Tài chính ngân hàng - Chương IV: Các tổ chức tài chính trung gian

1Ch−¬ng IV c¸c tæ chøc tµi chÝnh trung gian • Néi dung chÝnh: – CÊu tróc cña c¸c trung gian tµi chÝnh – Chøc n¨ng vµ ph¹m vi ho¹t ®éng cña c¸c tæ chøc tµi chÝnh – C¸c lo¹i h×nh tæ chøc trung gian tµi chÝnh trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam – V× sao c¸c tæ chøc trung gian tµi chÝnh l¹i gi÷ vÞ trÝ quan träng h¬n so víi thÞ tr−êng tµi chÝnh? 24.1 Ph©n tÝch kinh tÕ vÒ cÊu tróc tµi chÝnh 4.1.1 Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ cÊu tróc tµi chÝnh • Cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu kh«ng ph¶i lµ nguån tµi chÝnh quan träng ®èi víi c¸c doanh nghiÖp • Tµi chÝnh gi¸n tiÕp quan träng h¬n so víi tµi chÝnh trùc tiÕp • HÖ thèng tµi chÝnh lµ bé phËn träng yÕu cña nÒn kinh tÕ quèc d©n, ®−îc ®iÒu hµnh vµ qu¶n lý chÆt chÏ nhÊt • VËt thÕ chÊp lµ ®Æc tr−ng cña c¸c hîp ®ång vay nî 34.1 Ph©n tÝch kinh tÕ vÒ cÊu tróc tµi chÝnh 4.1.2 PhÝ giao dÞch vµ cÊu tróc tµi chÝnh • Trung gian tµi chÝnh ra ®êi nh»m tèi thiÓu ho¸ c¸c chi phÝ giao dÞch gi÷a ng−êi cã vèn vµ ng−êi cÇn vèn. • Trung gian tµi chÝnh gi¶m chi phÝ giao dÞch nhê: – TiÕt kiÖm nhê lîi thÕ theo quy m« – §a d¹ng ho¸ danh môc ®Çu t− – Chuyªn m«n ho¸ 44.1 Ph©n tÝch kinh tÕ vÒ cÊu tróc tµi chÝnh 4.1.3 Rñi ro vµ cÊu tróc tµi chÝnh • Rñi ro lµ thuéc tÝnh cè h÷u trong ho¹t ®éng cña c¸c tæ chøc tµi chÝnh • Rñi ro do th«ng tin bÊt c©n xøng: – Rñi ro do th«ng tin bÊt c©n xøng t¹o ra tr−íc khi diÔn ra c¸c giao dÞch: th«ng tin bÞ che ®Ëy t¹o ra lùa chän ng−îc – Rñi ro do th«ng tin bÊt c©n xøng t¹o ra sau khi diÔn ra c¸c giao dÞch: hµnh vi bÞ che ®Ëy t¹o ra rñi ro ®¹o ®øc 54.1.3 Rñi ro vµ cÊu tróc tµi chÝnh • Gi¶i ph¸p gi¶m rñi ro do th«ng tin bÊt c©n xøng dÉn tíi sù lùa chän ng−îc: – Cung cÊp vµ b¸n c¸c th«ng tin cã t¸c dông lo¹i bá th«ng tin kh«ng c©n xøng • VÝ dô: tæ chøc xÕp h¹ng tÝn dông – Sù ®iÒu hµnh cña chÝnh phñ nh»m t¨ng th«ng tin trong ho¹t ®éng cña cÊu tróc tµi chÝnh 64.1.3 Rñi ro vµ cÊu tróc tµi chÝnh • Gi¶i ph¸p gi¶m rñi ro ®¹o ®øc trong c¸c hîp ®ång vèn cæ phÇn – C¸c chñ së h÷u vèn cÇn cã th«ng tin ®Çy ®ñ vÒ nh÷ng g× mµ ng−êi qu¶n lý ®ang lµm, ®ång thêi gi¶m sù t¸ch biÖt ®¸ng kÓ gi÷a ng−êi së h÷u vµ ng−êi qu¶n lý – T¨ng c−êng ho¹t ®éng cña c¸c trung gian tµi chÝnh 74.1.3 Rñi ro vµ cÊu tróc tµi chÝnh • Gi¶i ph¸p gi¶m rñi ro ®¹o ®øc trong thÞ tr−êng nî – N©ng cao c¬ cÊu vèn cæ phÇn trong tæng tµi s¶n cña doanh nghiÖp – T¨ng c−êng gi¸m s¸t vµ rµng buéc theo nh÷ng quy ®Þnh h¹n chÕ. C¸c quy ®Þnh bao gåm: • Kh«ng ®Ó ng−êi vay bá vèn vµo nh÷ng dù ¸n cã nhiÒu rñi ro • DN vay ph¶i cã mét sè tµi s¶n tèi thiÓu ®Ó s½n sµng tr¶ nî • Yªu cÇu ng−êi vay ph¶i gi÷ vËt thÕ chÊp lu«n trong ®iÒu kiÖn tèt vµ ch¾c ch¾n thuéc së h÷u cña ng−êi vay • Ng−êi vay vèn ph¶i th−êng xuyªn cung cÊp th«ng tin vµ c«ng khai ho¸ b¸o c¸o tµi chÝnh – T¨ng c−êng ho¹t ®éng cña trung gian tµi chÝnh 84.2 Vai trß cña c¸c tæ chøc trung gian tµi chÝnh • Gãp phÇn gi¶m bít chi phÝ th«ng tin vµ giao dÞch cho mçi c¸ nh©n, tæ chøc vµ toµn bé nÒn kinh tÕ • §¸p øng ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c vµ kÞp thêi yªu cÇu gi÷a ng−êi cã vèn vµ ng−êi cÇn vèn • Do c¹nh tranh, ®an xen vµ ®a n¨ng ho¸ ho¹t ®éng, c¸c trung gian tµi chÝnh th−êng xuyªn thay ®æi lWi suÊt mét c¸ch hîp lý lµm cho nguån vèn thùc tÕ ®−îc tµi trî cho ®Çu t− t¨ng lªn møc cao nhÊt • Thùc hiÖn hiÖu qu¶ c¸c dÞch vô t− vÊn, m«i giíi tµi trä vµ phßng ngõa rñi ro 94.3 C¸c lo¹i h×nh tæ chøc tµi chÝnh trung gian 4.3.1 C¸c tæ chøc nhËn tiÒn göi 4.3.1.1 C¸c ng©n hµng th−¬ng m¹i • Kh¸i niÖm: NHTM lµ mét lo¹i h×nh tæ chøc tÝn dông ®−îc thùc hiÖn toµn bé ho¹t ®éng NH vµ c¸c ho¹t ®éng kh¸c cã liªn quan • Ho¹t ®éng NH lµ ho¹t ®éng kinh doanh tiÒn tÖ vµ dÞch vô NH víi néi dung th−êng xuyªn lµ nhËn tiÒn göi vµ sö dông sè tiÒn nµy cÊp tÝn dông vµ cung øng c¸c dÞch vô thanh to¸n 10 4.3.1.1 C¸c ng©n hµng th−¬ng m¹i Chøc n¨ng cña NHTM – Chøc n¨ng trung gian tÝn dông – Chøc n¨ng trung gian thanh to¸n – Chøc n¨ng t¹o tiÒn 11 4.3.1.1 C¸c ng©n hµng th−¬ng m¹i • Nguån vèn cña NH – TiÒn göi giao dÞch (tiÒn göi cã thÓ ph¸t hµnh sÐc) – TiÒn göi phi giao dÞch: lµ nguån vèn quan träng nhÊt cña ng©n hµng – Vèn vay: vay tõ NHT¦, c¸c NHTM kh¸c vµ c¸c c«ng ty – Vèn cña NH hay cßn gäi lµ vèn tù cã 12 4.3.1.1 C¸c ng©n hµng th−¬ng m¹i • Tµi s¶n cña NH – TiÒn dù tr÷: • TiÒn dù tr÷ b¾t buéc • TiÒn dù tr÷ v−ît qu¸ – TiÒn mÆt trong qu¸ tr×nh thu – TiÒn göi t¹i c¸c NH kh¸c – Chøng kho¸n – TiÒn cho vay 13 4.3.1.1 C¸c ng©n hµng th−¬ng m¹i • Ho¹t ®éng chñ yÕu cña NHTM – Ho¹t ®éng huy ®éng vèn – Ho¹t ®éng tÝn dông – Ho¹t ®éng dÞch vô thanh to¸n – Ho¹t ®éng ng©n quü – C¸c ho¹t ®éng kh¸c nh− gãp vèn, mua cæ phÇn, tham gia thÞ tr−êng tiÒn tÖ, kinh doanh ngo¹i hèi, kinh doanh vµng b¹c, bÊt ®éng s¶n… 14 4.3.1.2 C¸c hiÖp héi cho vay vµ tiÕt kiÖm • Nguån vèn huy ®éng: – TiÒn göi tiÕt kiÖm – TiÒn göi cã kú h¹n – TiÒn göi cã thÓ ph¸t hµnh sÐc • Chñ yÕu cho vay thÕ chÊp 15 4.3.1.3 C¸c NH tiÕt kiÖm t−¬ng hç • Gièng c¸c hiÖp héi tiÕt kiÖm vµ cho vay chØ kh¸c chóng ®−îc tæ chøc nh− nh÷ng hiÖp héi t−¬ng trî tøc lµ ho¹t ®éng theo kiÓu hîp t¸c xW • Nh÷ng ng−êi së h÷u tiÒn göi lµ c¸c chñ së h÷u ng©n hµng 16 4.3.1.4 C¸c liªn hiÖp tÝn dông • nh÷ng tæ chøc cho vay nhá cã tÝnh chÊt hîp t¸c xW • Tæ chøc xung quanh mét nhãm xW héi ®Æc biÖt • C¸c thµnh viªn lµ nh÷ng ng−êi lµm c«ng cña nh÷ng c«ng ty nµo ®ã • Huy ®éng vèn b»ng c¸ch nhËn tiÒn göi vµ tiÕn hµnh cho vay 17 4.3.2 C«ng ty b¶o hiÓm • Kh¸i niÖm: – Lµ mét tæ chøc tµi chÝnh mµ ho¹t ®éng chñ yÕu lµ nh»m b¶o vÖ tµi chÝnh cho nh÷ng ng−êi cã hîp ®ång b¶o hiÓm vÒ nh÷ng rñi ro thuéc tr¸ch nhiÖm cña b¶o hiÓm trªn c¬ së ng−êi tham gia ph¶i tr¶ mét kho¶n tiÒn gäi lµ phÝ b¶o hiÓm 18 4.3.2 C«ng ty b¶o hiÓm • C¸c lo¹i h×nh b¶o hiÓm: – C¨n cø vµo ®èi t−îng: • B¶o hiÓm tµi s¶n • B¶o hiÓm con ng−êi • B¶o hiÓm tr¸ch nhiÖm d©n sù – C¨n cø vµo ph−¬ng thøc ho¹t ®éng • B¶o hiÓm b¾t buéc • B¶o hiÓm tù nguyÖn 19 4.3.2 C«ng ty b¶o hiÓm • Nguån vèn cña c«ng ty b¶o hiÓm – Nguån vèn tù cã – PhÝ b¶o hiÓm tõ c¸c hîp ®ång – Thu nhËp tõ ®Çu t− – Nguån vèn kh¸c: h×nh thµnh tõ ®a d¹ng ho¸ ho¹t ®éng nh− nghiÖp vô b¶o l·nh, b¶o hiÓm tiÒn göi… 20 4.3.2 C«ng ty b¶o hiÓm • Sö dông vèn vµo c¸c môc ®Ých – Thanh to¸n tiÒn båi th−êng b¶o hiÓm – §Çu t− dµi h¹n: • Chøng kho¸n chÝnh phñ • Tr¸i phiÕu c«ng ty • Cæ phiÕu • §Çu t− trùc tiÕp vµo bÊt ®éng s¶n • Thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng ®Çu t− tµi chÝnh Mét sè chØ tiªu chñ yÕu vÒ thÞ tr−êng b¶o hiÓm cña ViÖt Nam §¬n vÞ: tû ®ång 34.39026.90623.00214.6029.9555.7845. §Çu t− trë l¹i nÒn ktÕ 2,13%2,03%2%1,85%1,3%0,99%4. Tû träng doanh thu/GDP 18.00015.67814.23211.3767.8255.1303. Tæng doanh thu 2.7002.1201.8329868334052. Doanh thu ®Çu t− 8.3008.0237.6366.5344.3682.793- B¶o hiÓm phi nh©n thä 7.0005.5354.7643.9662.6242.189- B¶o hiÓm nh©n thä 15.30013.55812.40010.5006.9924.9821. Doanh thu phÝ b¶o hiÓm ¦íc 2006 20052004200320022001ChØ tiªu Nguån: T¹p chÝ tµi chÝnh, th¸ng 1/2007, trang 39 22 4.3.3 C«ng ty tµi chÝnh • Lµ mét tæ chøc kinh doanh tiÒn tÖ mµ ho¹t ®éng chñ yÕu bao gåm: – Thu hót vèn b»ng c¸ch ph¸t hµnh cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu, kh«ng nhËn tiÒn göi cña d©n chóng vµ c¸c tæ chøc kinh tÕ – Cho vay c¸c mãn tiÒn nhá – Thùc hiÖn c¸c nghiÖp vô cho thuª vµ thuª mua – CÇm cè c¸c lo¹i hµng ho¸, vËt t−, ngo¹i tÖ, c¸c giÊy tê cã gi¸ vµ c«ng cô ®¶m b¶o kh¸c 23 4.3.3 C«ng ty tµi chÝnh • Lµ mét tæ chøc kinh doanh tiÒn tÖ mµ ho¹t ®éng chñ yÕu bao gåm: – T− vÊn – Trî cÊp tµi chÝnh cho c¸c dù ¸n ph¸t triÓn kinh tÕ kü thuËt ®−îc nhµ n−íc −u tiªn – Kinh doanh vµng b¹c, ®¸ quý, mua b¸n chuyÓn nh−îng chøng kho¸n – Thùc hiÖn nghiÖp vô b¶o lWnh 24 4.3.3 C«ng ty tµi chÝnh • Ph©n biÖt c«ng ty tµi chÝnh víi NHTM – C«ng ty TC kh«ng nhËn tiÒn göi víi thêi h¹n ng¾n vµ d−íi h×nh thøc më tµi kho¶n chØ ®−îc huy ®éng b»ng c¸ch ph¸t hµnh c¸c c«ng cô nî dµi h¹n – C«ng ty tµi chÝnh kh«ng thùc hiÖn c¸c dÞch vô thanh to¸n vµ tiÒn mÆt, kh«ng sö dông vèn vay cña d©n ®Ó lµm ph−¬ng tiÖn thanh to¸n – Kh«ng chÞu sù qu¶n lý chÆt chÏ cña chÝnh phñ 25 4.3.4 C«ng ty chøng kho¸n • NghiÖp vô chñ yÕu: – M«i giíi chøng kho¸n cho kh¸ch hµng ®Ó h−ëng hoa hång – Mua b¸n chøng kho¸n b»ng nguån vèn cña chÝnh m×nh ®Ó h−ëng chªnh lÖch gi¸ – Trung gian ph¸t hµnh vµ b¶o lWnh ph¸t hµnh chøng kho¸n cho ®¬n vÞ ph¸t hµnh – T− vÊn ®Çu t− vµ qu¶n lý quü ®Çu t− 26 4.3.5 Trung gian tµi chÝnh cña chÝnh phñ ChÝnh phñ tham gia ho¹t ®éng nh− nh÷ng trung gian tµi chÝnh theo hai c¸ch c¬ b¶n: – Thµnh lËp c¸c tæ chøc tÝn dông nhµ n−íc: quü tÝn dông nh©n d©n – Sù ®¶m b¶o cña c¸c chÝnh phñ cho c¸c mãn vay t− nh©n 27 4.4 C¸c trung gian tµi chÝnh ë ViÖt Nam 4.4.1 C¸c ng©n hµng • C¸c lo¹i h×nh ng©n hµng: – Ng©n hµng th−¬ng m¹i – Ng©n hµng ®Çu t− vµ ph¸t triÓn – Ng©n hµng chÝnh s¸ch – Ng©n hµng hîp t¸c, quü tÝn dông vµ c¸c lo¹i h×nh ng©n hµng kh¸c 4.4.2 C¸c tæ chøc tµi chÝnh phi ng©n hµng • C«ng ty tµi chÝnh • C«ng ty cho thuª tµi chÝnh • C«ng ty b¶o hiÓm (tham kh¶o www.sbv.gov.vn) 28 4.5 §äc thªm: Qu¸ tr×nh c¶i tæ hÖ thèng NH ViÖt Nam 4.5.1 Nh÷ng nÐt ®Æc thï cña hÖ thèng NH ViÖt Nam tr−íc khi c¶i tæ • Ng©n hµng ra ®êi muén vµ ho¹t ®éng non yÕu: sè l−îng Ýt, quy m« nhá vµ tæ chøc ho¹t ®éng kÐm • N¨m 1927, NH cña ViÖt Nam ®Çu tiªn ®−îc thµnh lËp • Sau n¨m 1954, ho¹t ®éng cña hÖ thèng NH kh¸c nhau gi÷a hai miÒn 29 4.5.1 Nh÷ng nÐt ®Æc thï cña hÖ thèng NH ViÖt Nam tr−íc khi c¶i tæ • ë miÒn B¾c: – Ngµy 05/06/1951 Hå Chñ TÞch ký s¾c lÖnh thµnh lËp NH Quèc gia ViÖt Nam – NH Quèc gia ViÖt Nam ®æi tªn thµnh NH Nhµ n−íc ViÖt Nam – HÖ thèng NH do Nhµ n−íc ®éc quyÒn së h÷u vµ qu¶n lý 30 4.5.1 Nh÷ng nÐt ®Æc thï cña hÖ thèng NH ViÖt Nam tr−íc khi c¶i tæ • ë miÒn Nam: – Ngµy 31/12/1954 B¶o §¹i ký dô sè 48 thµnh lËp NH Quèc Gia cho miÒn Nam. – Tõ 1954 ®Õn 1975 hÖ thèng NH ë miÒn Nam ®−îc tæ chøc theo hÖ thèng NH c¸c n−íc t− b¶n – NH Quèc gia ViÖt Nam ®æi tªn thµnh NH Nhµ n−íc ViÖt Nam – HÖ thèng NH do Nhµ n−íc ®é quyÒn së h÷u vµ qu¶n lý • Tr−íc c¶i tæ, hÖ thèng NH cña ViÖt Nam ®−îc tæ chøc nh− lµ hÖ thèng NH mét cÊp bao gåm NHNN ViÖt Nam vµ hÖ thèng chi nh¸nh tõ trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng 31 4.5.2 C¶i tæ hÖ thèng NH lÇn thø nhÊt (1987-1990) • Hai ®iÓm næi bËt – T¸ch bé phËn qu¶n lý Ng©n s¸ch Nhµ n−íc ra khái NHNN ®Ó h×nh thµnh hÖ thèng kho b¹c Nhµ n−íc – Thµnh lËp hÖ thèng NH chuyªn doanh ( 4 NH) vµ t¸ch chøc n¨ng kinh doanh cña NHNN giao vÒ cho c¸c NH chuyªn doanh 32 4.5.2 C¶i tæ hÖ thèng NH lÇn thø nhÊt (1987-1990) • Nh−îc ®iÓm cña hÖ thèng NH – VÉn mang tÝnh chÊt ®éc quyÒn Nhµ n−íc, ch−a cho phÐp c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c tham gia ho¹t ®éng NH – Ch−a chó träng ®Õn vai trß ho¹t ®éng nh− mét NHT¦ cña NHNN – Cßn xa l¹ so víi hÖ thèng NH cña c¸c n−íc cã nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng lµm c¶n trë qu¸ tr×nh héi nhËp vµ thu hót vèn ®Çu t− n−íc ngoµi. 33 4.5.3 C¶i tæ hÖ thèng NH lÇn thø hai (1990-2000) • Ban hµnh ph¸p lÖnh vÒ NHNN vµ ph¸p lÖnh vÒ c¸c tæ chøc tÝn dông • HÖ thèng NH ViÖt Nam ®−îc tæ chøc gÇn gièng hÖ thèng NH c¸c n−íc cã nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng bao gåm: – NHNN ®ãng vai trß NHT¦ – C¸c tæ chøc tÝn dông bao gåm NHTM, NH ®Çu t− ph¸t triÓn, c«ng ty tµi chÝnh vµ HTX tÝn dông 34 4.5.3 C¶i tæ hÖ thèng NH lÇn thø hai (1990-2000) • −u ®iÓm: – Xo¸ bá tÝnh chÊt ®éc quyÒn nhµ n−íc – Cho phÐp thµnh lËp c¸c NHTM thuéc nhiÒu lo¹i h×nh së h÷u kh¸c nhau – Cã sù hiÖn diÖn vµ ho¹t ®éng cña NH liªn doanh vµ chi nh¸nh NH n−íc ngoµi gãp phÇn hç trî cho viÖc thu hót ®Çu t− n−íc ngoµi còng nh− truyÒn b¸ c«ng nghÖ NH hiÖn ®¹i vµo VN – B¾t ®Çu chó träng ®Õn vai trß NHT¦ cña NHNN 35 4.5.4 C¶i tæ hÖ thèng NH lÇn thø ba (2000-nay) • Ra ®êi luËt NHNN ViÖt Nam vµ LuËt c¸c tæ chøc tÝn dông. • HÖ thèng NH ViÖt Nam bao gåm – NHNN ViÖt Nam ®ãng vai trß NHT¦ – C¸c tæ chøc tÝn dông ®ãng vai trß ®Þnh chÕ tµi chÝnh trung gian.