Sức cạnh tranh về giá của sản xuất lúa gạo ở Việt Nam: Những tác động của các chính sách trong nước và các nhân tố bên ngoài

o n¨m 1989 t¨ng 12% so víi n¨m 1988” (Riedel vµ Comer 1995, tr.12) vµ t¨ng tiÕp 14% trong ba n¨m tiÕp ®ã. TÊt nhiªn lµ gi¸ danh nghÜa cña g¹o kh«ng ph¶i lµ yÕu tè duy nhÊt quyÕt ®Þnh møc s¶n xuÊt g¹o. Nãi chung, quyÕt ®Þnh cña ng−êi s¶n xuÊt vÒ viÖc nªn s¶n xuÊt g× vµ s¶n xuÊt bao nhiªu phô thuéc - Ýt nhÊt th× còng lµ phô thuéc mét phÇn- vµo møc lîi nhuËn t−¬ng ®èi cña c¸c lo¹i s¶n phÈm kh¸c (hoÆc lµ cña mét kÕt hîp nµo ®ã gi÷a c¸c s¶n phÈm). Mµ møc lîi nhuËn th× l¹i lµ mét hµm sè (function) cña s¶n l−îng vµ gi¸ c¸c Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 4 ®Çu vµo. Trong s¶n xuÊt lóa g¹o, ®Çu vµo vËt chÊt quan träng nhÊt lµ ph©n phãn. V× vËy, th−íc ®o vÒ “søc c¹nh tranh vÒ gi¸ c¶” sö dông trong nghiªn cøu nµy cã gi¸ néi ®Þa cña g¹o vµ ph©n bãn. Gi¸ néi ®Þa t−¬ng ®èi (domestic relative price) cña bÊt cø hµng ho¸ kh¶ th−¬ng (tradable) nµo trong mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh lµ kÕt qu¶ cña c¶ chÝnh s¸ch lÉn nh÷ng nh©n tè kh«ng thuéc vÒ chÝnh s¸ch. Nh÷ng nh©n tè kh«ng thuéc vÒ chÝnh s¸ch cã thÓ gi¸ quèc tÕ- nãi cô thÓ h¬n lµ gi¸ t¹i biªn giíi (border price)- cña s¶n phÈm (tÝnh b»ng ngo¹i hèi). MÆt kh¸c, c¸c chÝnh s¸ch gi¸ c¶ cña ChÝnh phñ cã thÓ ®−îc ph©n thµnh c¸c chÝnh s¸ch ¸p dông cho tõng lÜnh vùc (sector-specific) vµ c¸c chÝnh s¸ch ¸p dông cho c¶ nÒn kinh tÕ (economy-wide). Nh÷ng chÝnh s¸ch nµy cã t¸c ®éng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp ®èi víi gi¸ s¶n phÈm. Gi¸ néi ®Þa t−¬ng ®èi cña mét hµng ho¸ kh¶ th−¬ng còng chÞu t¸c ®éng cña tû gi¸ hèi ®o¸i thùc. Tû gi¸ hèi ®o¸i bÞ t¸c ®éng kh«ng chØ bëi c¸c chÝnh s¸ch ¸p dông cho c¶ nÒn kinh tÕ hoÆc c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m« mµ cßn bëi tû lÖ/®iÒu kiÖn trao ®æi ®èi ngo¹i (external terms of trade) (xin xem ë d−íi) n»m ngoµi kh¶ n¨ng kiÓm so¸t cña nh÷ng ng−êi ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch. §èi víi g¹o lµ n«ng s¶n xuÊt khÈu quan träng cña VN tõ n¨m 1989 th× biÖn ph¸p chÝnh s¸ch quan träng nhÊt ®èi víi lÜnh vùc nµy kh«ng ph¶i lµ thuÕ ®¸nh trùc tiÕp vµo xuÊt khÈu g¹o (v× møc thuÕ xuÊt g¹o chØ 1%) mµ lµ nh÷ng h¹n chÕ vÒ sè l−îng g¹o ®−îc xuÊt khÈu. Nh÷ng h¹n chÕ nµy t¹o ra sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ trong n−íc vµ gi¸ quèc tÕ (nh− vËy, ®©y lµ thuÕ gi¸n tiÕp). Tæng sè l−îng xuÊt khÈu lµ do chÝnh phñ trung −¬ng Ên ®Þnh dùa trªn nh÷ng dù ®o¸n vÒ møc s¶n xuÊt vµ tiªu thô. Sau ®ã c¸c c«-ta xuÊt khÈu ®−îc giao cho c¸c doanh nghiÖp nhµ n−íc vµ tØnh. Còng t−¬ng tù nh− vËy, kh«ng cã thuÕ nhËp khÈu ®èi víi ph©n bãn ho¸ häc. L−îng ph©n bãn mµ c¸c doanh nghiÖp c«ng ®−îc phÐp nhËp còng l¹i dÉn ®Õn sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ trong n−íc vµ gi¸ quèc tÕ (nh− vËy, ®©y còng lµ thuÕ gi¸n tiÕp). VÒ mÆt chÝnh s¸ch, ®iÒu quan träng lµ ph©n biÖt ®−îc t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc víi t¸c ®éng cña c¸c nh©n tè bªn ngoµi ®èi víi gi¸ t−¬ng ®èi cña c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp. VÝ dô, gi¸ trªn thÞ tr−êng quèc tÕ cña mét s¶n phÈm n«ng nghiÖp xÊu ®i (hoÆc ®−îc c¶i thiÖn) trong mét thêi gian dµi. NÕu viÖc t¨ng lîi thÕ so s¸nh vµ sö dông hiÖu qu¶ nguån lùc trong n−íc lµ môc tiªu tiªu quan träng vÒ mÆt chÝnh s¸ch th× ch−a ch¾c viÖc duy tr× møc gi¸ t−¬ng ®èi trong néi ®Þa cña s¶n phÈm ®ã l¹i lµ lùa chän chÝnh s¸ch tèt nhÊt.i ChÝnh s¸ch nh− vËy cã thÓ nh»m thùc hiÖn nh÷ng môc tiªu kh¸c (tù c−êng cña quèc gia, b¶o hé thu nhËp cho mét sè s¶n phÈm . . . ) nh−ng ng−êi ta sÏ ph¶i tr¶ gi¸ cao vÒ mÆt thu nhËp quèc d©n vµ lîi Ých cña ng−êi tiªu dïng nÕu muèn theo ®uæi c¸c môc tiªu ®ã. PhÇn 2 cña bµi viÕt nµy sÏ xem xÐt nh÷ng thay ®æi hµng n¨m cña gi¸ néi ®Þa t−¬ng ®èi cña g¹o vµ ph©n bãn ë VN tõ 1989-1995. Trong phÇn 3, chóng t«i sÏ ®−a ra c¸ch tÝnh Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 5 søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña g¹o, ®iÓm l¹i diÔn biÕn cña søc c¹nh tranh ®ã tõ n¨m 1989 vµ ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña gi¸ g¹o vµ ph©n bãn ®èi víi th−íc ®o søc c¹nh tranh. PhÇn 4 t×m hiÓu tÇm quan träng t−¬ng ®èi cña c¸c nh©n tè t¸c ®éng ®Õn sù thay ®æi trong søc c¹nh tranh vÒ gi¸: (1) thay ®æi trong gi¸ quèc tÕ cña g¹o vµ ph©n bãn; (2) thay ®æi trong tû gi¸ hèi ®o¸i thùc; (3) thay ®æi trong b¶o hé danh nghÜa ®èi víi g¹o vµ ph©n bãn. Nh÷ng biÕn sè ¶nh h−ëng lín ®Õn tû suÊt ngo¹i hèi sÏ ®−îc xem xÐt trong phÇn 5; nh÷ng biÕn sè nµy sÏ gåm c¶ hai lo¹i lµ biÕn sè bªn ngoµi (external) vµ biÕn sè liªn quan ®Õn chinhs s¸ch (policy-related). Chóng sÏ ®−îc ph©n tÝch tõ gãc ®é chung, ®ång thêi c¶ trong bèi c¶nh cña VN. PhÇn 6- phÇn kÕt thóc- sÏ nªu tãm t¾t nh÷ng ph¸t hiÖn qua nghiªn cøu vµ ý nghÜa cña nghiªn cøu ®èi víi viÖc x©y dùng chÝnh s¸ch. 2. Thay ®æi trong gi¸ néi ®Þa cña g¹o vµ ph©n bãn Tr−íc c¶i c¸ch gi¸ c¶ vµo n¨m 1989, do thiÕu sè liÖu vÒ tû lÖ cña l−îng g¹o b¸n ë møc gi¸ chÝnh thøc còng nh− cña l−îng g¹o b¸n theo gi¸ thÞ tr−êng nªn kh«ng thÓ luËn ra ®−îc møc gi¸ trung b×nh cho ng−êi s¶n xuÊt g¹o. Khi ®ã, møc gi¸ chÝnh thøc cña g¹o ®−îc c«ng bè d−íi d¹ng c¸c con sè ph¶n ¸nh tû suÊt gi÷a gi¸ g¹o vµ gi¸ c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp kh¸c (David 1994, tr.8). B¶ng 1 cung cÊp sè liÖu vÒ gi¸ trÞ hµng n¨m cña gi¸ g¹o tÝnh t¹i cæng n«ng tr¹i (farmgate) vµ cña gi¸ b¸n bu«n tõ 1989-1999, sè liÖu chØ sè gi¸ c¶ Èn (implicit) cña GDP. H×nh 1 lµ vÒ møc gi¸ t−¬ng ®èi cña g¹o (theo chØ sè gi¸ c¶ GDP). Dï dùa trªn møc tÝnh nµo th× gi¸ g¹o t−¬ng ®èi (hoÆc thùc) t¨ng vµo n¨m 1990, nh−ng gi¶m liªn tôc trong 4 n¨m sau ®ã, råi t¨ng l¹i vµo n¨m 1995. TÝnh toµn bé th× gi¸ gi¶m kh¸ nhiÒu trong giai ®o¹n nµy- gi¶m ®i 40% so víi møc n¨m 1989. b¶ng 1 Gi¸ trÞ hµng n¨m cña gi¸ g¹o vµ chØ sè gi¸ c¶/gi¶m ph¸t (deflator) GDP tõ 1989-1995 N¨m Gi¸ cæng n«ng tr¹i (®ång/kg) Gi¸ b¸n bu«n (®ång/kg) ChØ sè gi¸ c¶/gi¶m ph¸t GDP 1989 459 710 100.0 1990 725 1.179 142.9 1991 1.113 1.787 259.5 1992 1.175 1.877 344.1 1993 1.164 1.925 393.1 1994 1.247 2.019 451.5 1995 1585 2.557 539.5 Nguån: Dù ¸n thÞ tr−êng g¹o ViÖt Nam (IFPRI); sè liÖu c¬ b¶n tõ Tæng côc thèng kª (ChÝnh phñ VN), FAO vµ Ng©n hµng thÕ giíi. Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 6 h×nh 1 ChØ sè vÒ gi¸ t−¬ng ®èi cña g¹o ë ViÖt Nam, 1989-1995 Trong B¶ng 2, møc gi¸ t−¬ng ®èi ë trong n−íc cña ph©n bãn so víi gi¸ g¹o t¹i cæng n«ng tr¹i ®· gi¶m xuèng trong giai ®o¹n 1989-1995. V× vËy, kho¶n lîi nhuËn mµ n«ng d©n trång g¹o bÞ mÊt ®i do gi¸ g¹o gi¶m l¹i ®−îc bï l¹i b»ng viÖc gi¸ ®Çu vµo trung gian chÝnh (principla intermediate input) cßn gi¶m nhiÒu h¬n. Chóng ta cÇn ph¶i tÝnh ®Õn c¶ hai yÕu tè trªn ®Ó ®¸nh gi¸ møc lîi nhuËn t−¬ng ®èi cña s¶n xuÊt g¹o. C¸ch tÝnh vÒ søc c¹nh tranh cña gi¸ c¶ (sÏ ®−îc ®−a ra ë phÇn d−íi) phÇn nµo ph¶n ¸nh yÕu tè thø hai. C©u hái quan träng ®−îc ®Æt ra ë ®©y lµ c¸c chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ ®· t¸c ®éng tíi møc nµo ®Õn nh÷ng thay ®æi mµ ng−êi ta cã thÓ quan s¸t ®−îc trong gi¸ cña g¹o vµ ph©n bãn; vµ v× vËy, c¸c chÝnh s¸ch ®ã ®· t¸c ®éng nh− thÕ nµo ®Õn søc c¹nh tranh vÒ gi¸ c¶ cña s¶n xuÊt g¹o. V× c¶ chÝnh s¸ch néi ®Þa vµ nh÷ng nh©n tè bªn ngoµi cïng t¸c ®éng ®Õn gi¸ t−¬ng ®èi trong n−íc (néi ®Þa) cña c¸c hµng ho¸ kh¶ th−¬ng, chóng ta cÇn xem xÐt nh÷ng t¸c ®éng riªng cña chóng. 3. Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt g¹o Møc gi¸ t−¬ng ®èi trong n−íc cña g¹o (®−îc khÊu trõ l¹m ph¸t-deflated- b»ng chØ sè gi¸ c¶ chung) cã thÓ ®−îc thÓ hiÖn b»ng b×nh qu©n gia quyÒn cÊp sè nh©n (geometric price index) cña gi¸ trÞ gia t¨ng vµ gi¸ cña c¸c ®Çu vµo trung gian (®Òu ®−îc khÊu trõ l¹m ph¸t bëi cïng mét chØ sè gi¸ c¶ chung). Trong nghiªn cøu nµy, gi¸ cña ®Çu vµo trung gian ®−îc thÓ hiÖn b»ng gi¸ cña ph©n bãn. V× vËy, Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 7 Pr = Pf wPv 1-w (1) trong ®ã Pr, Pf, Pv lµ nh÷ng chØ sè cña gi¸ t−¬ng ®èi cña g¹o, ph©n bãn vµ gi¸ trÞ t−¬ng ®èi; w lµ phÇn gi¸ trÞ cña ph©n bãn trong tæng gi¸ trÞ cña s¶n l−îng g¹o. b¶ng 2 Quan hÖ gi÷a gi¸ ph©n bãn (urª) vµ gi¸ g¹o Gi¸ g¹o t−¬ng ®èi t¹i cæng n«ng tr¹i* (®ång/kg, gi¸ n¨m 1989) N¨m Ph©n bãn (1) G¹o (2) Tû suÊt (3)=(1)÷(2) 1989 1.604 459 3,49 1990 1.339 507 2,64 1991 771 429 1,80 1992 581 341 1,70 1993 518 296 1,75 1994 412 276 1,49 1995 510 294 1,73 Chó thÝch: *KhÊu trõ l¹m ph¸t b»ng chØ sè gi¸ GDP Nguån: Dù ¸n thÞ tr−êng g¹o VN (IFPRI); c¸c sè liÖu c¬ b¶n tõ Tæng côc thèng kª (ChÝnh phñ VN), FAO vµ Ng©n hµng thÕ giíi. Th−íc ®o cña chóng t«i vÒ møc c¹nh tranh Cr lµ: Cr = Pv 1-w = Pr/Pf w (2) vµ còng lµ hµm sè t¨ng cïng víi møc gi¸ cña gi¸ trÞ gia t¨ng (value-added price) v× w n»m gi÷a 0 vµ 1. Khi ®−a gi¸ ®Çu vµo trung gian vµo th× th−íc ®o nµy vÒ søc c¹nh tranh gi¸ c¶ sÏ lµ mét b−íc tiÕn so víi c¸ch th«ng th−êng chØ dïng gi¸ cña s¶n phÈm (vÝ dô, xin xem Bautista vµ Gelhar 1996). Tõ ph−¬ng tr×nh (2) cã: ∆Cr = ∆ Pr - w∆Pf (2’) trong ®ã ∆ ph¶n ¸nh sù thay ®æi t−¬ng øng (propotionate) tõ n¨m t-1 ®Õn n¨m t. Tõ ph−¬ng tr×nh (2’) chóng ta cã thÓ suy ra chØ sè vÒ søc c¹nh tranh vÒ mÆt gi¸ c¶ trong n¨m t lµ: Cr,t= Cr,t-1(1,000 + ∆Pr,t - w∆Pf,t) (3) vµ còng lµ th−íc ®o (mesure) vÒ møc khuyÕn khÝch (incentive) s¶n xuÊt g¹o so víi c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt kh¸c ë ViÖt Nam (kh«ng so víi c¸c n−íc xuÊt khÈu g¹o kh¸c trªn thÞ tr−êng thÕ giíi). VÒ mÆt kÕ to¸n, ng−êi ta cã thÓ dïng ph−¬ng tr×nh (3) ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®ãng gãp riªng (separate contributions) cu¶ nh÷ng thay ®æi trong gi¸ g¹o vµ ph©n bãn vµo chØ sè søc c¹nh tranh vÒ gi¸ c¶. Víi w=0,14, chóng t«i tÝnh gi¸ trÞ cña chØ sè hµng n¨m vÒ søc c¹nh tranh gi¸ c¶ cho giai ®o¹n 1989-1995 dùa trªn kÕt qu¶ cña cuéc ®iÒu tra toµn quèc vÒ c¸c n¬i s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt nam do ViÖn nghiªn cøu l−¬ng thùc quèc tÕ tiÕn hµnh n¨m 1995- Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 8 96 vµ gi¸ t−¬ng ®èi cña g¹o (gi¸ t¹i cæng n«ng tr¹i) vµ ph©n bãn (B¶ng 2). B¶ng 3 cung cÊp th«ng tin vÒ c¸c gi¸ trÞ ®ã cïng víi thay ®æi hµng n¨m (tÝnh theo tû lÖ phÇn tr¨m) cña chØ sè vµ nh÷ng ®ãng gãp cña thay ®æi trong gi¸ g¹o vµ ph©n bãn. Gi¸ ph©n bãn gi¶m m¹nh (so víi chØ sè gi¶m ph¸t GDP) nh−ng vÉn kh«ng bï l¹i ®−îc t¸c ®éng tiªu cùc do viÖc gi¸ g¹o gi¶m (còng ®· tÝnh tíi chØ sè gi¶m ph¸t GDP) g©y ra cho søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt g¹o. Hµng n¨m, chØ sè gi¶m trung b×nh lµ 5,5% cßn gi¸ g¹o gi¶m 7,6%, gi¸ ph©n bãn gi¶m 2,1%. B¶ng 3 Thay ®æi trong søc c¹nh tranh vÒ gi¸ c¶ cña s¶n xuÊt g¹o, 1989-95 (tû lÖ phÇn tr¨m) Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ PhÇn ®ãng gãp cña thay ®æi gi¸ cña: N¨m ChØ sè Thay ®æi G¹o Ph©n bãn 1989 100,0 - - - 1990 112,8 12,8 10,5 2,3 1991 102,1 -9,5 -15,4 5,9 1992 77,5 -24,1 -27,5 3,4 1993 68,4 -11,7 -13,2 1,5 1994 65,7 -3,9 -6,8 2,9 1995 67,8 3,2 6,5 -3,3 Nguån: ChØ sè (t) = ChØ sè (t-1) [1,000 + 0,01xG¹o (t) + 0,01xPh©n bãn (t)]. Thay ®æi (t) = 100 {[ChØ sè (t) ÷ChØ sè (t-1)]} -1}. Nguån: tÝnh to¸n cña t¸c gi¶. Nh− ®· nªu ë phÇn trªn, mÆc dï søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt g¹o gi¶m nh− vËy, s¶n xuÊt g¹o vÉn t¨ng ®¸ng kÓ trong giai ®o¹n nµy. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ c¸c nh©n tè kh¸c ngoµi gi¸ c¶ (non-price factors) ®· bï l¹i t¸c ®éng tiªu cùc cña viÖc gi¶m søc c¹nh tranh cña vÒ gi¸, v× vËy lµm t¨ng s¶n l−îng cña khu vùc s¶n xuÊt g¹o. Trong sè nh÷ng nh©n tè tÝch cùc nµy cã viÖc n«ng d©n ®−îc tiÕp cËn víi nh÷ng c«ng nghÖ s¶n xuÊt míi vµ c¸c c¶i c¸ch thÓ chÕ cñng cè hÖ thèng n«ng nghiÖp dùa trªn s¶n xuÊt cña hé gia ®×nh. NghÞ quyÕt 5 cña Kho¸ 7 §CS ViÖt nam lµ vÒ hÖ thèng n«ng nghiÖp dùa trªn s¶n xuÊt hé gia ®×nh; trong ®ã cã vÊn ®Ò giao quyÒn sö dông ®Êt dµi h¹n cho hé n«ng d©n, ®Æc biÖt lµ 5 quyÒn vÒ trao ®æi, chuyÓn giao, cho thuª, thõa kÕ vµ thÕ chÊp; nh÷ng viÖc nµy ®· thóc ®Èy ng−êi n«ng d©n ®Çu t− ®Ó c¶i thiÖn hoÆc khai ho¸ thªm ®Êt. Nh− David (1994,tr.13) ®· nªu, nh÷ng c¶i c¸ch thÓ chÕ vµ tiÕn bé c«ng nghÖ gÇn ®©y ®· “cã t¸c ®éng tiªu cùc ®èi víi n¨ng suÊt lóa h¬n so víi c¸c lo¹i c©y trång kh¸c.” V× vËy, ng−êi ta cã thÓ cho r»ng m«i tr−êng gi¸ c¶ thuËn lîi h¬n cho ng−êi s¶n xuÊt g¹o sÏ ®−a ®Õn møc cung thËm chÝ cßn cao h¬n trong nh÷ng n¨m 1995- 96. 4. Nh÷ng nh©n tè dÉn ®Õn (determinants) sù thay ®æi cña søc c¹nh tranh vÒ gi¸ Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 9 Gi¸ néi ®Þa cña mét s¶n phÈm kh¶ th−¬ng cã thÓ ®−îc ph¶n ¸nh b»ng gi¸ quèc tÕ cña nã (hoÆc gi¸ ë biªn giíi) theo ngo¹i hèi (vÝ dô nh− ®« la Mü) vµ tû gi¸ hèi ®o¸i danh nghÜa (vÝ dô §ång/§« la Mü). §Ó cã ®−îc sù hîp lý trong c¸ch lµm nµy, ng−êi ta cßn ph¶i tÝnh ®Õn (adjust for) c¶ “phÝ tiÕp thÞ” (marketing margin) (trong ®ã cã chi phÝ vËn chuyÓn vµ c¸c chi phÝ giao dich kh¸c). NÕu nh− ®ã lµ s¶n phÈm xuÊt khÈu th× ng−êi ta còng ph¶i tÝnh tíi c¸c kho¶n thuÕ xuÊt khÈu, c¸c kho¶n bao cÊp cho s¶n phÈm hoÆc bÊt cø h×nh thøc c«-ta xuÊt khÈu hoÆc “thuÕ xuÊt khÈu Èn” (implicit export tax) nµo cã thÓ lµm cho gi¸ quèc tÕ/biªn giíi bÞ cao h¬n so víi gi¸ néi ®Þa. §èi víi s¶n phÈm nhËp khÈu, ng−êi ta l¹i ph¶i tÝnh ®Õn thuÕ h¶i quan, hoÆc kho¶n “quan thuÕ Èn” (implicit tafiff) cña c«-ta nhËp khÈu, khiÕn cho gi¸ néi ®Þa cao h¬n gi¸ quèc tÕ. Nh− ®· tr×nh bµy ë trªn, ë ViÖtnam cã nh÷ng h¹n chÕ sè l−îng ®èi víi viÖc xuÊt khÈu g¹o vµ nhËp khÈu ph©n bãn trong nh÷ng n¨m 1989-1995; v× vËy, chóng t«i thÊy nghiªn cøu nµy cÇn xem xÐt thuÕ xuÊt khÈu Èn ®èi víi g¹o vµ thuÕ nhËp khÈu Èn ®èi víi ph©n bãn. TÊt nhiªn, møc gi¸ t¸c ®éng ®Õn hµnh vi cña ng−êi s¶n xuÊt lµ møc gi¸ t−¬ng ®èi (relative) chø kh«ng ph¶i lµ møc gi¸ danh nghÜa (nominal). Chóng t«i sö dông møc chung cña gi¸ néi ®Þa (general level of domestic prices), ®Æc biÖt lµ chØ sè gi¸ GDP (GDP price index), lµm chØ sè gi¶m ph¸t cho gi¸ danh nghÜa ®èi víi ng−êi s¶n xuÊt g¹o vµ ph©n bãn. Khi ®ã, gi¸ néi ®Þa t−¬ng ®èi Pi (i = r,f) cã thÓ ®−îc biÓu thÞ b»ng Pi = RERPi *TiMi (4) trong ®ã RER (=NER p*/p): tû gi¸ ngo¹i hèi thùc, tÝnh b»ng c¸ch lÊy tû gi¸ ngo¹i hèi danh nghÜa (NER, b»ng sè §VN trªn mét §« la Mü) nh©n víi tû suÊt gi÷a chØ sè chung cña gi¸ quèc tÕ (p*) (general foreign price index) vµ chØ sè gi¸ c¶ chung ë trong n−íc (p). Pi* (=pi*/p*): gi¸ quèc tÕ t−¬ng ®èi cña i (tÝnh theo chØ sè chung cña gi¸ quèc tÕ) Ti: hÖ sè b¶o hé danh nghÜa: b»ng 1-tx cho g¹o (tx lµ møc thuÕ xuÊt khÈu Èn) hoÆc 1+tm cho ph©n bãn (tm lµ møc thuÕ quan Èn); vµ Mi: 1+ mi, trong ®ã mi lµ phÝ tiÕp thÞ. Ph−¬ng tr×nh (4) cã thÓ ®−îc viÕt l¹i theo nh÷ng thay ®æi t−¬ng øng (proportionate changes) nh− sau: ∆ Pi= ∆RER + ∆ Pi* + ∆ Ti + ∆ Mi (5) thay ∆Pr vµ ∆Pf trong ph−¬ng tr×nh (3) th× sÏ cã: ∆Cr = (1-w) ∆RER + (∆Pr*- ∆Pf*) + (∆Tr - w∆Tf) + (∆Mr- w∆Mf) (6) Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 10 mµ cã thÓ sö dông ®Ó t¸ch biÖt nh÷ng thay ®æi cã thÓ quan s¸t ®−îc trong søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña g¹o theo: (1) thay ®æi trong tû gi¸ ngo¹i hèi thùc: (2) thay ®æi trong gi¸ quèc tÕ cña g¹o vµ ph©n bãn; (3) thay ®æi trong b¶o hé danh nghÜa ®èi víi g¹o vµ ph©n bãn; vµ (4) thay ®æi trong phÝ tiÕp thÞ cña g¹o vµ ph©n bãn. Nh÷ng thay ®æi trong chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ lu«n ®i cïng víi c¸c thµnh phÇn (10 vµ (3). Thµnh phÇn (3) hoµn toµn ®−îc quyÕt ®Þnh bëi chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i vµ chÝnh s¸ch gi¸ c¶; thµnh phÇn (1) ®−îc quyÕt ®Þnh bëi tæng hîp nh÷ng thay ®æi trong chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m« hoÆc nh÷ng chÝnh s¸ch ®èi víi toµn bé nÒn kinh tÕ vµ nh÷ng thay ®æi trong nh÷ng nh©n tè ngo¹i lai vÝ dô nh− ®iÒu kiÖn th−¬ng m¹i (xin xem ë d−íi). H¬n n÷a, thµnh phÇn (4) phÇn nµo bÞ t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ v× phÝ vËn chuyÓn tõ cöa n«ng tr¹i hoÆc chî b¸n bu«n ®Õn c¶ng (biªn giíi) lµ hµm sè cña chi tiªu c¬ së h¹ tÇng vµ thuÕ/bao cÊp vÒ nhiªn liÖu. Ng−îc l¹i, thµnh phÇn (2) l¹i kh«ng bÞ ¶nh h−ëng cña chÝnh s¸ch. ViÖtnam lµ mét thµnh viªn cßn t−¬ng ®èi nhá trªn thÞ tr−êng ph©n bãn thÕ giíi, vµ mÆc dï trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y VN chiÕm trªn 10% s¶n l−îng g¹o xuÊt khÈu trªn thÕ giíi, ng−êi ta ch−a hÒ cã kÕ ho¹ch tËn dông mét c¸ch cã hÖ thèng søc m¹nh ®éc quyÒn (gi¶ sö lµ VN cã ®−îc søc m¹nh ®äc quyÒn) do ®Æc ®iÓm hiÖn nay cña chÝnh s¸ch xuÊt khÈu cña chÝnh phñ. B¶ng 4 lµ vÒ gi¸ trÞ hµng n¨m cña gi¸ quèc tÕ cña g¹o vµ ph©n ho¸ häc (ure) trong giai ®o¹n 1989-1995 sau khi ®· triÕt khÊu theo chØ sè gi¸ b¸n bu«n cña Mü (dïng thay cho møc gi¸ quèc tÕ chung). Gi¸ g¹o quèc tÕ- ph¶n ¸nh b»ng gi¸ trÞ cña mçi ®¬n vÞ g¹o xuÊt khÈu cña VN- dao ®éng trong giai ®o¹n nµy nh−ng còng t¨ng ë møc trung b×nh lµ 4,8%. Gi¸ quèc tÕ cña ure - ph¶n ¸nh b»ng gi¸ trÞ cña mçi ®¬n vÞ xuÊt khÈu ure cña Indonesia (nguån nhËp ure lín nhÊt cña VN), l¹i cßn dao ®éng nhiÒu h¬n vµ cã møc t¨ng trung b×nh hµng n¨m lµ 15% trong giai ®o¹n 1989-95. §èi víi c¶ hai lo¹i s¶n phÈm nµy, gi¸ t¨ng cao nhÊt lµ trong nh÷ng n¨m 1991-1995. Tû gi¸ hèi ®o¸i thùc ®−îc tÝnh b»ng tû suÊt gi÷a gi¸ cña VN víi gi¸ quèc tÕ theo cïng mét lo¹i ngo¹i hèi. ViÖc t¨ng tû gi¸ hèi ®o¸i thùc kÐo theo viÖc gi¶m søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña c¸c s¶n phÈm kh¶ th−¬ng cña c¸c nhµ s¶n xuÊt trong n−íc. Nh÷ng thay ®æi trong RER g¾n víi nh÷ng thay ®æi trong chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m«, th−¬ng m¹i ®−a ®Õn sù can thiÖp gi¸n tiÕp cña chÝnh phñ trong lÜnh vùc gi¸ c¶. Thªm vµo ®ã, tû gi¸ hèi ®o¸i thùc cßn chÞu t¸c ®éng cña nh÷ng ®iÒu kiÖn bªn ngoµi cña th−¬ng m¹i mµ sÏ ®−îc bµn tíi ë phÇn d−íi. B¶ng 5 lµ vÒ gi¸ trÞ hµng n¨m cña chØ sè RER trong giai ®o¹n 1989-95; c¸c gi¸ trÞ nµy ®−îc luËn ra b»ng c¸ch sö dông c¸c sè liÖu vÒ tû gi¸ hèi ®o¸i danh nghÜa, gi¸ néi ®Þa (biÓu thÞ b»ng chØ sè gi¶m ph¸t GDP Èn) vµ gi¸ quèc tÕ (biÓu thÞ b»ng chØ sè gi¸ b¸n bu«n cña Mü). Râ rµng lµ tû gi¸ hèi ®o¸i thùc cña ViÖtnam t¨ng nhiÒu trong 3 n¨m cuèi cña giai ®o¹n ®−îc xem xÐt, ®Æc biÖt lµ n¨m 1991. ViÖc gi¶m gi¸ danh nghÜa ®ång néi tÖ kh«ng ®ñ møc ®Ó bï l¹i møc l¹m ph¸t trong n−íc qu¸ cao so víi l¹m ph¸t quèc tÕ. Trong giai ®o¹n nµy, RER gi¶m tíi 70%. KÕt qu¶ T1M1 trong ph−¬ng tr×nh (4) cã thÓ ®−îc tÝnh tõ sè liÖu theo thêi gian cña gi¸ t¹i cöa n«ng tr¹i (hoÆc gi¸ b¸n bu«n) vµ gi¸ quèc tÕ theo cïng mét ®ång tiÒn. Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 11 Tuy nhiªn, víi nhøng sè liÖu hiÖn cã, kh«ng thÓ t¸ch nh÷ng thay ®æi vÒ b¶o hé danh nghÜa vµ phÝ tiÕp thÞ trong mçi thêi kú. Do vÒ mÆt kh¸i niÖm th× phÝ tiÕp thÞ ph¶n ¸nh møc lêi b×nh th−êng (c¹nh tranh) chø kh«ng ph¶i møc lêi thùc, chóng t«i sö dông gi¶ thiÕt th−êng ®−îc dïng ®Ó ph©n tÝch sù thay ®æi cña gi¸ n«ng nghiÖp, tøc lµ coi phÝ tiÕp thÞ M kh«ng thay ®æi. Trong bèi c¶nh cña nh÷ng kinh nghiÖm gÇn ®©y ë VN th× gi¶ thiÕt nµy kh«ng ph¶i kh«ng cã lý v× c¬ së h¹ tÇng ë n−íc nµy ch−a ®uîc ph¸t triÓn nhiÒu. C¸ch lµm kh¸c lµ coi biÕn sè b¶o hé danh nghÜa T ®· bao gåm t¸c ®éng cña mét sè nh©n tè ®èi víi gi¸ cña ng−êi s¶n xuÊt; c¸c nh©n tè ®ã cã thÓ lµ c¸c chÝnh s¸ch chÝnh phñ cã t¸c ®éng ®Õn chi phÝ vËn chuyÓn vµ c¸c chi phÝ giao dÞch kh¸c n¶y sinh trong qu¸ tr×nh ®−a s¶n phÈm kh¶ th−¬ng tõ cöa n«ng tr¹i hoÆc thÞ tr−êng b¸n bu«n ®Õn c¶ng; trong tr−êng hîp ®ã, cã thÓ vÉn g¾n côm thø 3 ë bªn ph¶i cña ph−¬ng tr×nh (6) víi nh÷ng thay ®æi trong sù can thiÖp trùc tiÕp (theo ngµnh) cña chÝnh phñ. Trong c¶ hai tr−êng hîp, côm cuèi cïng (vÒ phÝ tiÕp thÞ) ®Òu ®−îc ®Ó b»ng 0. B¶ng 4 Gi¸ quèc tÕ cña chÌ vµ ure, 1989-95 (§« la Mü/tÊn) G¹o Ure N¨m Danh nghÜa (1) T−¬ng ®èi (2) Danh nghÜa (3) T−¬ng ®èi (4) 1989 194 194 111 111 1990 170 164 124 120 1991 226 218 178 172 1992 207 198 148 142 1993 203 192 112 106 1994 218 203 126 117 1995 266 239 223 200 Chó thÝch: Gi¸ quèc tÕ t−¬ng ®èi cña g¹o (2) vµ cña ure (4) ®−îc chiÕt khÊu gi¶m ph¸t b»ng chØ sè gi¸ b¸n bu«n cña Mü. Nguån: Tæng côc thèng kª (ChÝnh phñ ViÖtnam) vÒ gi¸ trÞ ®¬n vÞ xuÊt khÈu g¹o cña VN (1); cãn sè cña Côc thèng kª trung −¬ng, Niªn gi¸m thèng kª Indonesia (mét sè n¨m) vÒ gi¸ trÞ ®¬n vÞ xuÊt khÈu ure cña Indonesia (3). B¶ng 5 TÝnh chØ sè tû gi¸ hèi ®o¸i thùc, 1989-95 Thay ®æi hµng n¨m trong Tû gi¸ ngo¹i hèi thùc N¨m Tû gi¸ danh nghÜa (®ång/®« la Mü) (1) Gi¸ néi ®Þa (®ång) (2) Gi¸ quèc tÕ (®« la Mü) (3) ChØ sè (4) Thay ®æi theo phÇn tr¨m (5) 1989 - - - 100 - 1990 ,452 ,429 ,036 105,9 5,9 1991 ,231 ,816 ,002 44,3 -58,2 1992 ,404 ,326 ,006 48,0 8,4 Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 12 1993 -,050 ,143 ,015 39,5 -17,7 1994 ,028 ,148 015 35,4 -10,4 1995 -,006 ,195 ,036 30,0 -15,3 Chi chó: ChØ sè tû gi¸ ngo¹i hèi thùc (1989=100) cña n¨m t ®−îc tÝnh b»ng c¸ch RERt = RERt- 1[1,000 + + (1) - (2) + (3)]. Nguån: møc chuyÓn ®æi trung b×nh (1) vµ chØ sè gi¶m ph¸t GDP (2) lÊy tõ tµi liÖu C¸c chiÒu h−íng trong c¸c nÒn kinh tÕ ®ang ph¸t triÓn cña Ng©n hµng thÕ giíi; chØ sè gi¸ b¸n bu«n (3) lÊy tõ C¸c sè liÖu thèng kª tµi chÝnh quèc tÕ cña IMF Tõ ph−¬ng tr×nh (6), chóng ta cã thÓ luËn ra chØ sè vÒ chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i ®èi víi s¶n xuÊt τ r,t = τ r,t-1 [1,000 + ∆Cr,t - (1-w)∆RERt - (∆Pr,t*- w∆Pf,t*)] (7) Gi¸ trÞ hµng n¨m cña chØ sè nµy vµ nh÷ng thay ®æi hµng n¨m trong giai ®o¹n 1989- 1995 ®−îc tÝnh b»ng nh÷ng thay ®æi hµng n¨m ®· ®−îc ®Ò cËp (suy luËn ra ®−îc) trong c¸c biÕn sè ë phÝa bªn ph¶i cña ph−¬ng tr×nh (7). B¶ng 6 cung cÊp th«ng tin vÒ nh÷ng thay ®æi trong søc c¹nh tranh vÒ gi¸ trong giai ®o¹n 1989-1995 xÐt theo 3 yÕu tè ®−îc x¸c ®Þnh ë trªn. NÕu b¾t ®Çu b»ng viÖc xem xÐt sù ®ãng gãp cña yÕu tè bªn ngoµi lµ gi¸ quèc tÕ, chóng ta cã thÓ thÊy lµ tÝnh trung b×nh th× thay ®æi vÒ gi¸ g¹o vµ gi¸ ph©n bãn ®−a ®Õn møc t¸c ®éng tæng hîp Ýt nhÊt. Tuy nhiªn, trong nh÷ng n¨m ®Çu (1990, 1991), yÕu tè bªn ngoµi nµy cã nhiÒu t¸c dông kÝch thÝch vÒ mÆt gi¸ c¶ ®èi víi ng−êi s¶n xuÊt g¹o. B¶ng 6 Chia t¸ch nh÷ng thay ®æi trong ChØ sè vÒ søc c¹nh c¹nh tranh vÒ gi¸ cña g¹o, 1989- 1995 (tû lÖ phÇn tr¨m) Do N¨m T/®æi vÒ søc c¹nh tranh vÒ gi¸ T/®æi trong tû gi¸ hèi ®o¸i thùc T/®æi trong gi¸ quèc tÕ T/®æi trong b¶o hé ngµnh 1989-1990 12,8 5,1 -16,6 24,3 1990-1991 -9,5 -50,1 26,8 13,8 1991-1992 -24,1 7,2 -6,7 -24,6 1992-1993 -11,7 -15,2 -0,5 4,0 1993-1994 -3,9 -8,9 4,2 0,8 1994-1995 3,2 -13,2 7,8 8,6 Trung b×nh -5,5 -12,5 2,5 4,5 Nguån: TÝnh to¸n cña t¸c gi¶ C¸c chÝnh s¸ch ngµnh vÒ g¹o vµ ph©n bãn cã t¸c ®éng rßng t−¬ng ®èi ®¸ng kÓ ®èi víi søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt g¹o trong nh÷ng n¨m 1989-1995, nhÊt lµ trong nh÷ng n¨m ®Çu. §iÒu ®¸ng chó ý lµ c¸c chÝnh s¸ch ®ã th−êng lµm t¨ng t¸c ®éng cña nh÷ng thay ®æi cña gi¸ quèc tÕ; chØ vµo n¨m 1990 vµ n¨m 1993, c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cña ViÖt Nam míi "cã ®éng th¸i ng−îc chiÒu giã": hä t¨ng sù b¶o hé Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 13 ngµnh ®èi víi nguêi s¶n xuÊt g¹o tr−íc nh÷ng thay ®æi bÊt lîi trong gi¸ quèc tÕ cña g¹o vµ ph©n bãn. Trong khi tÝnh trung b×nh th× c¶ gi¸ quèc tÕ vµ chÝnh s¸ch ngµnh t¸c ®éng thuËn ®èi víi chØ sè vÒ søc c¹nh tranh vÒ mÆt gi¸ c¶ trong giai ®o¹n 1989-95, chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m« l¹i cã t¸c ®éng tiªu cùc th«ng qua tû gi¸ hèi ®o¸i thùc vµ t¸c ®éng nµy thÓ hiÖn t−¬ng ®èi næi tréi. Gi¸ nh− tû gi¸ hèi ®o¸i thùc trong giai ®o¹n nµy gi÷ ®−îc ë møc n¨m 1989 th× møc kÝch thÝch vÒ gi¸ c¶ ®· t¨ng trung b×nh 7% mét n¨m ®èi víi ng−êi s¶n xuÊt g¹o. Trªn thùc tÕ, viÖc tû gi¸ hèi ®o¸i thùc t¨ng lªn ®· v« hiÖu ho¸ nh÷ng t¸c dông tÝch cùc cña gi¸ quèc tÕ vµ chÝnh s¸ch ngµnh, khiÕn cho chØ sè vÒ søc c¹nh tranh vÒ mÆt gi¸ c¶ gi¶m trung b×nh 5,5%/1 n¨m, tøc lµ gi¶m kho¶ng 33% trong c¶ giai ®o¹n. 5. Nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng ®Õn tû gi¸ hèi ®o¸i thùc Tû gi¸ hèi ®o¸i thùc ®ãng vai trß trung gian chuyÓn nh÷ng t¸c dông kÝch thÝch vÒ mÆt gi¸ c¶ cña chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i vµ kinh tÕ vÜ m« ®Õn s¶n xuÊt hµng ho¸ kh¶ th−¬ng. TÊt nhiªn r»ng, ®Ó ®¸nh gi¸ møc lîi nhuËn t−¬ng ®èi cña hµng ho¸ kh¶ th−¬ng, ng−êi ta ph¶i dïng tû gi¸ hèi ®o¸i thùc chø kh«ng ph¶i tû gi¸ hèi ®o¸i danh nghÜa (chÝnh phñ cã thÓ kiÓm so¸t trùc tiÕp tû gi¸ hèi ®o¸i danh nghÜa). VÒ mÆt kÕ to¸n th× tû gi¸ hèi ®o¸i thùc thay ®æi do cã nh÷ng thay ®æi trong tû gi¸ hèi ®o¸i danh nghÜa, gi¸ quèc tÕ vµ møc gi¸ néi ®Þa chung. V× gi¸ c¶ néi ®Þa bÞ t¸c ®éng bëi nh÷ng thay ®æi trong tû gi¸ hèi ®o¸i danh nghÜa (ë mét møc ®é nµo ®ã, tû gi¸ nµy ®−îc quyÕt ®Þnh bëi c¸c chÝnh s¸ch tµi chÝnh vµ tiÒn tÖ), kh«ng cã mèi liªn hÖ ®¬n gi¶n mét t−¬ng øng víi mét (one-to-one) gi÷a tû gi¸ hèi ®o¸i danh nghÜa vµ tû gi¸ hèi ®o¸i thùc. VÒ mÆt lý thuyÕt, cã Ýt nhÊt bèn biÕn sè lý gi¶i sù thay ®æi cña tû gi¸ hèi ®o¸i thùc (vÝ dô xem tµi liÖu cña Edwards, n¨m 1989 vµ Devarjan cïng mét sè t¸c gi¶ kh¸c vµo n¨m 1993). §ã lµ: tû lÖ/®iÒu kiÖn trao ®æi ®èi ngo¹i cña mét n−íc, chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i, tû gi¸ hèi ®o¸i danh nghÜa vµ c¸n c©n tµi kho¶n v·ng lai. §iÒu kiÖn trao ®æi Trong mét nÒn kinh tÕ nhá vµ më cöa, nÕu gi¸ xuÊt khÈu gi¶m trong khi gi¸ nhËp khÈu kh«ng thay ®æi th× tû lÖ/®iÒu kiÖn trao ®æi (TOT) cña n−íc ®ã bÞ kÐm ®i. Khi ®ã ng−êi s¶n xuÊt trong n−íc sÏ ®Çu t− thªm cho viÖc s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm phi kh¶ th−¬ng (non - tradable goods) vµ lµm t¨ng l−îng cung cña c¸c s¶n phÈm nµy. §ång thêi, møc cÇu ®èi víi c¸c s¶n phÈm phi kh¶ th−¬ng còng gi¶m ®i do thu nhËp gi¶m vµ s¶n xuÊt thay thÕ (substitution) xuÊt khÈu. V× vËy, gi¸ cña c¸c s¶n phÈm phi kh¶ th−¬ng gi¶m, tû gi¸ hèi ®o¸i thùc còng gi¶m ®Ó chÊm døt t×nh tr¹ng thõa cung vµ phôc håi sù c©n b»ng trong thÞ tr−êng c¸c s¶n phÈm phi kh¶ th−¬ng. MÆt kh¸c, nÕu tû lÖ/®iÒu kiÖn th−¬ng m¹i xÊu ®i do gi¸ nhËp khÈu t¨ng th× møc cung c¸c s¶n phÈm phi kh¶ th−¬ng sÏ gi¶m v× ng−êi ta sÏ ®Çu t− thªm cho s¶n xuÊt nh÷ng mÆt hµng cã thÓ nhËp khÈu vµo. Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 14 NÕu t¸c ®éng (d−¬ng) cña sù thay thÕ m¹nh h¬n t¸c ®éng tiªu cùc cña viÖc TOT gi¶m th× tû gi¸ hèi ®o¸i thùc sÏ t¨ng (Dornbusch 1980). Gi¸ xuÊt khÈu cµng cã t¸c ®éng ®èi víi sù thay ®æi trong tû lÖ/®iÒu kiÖn trao ®æi vµ kh¶ n¨ng thay thÕ gi÷a c¸c s¶n phÈm phi kh¶ th−¬ng vµ c¸c s¶n phÈm xuÊt khÈu cµng lín trong tiªu dïng vµ s¶n xuÊt th× sù suy gi¶m trong tû lÖ/®iÒu kiÖn trao ®æi cµng dÔ dÉn ®Õn viÖc gi¶m tû gi¸ hèi ®o¸i thùc. NÕu mèi quan hÖ nãi trªn còng ®óng ë ViÖt Namii th× sù suy gi¶m cña TOT trong giai ®o¹n 1989-94 (B¶ng 7) còng ph¶i lµm gi¶m tû gi¸ hèi ®o¸i thùc vµ v× vËy kh«ng ph¶i nh÷ng thay ®æi bªn ngoµi liªn quan ®Õn tû lÖ/®iÒu kiÖn trao ®æi ®èi ngo¹i cña VN lµ nguyªn nh©n lµm tû gi¸ hèi ®o¸i thùc t¨ng nh− trong thùc tÕ cña giai ®o¹n nãi trªn. b¶ng 7 Tû lÖ/§iÒu kiÖn trao ®æi ®èi ngo¹i, më cöa th−¬ng m¹i vµ tµi kho¶n v·ng lai, 1989- 1995 C¸n c©n tµi kho¶n v·ng lai N¨m ChØ sè ®/kiÖn trao ®æi Th−¬ng m¹i/GDP (%) TriÖu ®«-la Mü % cña GDP 1989 100 61,9 -586 -7,2 1990 93 60,0 -357 -5,4 1991 88 63,7 -187 -1,9 1992 83 62,3 -76 -0,8 1993 87 60,9 -1.062 -8,3 1994 87 57,3 -1.179 -7,6 1995 kh«ng cã 64,7 -1.626 -8,0 Nguån: Ng©n hµng thÕ giíi, C¸c xu h−íng ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn (mét sè n¨m). ChÝnh s¸ch th−¬ng m¹i C« ta nhËp khÈu hoÆc thuÕ quan (trî cÊp xuÊt khÈu) n©ng møc gi¸ trong n−íc cña c¸c s¶n phÈm cã thÓ nhËp khÈu (hoÆc c¸c s¶n phÈm cã thÓ xuÊt khÈu); ®iÒu nµy khuyÕn khÝch s¶n xuÊt trong n−íc c¸c s¶n phÈm ®ã, lµm gi¶m tiªu dïng vµ gi¶m xuÊt khÈu (t¨ng xuÊt khÈu). C¸c nguån lùc ®−îc ph©n phèi l¹i, chuyÓn tõ viÖc s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm phi kh¶ th−¬ng sang s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm kh¶ th−¬ng. ViÖc møc cung c¸c s¶n phÈm phi kh¶ th−¬ng gi¶m trong khi møc cÇu ®èi víi c¸c s¶n phÈm nµy l¹i t¨ng lµm gi¸ cña chóng t¨ng, vµ v× vËy lµm gi¶m tû gi¸ hèi ®o¸i thùc. Chóng ta ®Òu biÕt lµ chÝnh s¸ch b¶o hé nhËp khÈu nh»m thóc ®Èy c«ng nghiÖp ho¸ ®· gãp phÇn duy tr× t×nh tr¹ng ®ång tiÒn bÞ ®Þnh gi¸ cao (over-valued) ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. Kh¸c víi yÕu tè vÒ tû lÖ/®iÒu kiÖn trao ®æi, yÕu tè chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i n»m trong tÇm kiÓm so¸t cña c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch. ChÕ ®é ngo¹i th−¬ng cña VN cã cëi më h¬n kÓ tõ n¨m 1989 hay kh«ng? §iÒu ®¸ng tiÕc lµ kh«ng cã ®ñ d÷ liÖu ®Ó ®¸nh gi¸ ®−îc thÝch ®¸ng møc ®é h¹n chÕ/ më cöa chung cña chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i cña VN. §iÒu ®¸ng l−u ý lµ nh÷ng c¶i c¸ch theo h−íng thÞ tr−êng vµo thêi kú ®Çu còng ®· cã viÖc níi láng nh÷ng h¹n chÕ vÒ th−¬ng Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 15 m¹i. Kh«ng chØ c¸c doanh nghiÖp c«ng mµ c¶ c¸c doanh nghiÖp t− ®Òu ®−îc bu«n b¸n trùc tiÕp chø kh«ng ph¶i th«ng qua c¸c c«ng ty th−¬ng m¹i nhµ n−íc. Ng−êi ta ®· dì bá phÇn lín c¸c yªu cÇu vÒ c«-ta vµ giÊy phÐp. Ph−¬ng thøc hoµn thuÕ nhËp khÈu còng ®· ®−îc ®−a ra nh»m gi¶m chi phÝ cña c¸c hµng nhËp khÈu ®Ó phôc vô s¶n xuÊt xuÊt khÈu. Ch¾c ch¾n r»ng c¸c biÖn ph¸p nµy ®· t¨ng møc lîi nhuËn cña xuÊt khÈu, gãp phÇn lµm t¨ng tû lÖ cña xuÊt khÈu so víi GDP tõ 25% vµo n¨m 1989 lªn 33% vµo n¨m 1992 (H×nh 2). NhËp khÈu bÞ ®iÒu tiÕt chÆt chÏ; cã c¸c møc ®é kiÓm so¸t kh¸c nhau nh− chøng chØ nhËp khÈu, c«-ta, giÊy phÐp. . . vµ møc ®é kiÓm so¸t còng tuú vµo tõng lo¹i s¶n phÈm. MÆc dï sè l−îng c¸c s¶n phÈm ph¶i chÞu c«-ta vµ giÊy phÐp nhËp khÈu ®· gi¶m nhiÒu trong giai ®o¹n ®−îc nghiªn cøu, vÉn cßn nhiÒu kÏ hë ®Ó c¸c giíi chøc cã thÓ ¸p ®Æt nh÷ng ý kiÕn chñ quan vµ ph©n biÖt ®èi xö trong viÖc c−ìng chÕ thùc hiÖn (Ng©n hµng thÕ giíi, tr.79). Møc thuÕ quan ®−îc ®iÒu chØnh th−êng xuyªn vµ tÝnh chÊt b¶o hé cña hÖ thèng quan thuÕ t¨ng. Cã nhiÒu møc thuÕ quan kh¸c nhau vµ vµ gi÷a chóng cã møc kh¸c biÖt t−¬ng ®èi lín: tÝnh tíi th¸ng 3 n¨m 1995, cã 36 møc thuÕ quan kh¸c nhau vµ møc thuÕ lµ tõ o,5-200% (Ng©n hµng thÕ giíi n¨m 1995, tr.81). “D¹ng cao dÇn” (escalating pattern) cña thuÕ quan VN (tøc lµ s¶n phÈm ë møc chÕ biÕn cµng cao th× cµng ph¶i chÞu møc thuÕ quan cao) cho thÊy lµ møc b¶o hé thùc tÕ cã ë nhiÒu ngµnh c«ng nghiÖp vµ ®©y lµ mét nguyªn nh©n tiÒm tµng ®−a ®Õn sù kÐm hiÖu qu¶ trong ph©n bæ c¸c nguån lùc. V× nh÷ng lý do trªn, kh«ng cã g× lµ ng¹c nhiªn khi chóng ta thÊy r»ng tû lÖ nhËp khÈu/GDP gi¶m trong giai ®o¹n ®−îc nhiªn cøu, ®Æc biÖt lµ trong nh÷ng n¨m 1989-92 (H×nh 2) h×nh 2 Tû lÖ cña xuÊt khÈu, nhËp khÈu vµ tæng th−¬ng m¹i so víi GDP, 1989-95 Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 16 Chóng ta cã thÓ dïng tû lÖ cña tæng th−¬ng m¹i (tæng cña xuÊt khÈu vµ nhËp khÈu) so víi GDP ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é më cöa ®èi víi th−¬ng m¹i, ®ång thêi lµm chØ sè (chØ sè rÊt ch−a hoµn thiÖn) vÒ chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i phôc vô cho yªu cÇu cña tµi liÖu nµy. H×nh 2 cho thÊy lµ viÖc t¨ng gi¸ tû gi¸ hèi ®o¸i thùc trong nh÷ng n¨m 1992, 1993 ®i cïng víi viÖc gi¶m tû suÊt th−¬ng m¹i/GDP; nh−ng ®IÒu ®ã l¹i kh«ng x¶y ra víi nh÷ng lÇn t¨ng gi¸ n¨m 1991 vµ 1995. NÕu dùa vµo nh÷ng lËp luËn ®· ®−îc nªu ë trªn, chóng ta cã thÓ nãi r»ng nh÷ng thay ®æi trong chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i lµ lý do chÝnh dÉn ®Õn sù lªn gi¸ cña tû gi¸ hèi ®o¸i thùc trong nh÷ng n¨m 1989-1995. Tû gi¸ hèi ®o¸i danh nghÜa Nãi chung, c¸c tµi liÖu nghiªn cøu ®Òu nhÊt trÝ lµ nh÷ng thay ®æi cña tû gi¸ hèi ®o¸i danh nghÜa cã thÓ cã nh÷ng t¸c ®éng ng¾n h¹n ®èi víi tû gi¸ hèi ®o¸i thùc, nh−ng chóng kh«ng thÓ cã t¸c ®éng dµi h¹n (Edwards 1989). Do tû gi¸ hèi ®o¸i thùc lµ mét biÕn sè vÒ gi¸ t−¬ng ®èi (relative price variable), møc tû gi¸ hèi ®o¸i thùc dµi h¹n khã cã thÓ bÞ t¸c ®éng bëi nh÷ng biÕn sè danh nghÜa. Tuy nhiªn, vÒ mÆt ng¾n h¹n th× thay ®æi trong tû gi¸ hèi ®o¸i danh nghÜa cã thÓ hç trî ®Ó tû gi¸ hèi ®o¸i thùc cã nh÷ng ®iÒu chØnh tr−íc nh÷ng thay ®æi cña biÕn sè thùc. NÕu nh− ng−êi ta kh«ng cã nh÷ng biÖn ph¸p kh¸c ®i kÌm ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò “c¨n b¶n” (fundamentals) ( vÝ dô nh− tù do ho¸ chÕ ®é th−¬ng m¹i, gi¶m sù th©m hôt gi÷a thu nhËp cña quèc gia vµ chi phÝ cña quèc gia) th× viÖc gi¶m tû gi¸ hèi ®o¸i danh nghÜa kh«ng thÓ dÉn ®Õn viÖc gi¶m tû gi¸ hèi ®o¸i thùc trong mét thêi gian dµi; nã chØ cã thÓ t¨ng møc gi¸ chung nh−ng kh«ng lµm thay ®æi c¸c møc gi¸ t−¬ng ®èi trong nÒn kinh tÕ. Quay l¹i B¶ng 5 ë trªn, chóng ta cã thÓ thÊy lµ tû gi¸ hèi ®o¸i danh nghÜa gi¶m m¹nh ë ViÖt nam trong nh÷ng n¨m 1990-92 mÆc dï r»ng tû gi¸ hèi ®o¸i thùc t¨ng 52%. Râ rµng lµ l¹m ph¸t t¨ng nhanh ë trong n−íc (kho¶ng 52,4% mét n¨m tõ 1989- 92) ®· lµm gi¶m t¸c dông cña viÖc gi¶m gi¸ ®ång tiÒn. L¹m ph¸t bÞ kÝch thÝch bëi chÝnh s¸ch tiÒn tÖ ®−îc níi láng nh− ®−îc thÓ hiÖn qua møc t¨ng hµng n¨m lµ 55,2% cña tiÒn mÆt (M2); l−îng tiÒn mÆt t¨ng nhanh nh− vËy lµ do t×nh tr¹ng th©m hôt ng©n s¸ch lín, chiÕm trung b×nh tíi 9% GDP trong thêi kú 1990-92 (xin xem B¶ng 8). B¶ng 8 Níi láng chÝnh s¸ch tiÒn tÖ vµ th©m hôt ng©n s¸ch (1990-92) L−îng cung øng tiÒn (M2) Th©m hôt ng©n s¸ch N¨m Tû ®ång % thay ®æi Tû ®ång % thay ®æi 1989 7.419 - - - 1990 11.358 53,1 1.728 10,3 1991 20.301 78,8 3.845 5.5 1992 27.144 33,7 7.508 11,3 Trung b×nh 55,2 9,0 Nguån: Ng©n hµng ph¸t triÓn Ch©u ¸, Nh÷ng chØ sè chÝnh cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn cña c¸c n−íc Ch©u ¸ vµ Th¸i b×nh d−¬ng vµo n¨m 1995. Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 17 D−êng nh− lµ sau ®ã ViÖt nam ®· theo ®uæi nh÷ng chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m« thËn träng h¬niii; ®iÒu nµy ®−îc ph¶n ¸nh qua møc l¹m ph¸t gi¶m xuèng chØ cßn 16,2% mét n¨m trong 1993-95. Tuy nhiªn, trong nh÷ng n¨m 1993-95, tû gi¸ hèi ®o¸i danh nghÜa l¹i rÊt æn ®Þnh, v× vËy tû gi¸ hèi ®o¸i thùc t¨ng thªm trung b×nh lµ 14,5% mét n¨m Tµi kho¶n v·ng lai Gi÷a c¸n c©n tµi kho¶n v·ng lai vµ tû gi¸ hèi ®o¸i thùc cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ. Th©m hôt trong c¸n c©n tµi kho¶n v·ng lai cã nghÜa lµ cã møc cÇu lín ®èi víi ngo¹i hèi; ng−êi ta ph¶i ®¸p øng møc cÇu nµy b»ng c¸ch sö dông dù tr÷ ngo¹i hèi hoÆc c¸c nguån vèn tõ bªn ngoµi ®æ vµo nh»m b¶o vÖ møc tû gi¸ hèi ®o¸i thùc thÊp gi¶ t¹o. Mèi quan hÖ chÆt chÏ gi÷a tµi kho¶n v·ng lai vµ tû gi¸ hèi ®o¸i thùc cßn ®−îc ph¶n ¸nh qua mèi quan hÖ nh©n qu¶; trong mèi quan hÖ nµy, mét møc tû gi¸ hèi ®o¸i thùc cao h¬n (thÊp h¬n) cã thÓ c¶i thiÖn (lµm xÊu ®i) c¸n c©n tµi kho¶n v·ng lai nÕu nh− c¸c yÕu tè kh¸c vÉn ®−îc gi÷ nguyªn. §èi víi nhiÒu n−íc ®ang ph¸t triÓn cã thÞ tr−êng vèn trong n−íc ch−a ph¸t triÓn vµ kh«ng g¾n v¬Ý hÖ thèng tµi chÝnh thÕ giíi (mét phÇn lµ do chÝnh phñ h¹n chÕ sù di chuyÓn cña luång vèn t− nh©n), ng−êi ta th−êng xem vÊn ®Ò liªn quan ®Õn c¸n c©n tµi kho¶n v·ng lai lµ mét biÕn sè vÒ mÆt chÝnh s¸ch. Nã chÞu t¸c ®éng m¹nh bëi nh÷ng nç lùc cña chÝnh phñ trong viÖc thu hót vèn n−íc ngoµi d−íi h×nh thøc ®Çu t− chøng kho¸n t− nh©n, ®Çu t− trùc tiÕp cña n−íc ngoµi, vay hoÆc viÖn trî ph¸t triÓn cña n−íc ngoµi. ViÖt nam lu«n bÞ th©m hôt tµi kho¶n v·ng lai tõ 1989 ®Õn 1995. §iÒu ®¸ng chó ý lµ th©m hôt tµi kho¶n v·ng lai gi¶m m¹nh c¶ vÒ tuyÖt ®èi lÉn gi¸ trÞ t−¬ng ®èi so víi GDP trong bèn n¨m ®Çu; sau ®ã th©m hôt nµy t¨ng lªn tíi 8% cña GDP vµ tû lÖ nµy ®−îc gi÷ cho tíi n¨m 1995. 8% lµ con sè t−¬ng ®èi cao, thËm chÝ so víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn kh¸c. Chóng ta cã thÓ nh¾c l¹i lµ B¶ng 5 cho thÊy lµ tû gi¸ hèi ®o¸i kh«ng thay ®æi nhiÒu trong nh÷ng n¨m 1992-95. Râ rµng lµ khã cã viÖc gi¶m gi¸ m¹nh ®ång néi tÖ chõng nµo mµ th©m hôt tµi kho¶n v·ng lai cßn ®−îc bï ®¾p b»ng c¸c luång vèn tõ n−íc ngoµi. Dùa vµo nh÷ng lËp luËn ®· ®Ò cËp ë trªn vÒ nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng ®Õn tû gi¸ hèi ®o¸i thùc, chóng ta cã thÓ suy luËn r»ng nguyªn nh©n quan träng nhÊt dÉn ®Õn tû gi¸ hèi ®o¸i thùc t¨ng m¹nh trong nh÷ng n¨m 1989-95 lµ t×nh tr¹ng th©m hôt c¸n c©n v·ng lai th−êng xuyªn vµ t×nh tr¹ng ph¶i dùa vµo c¸c luång vèn n−íc ngoµi ®Ó tµi trî cho c¸c kho¶n th©m hôt ®ã. MÆc dï c¸c kho¶n vèn tõ n−íc ngoµi ®· gióp cho qu¸ tr×nh t¨ng tr−ëng kinh tÕ nhanh chãng cña ViÖt nam (trung b×nh lµ 8% mét n¨m trong giai ®o¹n nµy), ng−êi ta còng cã thÓ ®Æt c©u hái kh«ng chØ vÒ tÝnh bÒn v÷ng cña c¸c luång vèn lín mµ c¶ vÒ t¸c ®éng tiªu cùc cña chóng ®èi víi vÊn ®Ò ph©n bæ nguån lùc. ViÖc tû gi¸ hèi ®o¸i thùc bÞ cao gi¸ dÉn ®Õn sù bÊt lîi vÒ mÆt gi¸ c¶ ®èi víi tÊt c¶ c¸c hµng ho¸ kh¶ th−¬ng. ë phÇn trªn, chóng t«i ®· nãi vÒ viÖc t×nh tr¹ng tû gi¸ hèi ®o¸i thùc lªn gi¸ trong nh÷ng n¨m 1990-95 lµ nguyªn nh©n chÝnh dÉn ®Õn sù suy gi¶m cña søc c¹nh tranh vÒ mÆt gi¸ Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 18 c¶ cña c¸c nhµ s¶n xuÊt g¹o ë ViÖt nam. Nh÷ng yÕu tè kh¸c ®· cã t¸c ®éng tæng hîp t−¬ng ®èi thuËn, t¹o kÝch thÝch t−¬ng ®èi vÒ mÆt gi¸ c¶ ®èi víi viÖc s¶n xuÊt g¹o; tuy nhiªn nh÷ng ®iÒu nµy kh«ng bï l¹i ®−îc t¸c ®éng tiªu cùc g©y ra bëi viÖc tû gi¸ hèi ®o¸i thùc t¨ng. 6. Tãm t¾t vµ mét sè vÊn ®Ò vÒ mÆt chÝnh s¸ch Tµi liÖu nµy ®· xem xÐt søc c¹nh tranh vÒ mÆt gi¸ c¶ cña s¶n xuÊt g¹o ë ViÖt nam còng nh− nh÷ng yÕu tè chÝnh s¸ch hoÆc phi chÝnh s¸ch t¸c ®éng ®Õn søc c¹nh tranh ®ã trong giai ®o¹n tù do ho¸ gi¸ c¶ vµ c¶i c¸ch kinh tÕ b¾t ®Çu tõ n¨m 1989. Khi tÝnh søc c¹nh tranh vÒ gi¸ c¶, chóng t«i tÝnh c¶ gi¸ cña s¶n phÈm (g¹o) vµ gi¸ cña ph©n bãn - ®Çu vµo vËt chÊt chÝnh cho s¶n xuÊt g¹o. Chóng t«i thÊy ph¶i nhÊn m¹nh mét sè nh÷ng ph¸t hiÖn sau ®©y: • ChØ sè vÒ søc c¹nh tranh gi¸ c¶ gi¶m m¹nh trong giai ®o¹n 1989-95; gi¶m trung b×nh hµng n¨m lµ 5,5%. Trong khi gi¸ t¹i n«ng tr¹i cña ph©n bãn gi¶m vµ v× vËy cã lîi cho ng−êi s¶n xuÊt g¹o th× gi¸ g¹o t¹i n«ng tr¹i l¹i cßn gi¶m lín h¬n. • Trong giai ®o¹n ®−îc nghiªn cøu, gi¸ quèc tÕ cña c¶ g¹o vµ ph©n bãn ®Òu t¨ng. C¶ hai ®iÒu nµy l¹i gióp chØ sè vÒ søc c¹nh tranh gi¸ c¶ t¨ng trung b×nh lµ 2,5% mét n¨m. • C¸c chÝnh s¸ch ngµnh cã liªn quan trùc tiÕp tíi gi¸ néi ®Þa cña g¹o vµ ph©n bãn ®· cã t¸c ®éng dßng tÝch cùc ®èi víi søc c¹nh tranh vÒ mÆt gi¸ c¶ cña s¶n xuÊt g¹o; chóng ®· gióp t¨ng chØ sè søc c¹nh tranh trung b×nh lµ 4,5% mét n¨m. • Nh©n tè ®ãng vai trß quan träng nhÊt trong viÖc lµm gi¶m søc c¹nh tranh vÒ mÆt gi¸ c¶ cña g¹o ë ViÖt nam lµ t×nh tr¹ng tû gi¸ hèi ®o¸i thùc t¨ng m¹nh. Tõ 1989-1995, chØ sè tû gi¸ hèi ®o¸i thùc gi¶m trung b×nh mét n¨m lµ 12,5%; t×nh tr¹ng nµy hÇu nh− v« hiÖu ho¸ t¸c ®éng tæng hîp cña nh÷ng thay ®æi tÝch cùc mang l¹i bëi møc gi¸ quèc tÕ vµ chÝnh s¸ch b¶o hé ngµnh ®èi víi g¹o vµ ph©n bãn. • Nh÷ng chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m« chø kh«ng ph¶i lµ tû lÖ trao ®æi ®èi ngo¹i lµ nguyªn nh©n chÝnh lµm tû gi¸ hèi ®o¸i thùc t¨ng trong t×nh h×nh luång vèn n−íc ngoµi ®æ vµo ngµy cµng nhiÒu trong nh÷ng n¨m 1993-95. Vµo n¨m 1989, khi c¸n c©n tµi kho¶n v·ng lai bÞ th©m hôt lín vµ ngo¹i th−¬ng cña ViÖt nam b¾t ®Çu ®−îc tù do ho¸ th× tû gi¸ hèi ®o¸i thùc cña ViÖt nam ®· bÞ qu¸ cao. V× vËy, viÖc tû gi¸ hèi ®o¸i thùc tiÕp tôc t¨ng gi¸ sau ®ã ®· lµm trÇm träng thªm sù bÊt lîi gi¸m tiÕp vÒ mÆt gi¸ c¶ ®èi víi ng−êi s¶n xuÊt g¹o. ë ®©y, cÇn ph¶i nhÊn m¹nh lµ sù t¨ng gi¸ cña tû gi¸ hèi ®o¸i thùc ®· lµm gi¶m møc lêi t−¬ng ®èi cña ng−êi s¶n xuÊt trong n−íc kh«ng nh÷ng trong lÜnh vùc s¶n xuÊt g¹o mµ c¶ ®èi víi c¸c s¶n phÈm kh¶ th−¬ng kh¸c. V× vËy, t×nh h×nh ph©n bæ nguån lùc vµ møc hiÖu qu¶ cña ®Çu t− còng bÞ ¶nh h−ëng xÊu trong nh÷ng n¨m 1989-95; ®iÒu nµy chØ mang l¹i t¸c ®éng tiªu cùc ®èi víi sù t¨ng tr−ëng t−¬ng lai cña nÒn kinh tÕ ViÖt nam. Xem xÐt tõ khÝa c¹nh c¸n c©n thanh to¸n, sù mÊt c©n b»ng trong tµi kho¶n v·ng lai cã nghÜa lµ cã sù chªnh lÖch gi÷a tæng thu nhËp vµ tæng chi. T×nh tr¹ng th©m hôt Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 19 c¸n c©n v·ng lai liªn tôc ë ViÖt nam ph¶n ¸nh møc tÝch luü néi bé thÊp. C¸c sè liÖu thèng kª chÝnh thøc cho thÊy lµ tæng tÝch luü néi ®Þa cña ViÖt nam vµo n¨m 1993 chØ lµ 16% cña GDP. Con sè nµy thÊp h¬n nhiÒu lµ tû lÖ tiÕt kiÖm lµ 35% hoÆc cao h¬n ë c¸c n−íc l¸ng giÒng §«ng ¸. Râ rµng lµ cÇn ph¶i t¨ng tiÕt kiÖm trong n−íc, nÕu kh«ng cã ®−îc ®iÒu ®ã th× nÒn kinh tÕ ViÖt nam khã cã thÓ duy tr× ®−îc ®éng lùc t¨ng tr−ëng gÇn ®©y. ViÖc nguån vèn n−íc ngoµi ®æ vµo ViÖt nam t¨ng vät lªn trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· gióp thóc ®Èy tiÕt kiÖm trong n−íc vµ cho phÐp ViÖt nam cã ®−îc møc tæng ®Çu t− cao h¬n nhiÒu. Do ViÖt nam vÉn cßn lµ mét nÒn kinh tÕ chñ yÕu lµ n«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vÉn gi÷ mét vai trß quan träng ®èi víi sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ dµi h¹n ë ViÖt nam. V× g¹o lµ s¶n phÈm n«ng nghiÖp quan träng nhÊt ë ViÖt nam, ng−êi ta cÇn ph¶i quan t©m chÆt chÏ tíi vÊn ®Ò søc c¹nh tranh vÒ mÆt gi¸ c¶ cña s¶n xuÊt g¹o ®· thay ®æi thÕ nµo vµ sÏ thay ®æi ra lµm sao trong qu¸ tr×nh ®æi míi kinh tÕ. Thùc sù cÇn ph¶i theo dâi nh÷ng thay ®æi liªn quan tíi c¸c yÕu tè kÝch thÝch t−¬ng ®èi (relative encentives) ®èi víi nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt nh÷ng s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÝnh, ®Æc biÖt lµ trong nh÷ng giai ®o¹n cã c¶i c¸ch lín vÒ mÆt chÝnh s¸ch.iv Khu«n khæ ph©n tÝch ®−îc sö dông trong nghiªn cøu nµy cã thÓ lµ c«ng cô cã Ých cho viÖc ph©n tÝch vµ x©y dùng chÝnh s¸ch. Ph©n tÝch sau (ex post) cña chóng t«i vÒ nh÷ng thay ®æi ®· x¶y ra trong chØ sè vÒ søc c¹nh tranh vÒ mÆt gi¸ cña gaä lµ mét øng dông cña khu«n khæ ph©n tÝch nµy ®Ó ®¸nh gi¸ tÇm quan träng t−¬ng ®èi cña chÝnh s¸ch vµ c¸c yÕu tè phi chÝnh s¸ch trong giai ®o¹n cã nhiÒu ®iÒu chØnh quan träng trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp vµ kinh tÕ vÜ m« cña ViÖt nam. Nh÷ng hËu qu¶ tiªu cùc mµ ng−êi ta cã thÓ thÊy ®−îc cña c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m« th«ng qua trong giai ®o¹n nµy cho thÊy râ sù cÇn thiÕt cña viÖc ph©n tÝch c¸c vÊn ®Ò cña kinh tÕ vÜ m« khi xem xÐt nh÷ng thay ®æi trong søc c¹nh tranh vÒ gi¸ c¶ cña c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp cña ViÖt nam. §iÒu nµy còng cho thÊy lµ nh÷ng quyÕt ®Þnh chÝnh s¸ch ®−îc ban hµnh ë ngoµi Bé n«ng nghiÖp ®· cã t¸c ®éng gi¸n tiÕp nh−ng rÊt lín vÒ mÆt gi¸ c¶ vµ ®©y còng lµ th«ng tin h÷u Ých cho c¸c quan chøc cña Bé n«ng nghiÖp còng nh− nh÷ng ng−êi muèn phÊn ®Êu cho lîi Ých cña ng−êi s¶n xuÊt g¹o. Ngoµi viÖc quan t©m ®Õn g¹o vµ cã ý thøc nh×n xa, nh÷ng ng−êi ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch n«ng nghiÖp cña ViÖt nam cÇn cã ®−îc th«ng tin vÒ nh÷ng t¸c ®éng ®èi víi c¸c yÕu tè kÝch thÝch vÒ mÆt gi¸ c¶ ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp bëi nh÷ng biÕn ®æi ë bªn ngoµi (vÝ dô nh÷ng thay ®æi vÒ gi¸ c¶ cña s¶n phÈm s¬ chÕ quèc tÕ), c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m« vµ nh÷ng biÖn ph¸p can thiÖp ngµnh. Nh÷ng th«ng tin nh− vËy cã thÓ gióp hä biÕt ®−îc nªn ®iÒu chØnh c¸c chÝnh s¸ch hiÖn nay nh− thÕ nµo (vµ ®iÒu chØnh c¬ cÊu b¶o hé hiÖn nay nh− thÕ nµo) ®Ó ph¶n øng thÝch hîp tr−íc nh÷ng thay ®æi trong gi¸ c¶ quèc tÕ vµ nh÷ng nh©n tè kh¸c ë bªn ngoµi. C¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cÇn biÕt nh÷ng chÝnh s¸ch hiÖn nay cã thÓ ®em l¹i nh÷ng hËu qu¶ ngoµi ý muèn nµo ®èi víi c¸c møc gi¸ t−¬ng ®èi trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp vµ còng cÇn lu«n chó ý tíi nh÷ng t¸c ®éng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp vÒ mÆt gi¸ c¶ mµ c¸c ®Ò nghÞ vÒ thay ®æi chÝnh s¸ch cã thÓ ®em l¹i. Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 20 chó thÝch Bµi viÕt nµy dùa trªn mét nghiªn cøu cña dù ¸n IFPRI nhan ®Ò “Nghiªn cøu viÖc theo dâi gi¸ trªn thÞ tr−êng vµ c¸c lùa chän chÝnh s¸ch” do Ng©n hµng ph¸t triÓn ch©u A tµi trî. B¶n tr−íc cña tµi liÖu nµy ®· ®−îc tr×nh bµy t¹i Héi th¶o quèc gia vÒ ThÞ tr−êng lóa g¹o ®ang thay ®æi ë ViÖt Nam: C¬ cÊu hiÖn nay vµ nh÷ng th¸ch thøc t−¬ng lai, do Bé N«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n ®ì ®Çu tõ 15-17/10/1996 t¹i Hµ Néi. Ng−êi viÕt ®· nhËn ®−îc nhiÒu ®ãng gãp quý b¸u cña c¸c thµnh viªn cña dù ¸n, nh÷ng ng−êi tham gia héi th¶o vµ biªn tËp viªn bªn ngoµi cña t¹p chÝ th«ng tin nµy. i NÕu ®ã chØ lµ sù biÕn ®éng t¹m thêi cña gi¸ s¶n phÈm trªn thÞ tr−êng quèc tÕ th× vÊn ®Ò l¹i kh¸c. T¹i nhiÒu n−íc §PT, chÝnh phñ can thiÖp nh»m gi¶m møc dao ®éng cña gi¸ c¶. Nh−ng trªn thùc tÕ, chÝnh phñ th−êng can thiÖp kh«ng ®Òu - t×m c¸ch ®Ó h¹ møc gi¸ trªn thÞ tr−êng néi ®Þa nh−ng kh«ng t×m c¸ch n©ng møc gi¸ néi ®Þa. ii §iÒu ®¸ng tiÕc lµ chóng t«i kh«ng cã ®−îc ®ñ sè liÖu cña c¸c qu·ng thêi gian kh¸c nhau ë ViÖt Nam nªn kh«ng thÓ cã ®−îc c¬ së to¸n kinh tÕ cho gi¶ thiÕt nµy. iii §iÒu ®¸ng l−u ý lµ nh÷ng chÝnh s¸ch nµy ®· ®−îc hç trî bëi mét tho¶ thuËn cña IMF vµo n¨m 1993. §iÒu còng ®¸ng chó ý lµ chÝnh phñ ViÖt nam ®· gi¶m ®−îc th©m hôt ng©n s¸ch b»ng c¸ch gi¶m chi tiªu c¬ b¶n, trong ®ã cã c¶ nh÷ng kho¶n chi cho c¬ së h¹ tÇng chø kh«ng gi¶m c¸c kho¶n chi th−êng xuyªn. iv §iÒu nµy phï hîp víi viÖc Ng©n hµng ThÕ giíi “theo dâi” gi¸ n«ng nghiÖp vµ chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i ë Mü la tinh (xin xem Valdes 1996). Tµi liÖu tham kh¶o Bautista ,R.M. vµ C.G. Gehlhar. “ C¹nh tranh vÒ gi¸ c¶ vµ thay ®æi trong lÜnh vùc b«ng ë Ai cËp: sù t¸c ®éng cña chÝnh s¸ch ngµnh vµ chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m«”. T¹p chÝ vÒ c¸c nÒn kinh tÕ Ch©u Phi 5 (1996): 21-51. David, C.C. “ChÝnh s¸ch gi¸ c¶ n«ng nghiÖp: tr−êng hîp cña ViÖt nam.” Tµi liÖu Chöông trình Giaûng daïy Kinh teá Fulbright Nieân khoaù 2003-2004 Phaùt trieån Noâng thoân Baøi ñoïc Søc c¹nh tranh vÒ gi¸ cña s¶n xuÊt lóa g¹o ë ViÖt Nam: Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch trong n−íc vµ c¸c nh©n tè bªn ngoµi Romeo M. Bautista Bieân dòch: Hoai Trung 21 chuÈn bÞ cho dù ¸n TCP/VIE/2252 cña FAO. ViÖn nghiªn cøu ph¸t triÓn cña Philippine, 1994a. ----. “Nh÷ng xu h−íng trong n¨ng suÊt n«ng nghiÖp ë ViÖt nam.” Tµi liÖu chuÈn bÞ cho dù ¸n TCP/VIE/2252 cña FAO. ViÖn nghiªn cøu ph¸t triÓn cña Philippine, 1994b. Devarajan,S., J.D. Lewis vµ S. Robinson.”Nh÷ng có sèc bªn ngoµi, c©n b»ng søc mua vµ tû gi¸ hèi ®o¸i ë møc c©n b»ng.” T¹p chÝ kinh tÕ cña Ng©n hµng ThÕ giíi, 7 (1993):45-63. Dornbusch,R. Kinh tÕ häc vÜ m« cña nÒn kinh tÕ më. New York: nhµ xuÊt b¶n c¸c s¸ch c¬ b¶n; 1980. Edwards,S. Tû gi¸ hèi ®o¸i thùc, gi¶m gi¸ vµ ®iÒu chØnh ë c¸c n−íc chËm ph¸t triÓn. Cambridge, MA: Nhµ xuÊt b¶n tr−êng ®¹i häc MIT, 1989. ViÖn nghiªn cøu ChÝnh s¸ch L−¬ng thùc Quèc tÕ (IFPRI). Theo dâi thÞ tr−êng g¹o vµ nghiªn cøu vÒ c¸c gi¶i ph¸p chÝnh s¸ch. B¸o c¸o cuèi cïng lªn Ng©n hµng Ph¸t triÓn Ch©u ¸. Washington D.C; th¸ng 12, 1996. Knudsen,O. vµ J. Nash, “æn ®Þnh gi¸ n«ng nghiÖp vµ gi¶m rñi ro ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn”. Trong sù thiªn vÞ bÊt lîi cho n«ng nghiÖp: Th−¬ng m¹i vµ chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m« cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn; do R.M. Bautista vµ A. Valdes biªn tËp, trang 265 - 85. San Francisco: nhµ xuÊt b¶n ICS cho TRung t©m Quèc tÕ vÒ T¨ng tr−ëng vµ ViÖn nghiªn cøu ChÝnh s¸ch L−¬ng thùc Quèc tÕ, 1993. Riedel,J. vµ B. Comer. “Qu¸ ®é sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt nam”. Tµi liÖu chuÈn bÞ cho dù ¸n cña Quü Ch©u ¸ vÒ c¸c nÒn kinh tÕ qu¸ ®é. Tr−êng ®¹i häc Johns Hopkins, Tr−êng nghiªn cøu cao cÊp Quèc tÕ, th¸ng 3, 1995. Valdes,A. “Theo dâi gi¸ n«ng nghiÖp vµ chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i ë Mü la tinh trong giai ®o¹n C¶i c¸ch lín vÒ mÆt ChÝnh s¸ch”. Tµi liÖu th¶o luËn 349. Ng©n hµng ThÕ giíi, th¸ng 11, 1996. Ng©n hµng ThÕ giíi. ViÖt nam: B¸o c¸o kinh tÕ vÒ C«ng nghiÖp ho¸ vµ chÝnh s¸ch c«ng nghiÖp. B¸o c¸o sè 146456-VN. Vô quèc gia I, khu vùc §«ng ¸ vµ Th¸i b×nh d−¬ng. Washington D.C; 1995.