶o thiªn nhiªn cã thÓ sÏ dÉn ®Õn nh÷ng hËu qu¶ tiªu cùc nghiªm träng. VÝ dô: mét vïng ®ång cá sa van ®−îc b¶o vÖ ®Ó tr¸nh khái bÞ ch¸y do con ng−êi g©y ra cã thÓ sÏ chuyÓn thμnh rõng, tõ ®ã dÉn ®Õn sù mÊt ®i cña nh÷ng loμi chØ cã ë sa van. Tuy nhiªn, viÖc ®−a ng−êi d©n ra khái khu b¶o tån cã thÓ l¹i lμ sù lùa chän duy nhÊt khi mμ tμi nguyªn thiªn nhiªn ®ang bÞ khai th¸c tíi møc sù toμn vÑn cña c¸c quÇn x· sinh vËt bÞ ®e do¹. T×nh tr¹ng t−¬ng tù x¶y ra ®ã lμ do ch¨n th¶ gia sóc qu¸ møc, khai th¸c cñi å ¹t hay n¹n s¨n b¾n ®éng vËt. Tèt h¬n hÕt lμ t×m ra nh÷ng gi¶i ph¸p trung hoμ tr−íc khi t×nh h×nh trªn x¶y ra. 2.2.1 KhuyÕn khÝch lîi Ých kinh tÕ Trong bÊt kú kÕ ho¹ch cña khu b¶o tån nμo th× nh÷ng t¸c ®éng cã thÓ lªn khu b¶o tån cña ng−êi ®Þa ph−¬ng cÇn ph¶i lμ néi dung trung t©m. HiÖu qu¶ c«ng t¸c b¶o tån phô thuéc rÊt nhiÒu vμo sù ñng hé hay thï ®Þch cña c¸c céng ®ång d©n c− sèng trong hoÆc xung quanh c¸c khu b¶o tån. NÕu nh÷ng ng−êi d©n tõ ngμn ®êi nay ®· sinh sèng vμ sö dông c¸c s¶n phÈm trong khu b¶o tån, nay ®ét nhiªn kh«ng ®−îc vμo trong ®ã n÷a, hä sÏ mÊt ®i quyÒn ®−îc tiÕp cËn víi nguån tμi nguyªn c¬ b¶n cÇn cho cuéc sèng cña hä. Trong c¸c tr−êng hîp nh− vËy, xung ®ét lμ ®iÒu cã thÓ x¶y ra. NhiÒu n−íc trªn thÕ giíi hiÖn ®ang cã chñ tr−¬ng khuyÕn khÝch lîi Ých kinh tÕ ®èi víi c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng sèng bªn trong vμ xung quanh khu b¶o tån. §ã cã thÓ lμ nh÷ng biÖn ph¸p tÝch cùc, thóc ®Èy tèt h¬n c¸c ho¹t ®éng b¶o tån, trong ®ã coi träng lîi Ých cña ng−êi d©n vμ g¾n lîi Ých kinh tÕ cña ng−êi d©n víi c«ng t¸c b¶o tån . Mét sè quèc gia cho phÐp ng−êi d©n ®−îc vμo khu b¶o tån theo mét lÞch tr×nh nhÊt ®Þnh ®Ó khai th¸c l©m s¶n theo mét ®Þnh møc cho phÐp. VÝ du: mét s« khu b¶o tån ë Ch©u Phi cho phÐp ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng khai th¸c mét sè loμi thó theo quy ®Þnh ®Ó lμm thùc phÈm. Khu b¶o tån tª gi¸c ë 1 sõng ë Nªpan cho phÐp ng−êi d©n ®−îc h−ëng toμn bé thu nhËp tõ viÖc ®−a vμ h−íng dÉn kh¸ch du lÞch tham quan khu b¶o tån. Khi céng ®ång d©n ®Þa ph−¬ng ®−îc h−ëng lîi Ých tõ c¸c ho¹t ®éng liªn quan ®Õn b¶o tån th× ¸p lùc tõ phÝa hä sÏ gi¶m vμ ng−îc l¹i, cã thÓ hä sÏ trë thμnh nh÷ng ng−êi ®i ®Çu trong viÖc b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc t¹i c¸c khu b¶o tån ®Þa ph−¬ng. 2.2.2 Phèi hîp víi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng trong c¸c ho¹t ®éng b¶o tån Mét chiÕn l−îc tá ra rÊt cã hiÖu qu¶ lμ phèi hîp víi d©n ®Þa ph−¬ng trong ho¹t ®éng b¶o tån , ®ã lμ viÖc thiÕt lËp c¸c dù ¸n phèi hîp b¶o tån vμ ph¸t triÓn (ICDP). ICDP (Integrated Conservation and Development Program) ®−îc c¸c tæ chøc WWF vμ UNEP coi lμ gi¶i ph¸p h÷u hiÖu nhÊt trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®èi víi c«ng t¸c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc trªn thÕ giíi. Dù ¸n ®−îc thiÕt kÕ nh»m tho¶ m·n 2 môc ®Ých c¬ b¶n lμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng tÝnh ®a d¹ng sinh häc cña tr¸i ®Êt vμ ®ång thêi chó träng ph¸t triÓn kinh tÕ x· hé XuÊt ph¸t tõ thùc tr¹ng lμ ®a d¹ng sinh häc cña c¸c quèc gia ®· vμ ®ang bÞ suy tho¸i. §ång thêi c¸c n−íc ®· cã nhiÒu nç lùc ®Ó b¶o vÖ nh−ng hiÖu qu¶ cña c«ng t¸c qu¶n lý rÊt thÊp. NhiÒu quèc gia, trong ®ã cã ViÖt Nam ®· cã kh«ng Ýt c¸c dù ¸n vÒ b¶o tån. NhiÒu dù ¸n, ho¹t ®éng ®· kÕt thóc nh−ng tμi nguyªn ë c¸c khu b¶o tån vÉn bÞ suy tho¸i; nhiÒu khu vùc thËm chÝ kh«ng cßn ®ñ gi¸ trÞ ban ®Çu ®Ó b¶o tån. Nguyªn nh©n cña sù thÊt b¹i nμy lμ thiÕu sù hîp t¸c qu¶n lý gi÷a céng ®ång d©n ®Þa ph−¬ng víi Ban qu¶n lý c¸c khu b¶o tån. ICDP ®−îc x©y dùng vμ thùc hiÖn dùa trªn nh÷ng tho¶ thuËn, bμn b¹c vÒ c¸ch thøc b¶o 31 tån, yªu cÇu b¶o tån, gi¶i ph¸p n©ng cao ®êi sèng kinh tÕ x· héi cho céng ®ång d©n c− sèng trong khu vμ xung quanh khu b¶o tån. C¸c ho¹t ®éng cña dù ¸n ®−îc ng−êi d©n tham gia tõ khi lËp kÕ ho¹ch ®Õn khi triÓn khai, kÓ c¶ gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ dù ¸n. ChØ khi ng−êi d©n thùc sù tham gia vμo ho¹t ®éng b¶o tån vμ ®ång thêi c¸c ho¹t ®éng b¶o tån thùc sù mang l¹i nh÷ng lîi Ých thiÕt thùc cho céng ®ång ®Þa ph−¬ng th× lóc ®ã ho¹t ®éng b¶o tån míi thu ®−îc kÕt qu¶. Trong ch−¬ng tr×nh sinh quyÓn vμ con ng−êi (MAB), tæ chøc v¨n ho¸, khoa häc vμ gi¸o dôc cña Liªn HiÖp Quèc (UNESCO) ®· khëi x−íng mét c¸ch tiÕp cËn míi trong c«ng t¸c b¶o tån "v× ng−êi d©n vμ do d©n thùc hiÖn d−íi sù gi¸m s¸t vμ cung cÊp c¸c dÞch vô cña nhμ n−íc". Ch−¬ng tr×nh nμy ®· thμnh lËp mét sè khu b¶o tån sinh quyÓn trªn kh¾p thÕ giíi nh»m cè g¾ng ®−a c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi, c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu vμ b¶o vÖ m«i tr−êng thiªn nhiªn vμo cïng mét ®Þa ®iÓm. Khu b¶o tån sinh quyÓn bao gåm mét khu trung t©m trong ®ã c¸c quÇn x· sinh vËt vμ c¸c hÖ sinh th¸i ®−îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt. Xung quanh nã lμ mét vïng ®Öm trong ®ã c¸c ho¹t ®éng truyÒn thèng cña ng−êi d©n nh− thu h¸i c¸c lo¹i d−îc liÖu, kiÕm gç cñi nhá ®−îc gi¸m s¸t vμ nh÷ng ho¹t ®éng nghiªn cøu kh«ng cã tÝnh huû ho¹i còng ®−îc tiÕn hμnh trong vïng nμy. Xung quanh vïng ®Öm lμ vïng chuyÓn tiÕp trong ®ã mét sè ho¹t ®éng ph¸t triÓn cã tÝnh bÒn v÷ng nhu canh t¸c quy m« nhá, mét sè ho¹t ®éng khai th¸c tμi nguyªn thiªn nhiªn nh− khai th¸c gç cã lùa chän vμ c¸c thö nghiÖm khoa häc ®−îc phÐp tiÕn hμnh. ChiÕn l−îc tæng qu¸t vÒ mét vïng trung t©m ®−îc bao bäc xung quanh bëi vïng ®Öm vμ vïng chuyÓn tiÕp cã thÓ ®¹t ®−îc mét sè kÕt qu¶ ®¸ng mong ®îi. Thø nhÊt: ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng ®−îc khuyÕn khÝch tham gia thùc hiÖn c¸c môc tiªu cña khu b¶o tån. Thø hai: mét sè c¶nh quan do con ng−êi t¹o ra ®−îc gi÷ g×n. Thø ba: vïng ®Öm cã thÓ t¹o ®iÒu kiÖn cho ®éng vËt ph¸t t¸n vμ chuyÓn dÞch gen gi÷a vïng trung t©m ®−îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt víi c¸c vïng chuyÓn tiÕp cã ®«ng d©n c− vμ khu kh«ng ®−îc b¶o vÖ. M« h×nh chung cña mét khu b¶o tån sinh quyÓn (MAB) bao gåm: vïng lâi lμ khu b¶o tån nghiªm ngÆt, ®−îc bao quanh bëi mét vïng ®Öm trong ®ã c¸c ho¹t ®éng truyÒn thèng cña con ng−êi ®−îc qu¶n lý vμ gi¸m s¸t, c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc còng ®−îc tiÕn hμnh t¹i ®©y. Bao quanh vïng ®Öm lμ vïng chuyÓn tiÕp trong ®ã cã ho¹t ®éng thö nghiÖm vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng.