Sinh thái học và sự phát triển Nông nghiệp

−a trong ®Êt rÊt lín nhê hÖ rÔ ph¸t triÓn, vµ sÏ cung cÊp n−íc tõ tõ cho s«ng ngßi. §ång thêi, rõng cßn lµm t¨ng vµ duy tr× l−îng m−a hiÖn t¹i nhê viÖc h×nh thµnh m©y tõ sù bèc h¬i côc bé, nhÊt lµ ë nh÷ng n¬i n»m s©u trong lôc ®Þa. 8.2. Sù kh¸c biÖt gi÷a n«ng nghiÖp vµ rõng tù nhiªn a) TÝnh ®a d¹ng Kh¸c biÖt lín nhÊt gi÷a hai hÖ sinh th¸i nµy lµ sè l−îng loµi. Rõng tù nhiªn cã sù ®a d¹ng rÊt cao vÒ loµi c©y, ng−êi ta cã thÓ t×m thÊy h¬n 100 loµi trªn diÖn tÝch 1/2 ha. Trªn ®Êt n«ng nghiÖp chØ cã Ýt loµi hoÆc ®«i khi chØ cã mét loµi ®éc nhÊt (®éc canh) trªn diÖn tÝch 1/2ha. §éc canh trong n«ng nghiÖp lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm mÊt sù c©n ®èi trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp. b) DÞch h¹i Trong rõng tù nhiªn hÇu nh− kh«ng cã vÊn ®Ò dÞch bÖnh, vµ kh«ng cã viÖc mét loµi s©u hay bÖnh nµo ®ã tµn ph¸ hoµn toµn mét khu rõng tù nhiªn. Cßn trong n«ng nghiÖp th× chuyÖn ®ã x¶y ra kh«ng ®Õn nçi hiÕm. NhiÒu ng−êi cho r»ng nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do trong n«ng nghiÖp thiÕu tÝnh ®a d¹ng. c) §é ph× cña ®Êt §é ph× cña ®Êt rõng t¨ng dÇn vµ bÒn l©u, v× vßng chu chuyÓn dinh d−ìng kh«ng bÞ ®¶o lén nhê liªn tôc cã th¶m thùc vËt trªn mÆt ®Êt. Vßng chu chuyÓn dinh d−ìng lµm t¨ng ®é ph× cña ®Êt cßn th¶m thùc vËt th× duy tr× ®é ph× ®ã. Trong n«ng nghiÖp, phÇn lín sinh khèi bÞ lÊy ®i khái hÖ sinh th¸i qua mçi vô thu ho¹ch, rÊt Ýt sinh khèi thùc vËt ®−îc tr¶ l¹i cho ®Êt, nªn ®é ph× ®Êt bÞ suy gi¶m dÇn. §Êt trèng ®åi nói träc kh«ng hoÆc Ýt ®−îc thùc vËt che phñ, rÊt dÔ bÞ xãi mßn lµm gi¶m ®é ph× ®Êt. d) S¶n xuÊt sinh khèi Rõng tù nhiªn cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt ra mét l−îng sinh khèi khæng lå, chñ yÕu lµ nhê cã cÊu tróc nhiÒu tÇng vµ vßng chu chuyÓn dinh d−ìng kh«ng bÞ ®¶o lén. Trªn ®Êt n«ng nghiÖp, cÊu tróc cña c©y cá lµ theo chiÒu ngang nªn kh«ng thÓ sö dông n¨ng l−îng tù nhiªn víi hiÖu suÊt cao. Vßng chu chuyÓn dinh d−ìng bÞ ®¶o lén do phÇn lín sinh khèi bÞ lÊy ra khái ®Êt. Do ®ã s¶n l−îng cña ®Êt n«ng nghiÖp thÊp h¬n nhiÒu s¶n l−îng cña rõng tù nhiªn mÆc dï cã nhiÒu ®Çu vµo nh©n t¹o. 8.3. §Æc ®iÓm cña hÖ sinh th¸i nhiÖt ®íi Mçi vïng trªn tr¸i ®Êt ®Òu cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh th¸i riªng. §¸ng tiÕc lµ trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, nhiÒu n−íc nhiÖt ®íi l¹i ®i ¸p dông c¸c tiÕn bé kü thuËt trong n«ng nghiÖp cña c¸c n−íc «n ®íi, n¬i cã c¸c ®iÒu kiÖn sinh th¸i hoµn toµn kh¸c víi nhiÖt ®íi. C¸c hÖ n«ng nghiÖp cæ truyÒn t¹i c¸c n−íc nhiÖt ®íi vèn ®· duy tr× ®−îc bÒn v÷ng qua nhiÒu thÕ hÖ ®· bÞ mÊt ®i nhanh chãng, thay vµo ®ã lµ c¸c kiÓu s¶n xuÊt n«ng nghiÖp hiÖn ®¹i hay n«ng nghiÖp ho¸ häc, thùc chÊt lµ “n«ng nghiÖp th−¬ng m¹i”. N¨ng suÊt c©y trång cña nhiÒu n−íc nhiÖt ®íi thua kÐm c¸c n−íc «n ®íi, trong khi rõng m−a nhiÖt ®íi lµ n¬i sinh lîi lín nhÊt trong tù nhiªn, ®øng vÒ mÆt s¶n xuÊt sinh khèi. Chóng ta h·y xem qua nh÷ng ®Æc ®iÓm cña khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm. a) KhÝ hËu nhiÖt ®íi NhiÖt ®é cao, n¾ng g¾t vµ thêi gian cã n¾ng kÐo dµi h¬n nhiÒu so víi vïng «n ®íi. L−îng m−a rÊt lín, l¹i m−a tËp trung theo mïa; nh−ng l−îng m−a h÷u hiÖu bÞ gi¶m thÊp, do n−íc m−a kh«ng kÞp thÊm, t¹o thµnh dßng ch¶y m¹nh trªn mÆt ®Êt. NhiÖt ®é vµ ®é Èm cao ë ®©y ®· t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn tèi −u cho sù ph©n huû diÔn ra nhanh chãng, nªn l−îng h÷u c¬ tån t¹i trong ®Êt lu«n cã nguy c¬ bÞ tiªu hao. b) CÊu tróc nhiÒu tÇng cña rõng tù nhiªn KhÝ hËu nhiÖt ®íi rÊt cùc ®oan trong khi l−îng h÷u c¬ trong ®Êt kh«ng mÊy dåi dµo. §Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn nh− vËy, thiªn nhiªn ®· t¹o ra ë ®©y mét c¬ chÕ lý t−ëng, ®ã lµ nh÷ng th¶m thùc vËt nhiÒu tÇng. CÊu tróc cña rõng gåm cã: c©y lín víi t¸n réng, c©y nhì d−íi t¸n cña nh÷ng c©y lín, c©y nhá vµ −a bãng d−íi t¸n cña h÷ng c©y nhì, ®Êt cã cá vµ líp th¶m môc. ¸nh s¸ng gay g¾t phÇn lín ®−îc l¸ c©y sö dông vµ kh«ng bao giê räi trùc tiÕp xuèng mÆt ®Êt. T¸c dông tiªu cùc cña m−a lín vµ tËp trung víi ®Êt bÞ th¶m thùc vËt dÇy ®Æc nhiÒu tÇng triÖt tiªu, t¸c dông tÝch cùc cña n−íc m−a ®−îc th¶m thùc vËt l−u gi÷ tèi ®a. c) N«ng nghiÖp trong hÖ sinh th¸i nhiÖt ®íi KhÝ hËu cùc ®oan vµ sù ph©n huû nhanh chãng chÊt h÷u c¬ diÔn ra mét c¸ch tÝch cùc trong rõng kh«ng ho¹t ®éng theo cïng mét kiÓu nh− chóng x¶y ra trong n«ng nghiÖp. Canh t¸c n«ng nghiÖp b¾t ®Çu b»ng viÖc chÆt vµ khai hoang rõng. B»ng c¸ch ®ã kho¶ng 90% tæng chÊt dinh d−ìng bÞ lÊy ®i khái ®Êt, vµ ®Êt trë nªn thiÕu chÊt h÷u c¬, mÊt dÇn ®é ph× còng nh− gi¶m thiÓu kh¶ n¨ng gi÷ n−íc vµ c¸c phÈm chÊt tèt kh¸c. H¬n n÷a ¸nh s¸ng gay g¾t vµ nhiÖt ®é cao t¸c ®éng trùc tiÕp vµo mÆt ®Êt, lµm tho¸i ho¸ cÊu tróc ®Êt. M−a d÷ déi lµm xãi mßn líp ®Êt mÆt vèn mµu mì... HÖ sinh th¸i nhiÖt ®íi rÊt cùc ®oan nh−ng sù c©n b»ng l¹i còng rÊt máng manh. §iÒu ®ã ®Æt ra nhiÖm vô cÊp thiÕt cho c¸c nhµ n«ng häc vµ c¸c nhµ sinh th¸i häc lµ ph¶i x©y dùng ®−îc nh÷ng hÖ canh t¸c thÝch hîp, cã kh¶ n¨ng sö dông cao c¸c −u thÕ cña vïng nhiÖt ®íi vµ gi¶m thiÓu tíi møc tèi ®a c¸c t¸c ®éng tiªu cùc cña khÝ hËu nhiÖt ®íi, sö dông hîp lý c¸c nguån lîi. NÕu chóng ta cã ®−îc nh÷ng hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp thÝch øng víi ®iÒu kiÖn ë ®©y, th× c¸c hÖ sinh th¸i nµy cho n¨ng suÊt vµ s¶n l−îng cao h¬n nhiÒu so víi c¸c hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp «n ®íi. 8.4. C¸c vÊn ®Ò x¶y ra víi hÖ canh t¸c kh«ng hîp lý §éc canh vµ canh t¸c liªn tôc lµ tr¸i víi tù nhiªn xÐt trªn quan ®iÓm sinh th¸i häc. Nh÷ng hÖ canh t¸c nµy dÔ lµm bïng næ dÞch h¹i vµ lµm suy tho¸i ®Êt. a) §éc canh §éc canh lµ hiÖn t−îng chØ trång mét hay rÊt Ýt loµi (hay gièng) trªn mét khu ®Êt nh»m thu cµng nhiÒu lîi nhuËn cµng tèt. Thùc ra th× nh÷ng n«ng d©n giÇu kinh nghiÖm còng ®· biÕt lµ ®éc canh cã rñi ro lín, dÔ bÞ mÊt mïa v× thiªn tai vµ dÞch bÖnh. Nh−ng trong nhiÒu tr−êng hîp hä vÉn ph¶i lµm v× søc Ðp ph¶i nu«i sèng gia ®×nh trong thêi gian tr−íc m¾t, hoÆc do thiÕu vèn, thiÕu t− liÖu s¶n xuÊt. HiÖn nay do cã nhiÒu ph©n ho¸ häc vµ thuèc b¶o vÖ thùc vËt cã hiÖu lùc cao vµ nhanh, nªn nhiÒu ng−êi ®· canh t¸c ®éc canh víi c¸c gièng míi n¨ng suÊt cao nh»m t¹o ra nhiÒu s¶n phÈm hµng ho¸ tøc thêi. Nh÷ng hËu qu¶ tiªu cùc chñ yÕu cña ®éc canh lµ: ƒ DÞch bÖnh dÔ g©y h¹i khi chØ trång trät mét loµi c©y. ƒ Gi¶m sót tµi nguyªn di truyÒn. NhiÒu ng−êi ®· l·ng quªn c¸c gièng b¶n ®Þa vèn rÊt quan träng trong duy tr× tÝnh ®a d¹ng di truyÒn, vµ ng−êi ta chØ cßn biÕt ®Õn c¸c gièng lai n¨ng suÊt cao. ƒ Rñi ro kinh tÕ lín. ChØ trång mét loµi c©y, dÔ bÞ thiªn tai hay s©u bÖnh lµm cho mÊt mïa hoµn toµn. Ngay c¶ khi ®−îc mïa th× gi¸ c¶ cña lo¹i n«ng s¶n ®ã rÊt dÔ bÞ gi¶m thÊp do v−ît qu¸ nhu cÇu cña thÞ tr−êng. §éc canh ch−a bao giê lµm kinh tÕ n«ng hé æn ®Þnh. b) Canh t¸c liªn tôc Canh t¸c liªn tôc cã nghÜa lµ mét sè loµi c©y nhÊt ®Þnh ®−îc g©y trång trªn cïng mét m¶nh ®Êt hµng n¨m hoÆc theo mïa liªn tôc. Nh÷ng khã kh¨n th−êng gÆp lµ: ƒ Lµm mÊt c©n b»ng dinh d−ìng ®Êt, cô thÓ lµ lµm thiÕu chÊt dinh d−ìng, nhÊt lµ c¸c nguyªn tè vi l−îng, vÝ dô ë nhiÒu ruéng lóa miÒn B¸c th−êng bÞ thiÕu kÏm vµ l−u huúnh. Nguyªn nh©n lµ viÖc canh t¸c liªn tôc cïng mét lo¹i c©y ®ßi hái nh÷ng chÊt dinh d−ìng nh− nhau liªn tôc, trong khi viÖc sö dông ph©n ho¸ häc chØ cung cÊp ®−îc mét sè nguyªn tè ®a l−îng hay vi l−îng nµo ®ã. §Ó kh¾c phôc, nhÊt thiÕt ph¶i tiÕn hµnh lu©n canh vµ bãn ph©n h÷u c¬ cho ®Êt. ƒ DÞch bÖnh. Vïng quanh rÔ c©y rÊt ®Æc biÖt vµ kh¸c h¼n so víi c¸c n¬i kh¸c trong ®Êt vÒ mÆt ho¹t ®éng cña vi sinh vËt. Th−êng c¸c vi sinh vËt ho¹t ®éng m¹nh ë vïng rÔ do cã nhiÒu chÊt tiÕt ra tõ rÔ. Mçi vïng quanh rÔ cña mét loµi hay gièng c©y ®Òu cã nh÷ng ®iÒu kiÖn riªng biÖt cho nh÷ng vi sinh vËt ®Æc biÖt. ThÝ dô, vïng quanh rÔ c©y cµ chua th−êng thuËn lîi cho viÖc ph¸t triÓn giun trßn (tuyÕn trïng) g©y h¹i, cßn cña c©y cèc nh− c©y ng« l¹i hÇu nh− kh«ng cã. Do vËy, nÕu cø canh t¸c liªn tôc th× sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho mét sè sinh vËt g©y h¹i ph¸t triÓn, vµ do ®ã rÊt dÔ lµm n¶y sinh c¸c bÖnh ®Æc biÖt. 8.5. C¶i tiÕn hÖ thèng canh t¸c §Ó gi¶i quyÕt c¸c khã kh¨n vÒ dÞch bÖnh vµ mÊt c©n ®èi dinh d−ìng, cÇn ¸p dông nh÷ng hÖ thèng canh t¸c thay thÕ, nhÊt thiÕt kh«ng nªn ®éc canh. Mét sè hÖ thèng thay thÕ n»m ngay trong c¸c ph−¬ng thøc canh t¸c cæ truyÒn nh− võa ®Ò cËp ë trªn, nh− lµ canh t¸c nhiÒu loµi (®a canh), lu©n canh, canh t¸c kÕt hîp... §Ó thùc hiÖn mét hÖ thèng canh t¸c thay thÕ, cÇn hiÓu râ vÒ ph©n lo¹i c©y trång. TÊt c¶ c¸c lo¹i c©y trång ®Òu ®· ®−îc ph©n lo¹i theo nh÷ng ®Æc tÝnh thùc vËt häc, nh−ng c¸ch ph©n lo¹i nµy kh«ng mÊy dÔ hiÓu víi n«ng d©n. Víi n«ng d©n, ng−êi ta th−êng ph©n lo¹i theo mïa vô hay môc ®Ých sö dông, vÝ dô: c©y l−¬ng thùc (c©y cèc), c©y hä ®Ëu, c©y rau, c©y ¨n cñ... a) Canh t¸c nhiÒu loµi Nªn gieo trång nhiÒu loµi hay gièng c©y trªn mét m¶nh ®Êt, ë ®ã cã mét hay vµi loµi c©y chÝnh vµ nhiÒu loµi c©y phô. §iÒu ®ã lµm gi¶m dÞch bÖnh vµ nguy c¬ mÊt mïa cña trang tr¹i. b) Lu©n canh Nªn trång lu©n phiªn nhiÒu lo¹i c©y trång kh¸c nhau theo thêi gian trªn cïng mét m¶nh ®Êt. §iÒu ®ã lµm gi¶m sù tho¸i ho¸ ®é ph×, mÊt c©n b»ng hay thiÕu dinh d−ìng vµ gi¶m bít dÞch h¹i. §Ó x©y dùng chÕ ®é lu©n canh, ng−êi ta th−êng quan t©m ®Õn hai vÊn ®Ò: ƒ Møc ®é vµ lo¹i dinh d−ìng c©y tiªu thô. VÝ dô, sau khi trång c©y cÇn nhiÒu dinh d−ìng th× trång c©y cÇn Ýt dinh d−ìng h¬n vÒ mét vµi yÕu tè nµo ®ã. Møc tiªu thô dinh d−ìng tõ thÊp ®Õn cao lµ: c©y hä ®Ëu, c©y lÊy cñ, rau, c©y ¨n qu¶ vµ c©y cèc. Nh− vËy lµ c©y hä ®Ëu cÇn Ýt dinh d−ìng nhÊt, ®ång thêi nã cßn cã kh¶ n¨ng cung cÊp thªm N cho ®Êt. Do vËy, nªn ®−a c©y hä ®Ëu vµo chu kú lu©n canh. ƒ TÝnh chèng chÞu s©u bÖnh h¹i. XÕp theo kh¶ n¨ng chèng chÞu dÞch h¹i tõ cao xuèng thÊp lµ: c©y cèc, c©y lÊy cñ, c©y hä ®Ëu, rau, c©y ¨n qu¶. Nh− vËy, c©y cèc cã thÓ lµm “s¹ch” hay “ch÷a bÖnh” cho ®Êt, lµm gi¶m thiÓu dÞch h¹i (®iÒu nµy kh«ng ®óng cho ®Êt trång c©y cèc liªn tôc). Do vËy, cÇn ®−a c©y cèc vµo hÖ thèng lu©n canh trong c¸c hÖ thèng cßn “v¾ng bãng” c©y cèc. c) Canh t¸c kÕt hîp HÖ thèng canh t¸c kÕt hîp lµ mét biÕn d¹ng cña kiÓu canh t¸c nhiÒu loµi víi viÖc trång nhiÒu loµi c©y kh¸c nhau trªn cïng mét l« ®Êt. VÝ dô trång ng« xen ®Ëu. Ng« lµ lo¹i c©y rÔ ¨n s©u vµ cÇn nhiÒu dinh d−ìng, ®Ëu lµ c©y rÔ ¨n n«ng vµ cÇn Ýt dinh d−ìng l¹i cung cÊp ®¹m cho ®Êt. Kh«ng cã sù c¹nh tranh ®¸ng kÓ nµo gi÷a ng« vµ ®Ëu: ng« dïng ®¹m do c©y hä ®Ëu cè ®Þnh, ®Ëu dïng th©n ng« lµm gi¸ leo hay lµ c©y che bãng... Tæng s¶n l−îng cña ng« vµ ®Ëu cao h¬n lµ s¶n phÈm riªng rÏ cña tong loµi. T hø c ¨n b æ su ng Chuång lîn B¸n lîn N −í c rö a ch uå ng P hÕ li Öu C¸ (Ao) VÞt B¸n c¸ B¸n vÞt P hÕ li Öu Rau T hù c vË t th uû s in h T −í i B¸n rau H×nh 47. HÖ thèng kÕt hîp lîn - c¸ - vÞt - rau Lîi Ých cña canh t¸c kÕt hîp lµ gi¶m ®−îc s©u bÖnh, ®ång thêi sö dông ®Êt, ¸nh s¸ng, n−íc m−a tèt h¬n. C¸c vÊn ®Ò cÇn quan t©m lµ: ƒ Tiªu thô dinh d−ìng vµ lo¹i dinh d−ìng c©y cÇn cña c¸c loµi c©y trång kÕt hîp. ƒ §é s©u cña rÔ. C©y trång cã ®é sau rÔ kh¸c nhau th−êng kh«ng c¹nh tranh dinh d−ìng vµ n−íc víi nhau. VÝ dô: xen gi÷a ng« víi bÝ ®á trªn n−¬ng cña ®ång bµo thiÓu sè (rÔ ng« ¨n s©u, rÔ bÝ ¨n n«ng). ƒ C¸c loµi c©y ®uæi c«n trïng. Mét sè loµi c©y tiÕt ra ho¹t chÊt cã kh¶ n¨ng xua ®uæi c«n trïng. VÝ dô, hµnh to¶ ra mïi mµ phÇn lín c¸c lo¹i b−ím kh«ng −a. NÕu trång hµnh víi c¶i b¾p th× hµnh sÏ ng¨n chÆn s©u tÊn c«ng c¶i b¾p. C©y hµnh trong tr−êng hîp nµy ®−îc gäi lµ c©y “®ång hµnh”. Sö dông c©y ®ång hµnh lµ mét biÖn ph¸p phßng chèng sinh häc cã hiÖu qu¶. ƒ TÝnh chÞu bãng. Mét sè c©y −a bãng hay chÞu bãng chØ sinh tr−ëng tèt d−íi t¸n c©y kh¸c.Trång c©y chÞu bãng d−íi t¸n c©y cao lµ mét biÖn ph¸p n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt vµ ¸nh s¸ng. VÝ dô trång døa d−íi mÝt, trång gõng d−íi xoµi... Trªn thÕ giíi còng nh− ë ViÖt nam cã v« vµn c¸c c«ng thøc kÕt hîp gi÷a c¸c lo¹i c©y n«ng nghiÖp víi nhau, gi÷a c©y n«ng nghiÖp víi c©y rõng (gäi lµ n«ng l©m kÕt hîp - agroforestry); nh÷ng c«ng thøc nµy cßn më réng cho c¶ ngµnh ch¨n nu«i vµ nu«i trång thuû s¶n. M« h×nh VAC ë n−íc ta lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh. 8.6. Nh÷ng nguyªn t¾c x©y dùng NNBV (n«ng nghiÖp sinh th¸i) MÆc dï n«ng nghiÖp lµ nh©n t¹o nh−ng nã vÉn ë trong thiªn nhiªn vµ do ®ã phô thuéc vµo thiªn nhiªn... Trong thiªn nhiªn kh«ng cã g× thõa vµ mäi sinh vËt ®Òu cã t¸c ®éng qua l¹i, kÓ c¶ nh÷ng loµi mµ ta cho lµ cã h¹i. NÕu ta h×nh dung sù t¸c ®éng qua l¹i nµy gièng nh− nh÷ng m¾t xÝch trong mét sîi d©y chuyÒn, th× ph¶i hÕt søc c©n nh¾c khi ®Þnh tiªu diÖt mét loµi mµ ta cho lµ cã h¹i cho con ng−êi, trong khi nã l¹i cã vai trß quan träng trong hÖ sinh th¸i... Dùa vµo viÖc ph©n tÝch cÊu tróc vµ chøc n¨ng cña rõng tù nhiªn, chóng ta cã thÓ thÊy NNBV ph¶i b¶o ®¶m: n¨ng suÊt cao h¬n n«ng nghiÖp hiÖn t¹i, kh«ng lµm suy tho¸i m«i tr−êng, cã kh¶ n¨ng thùc thi cao, Ýt lÖ thuéc vµo nh÷ng t− liÖu s¶n xuÊt, vËt t− kü thuËt tõ c¸c hÖ kh¸c. Thùc chÊt cña n«ng nghiÖp sinh th¸i lµ hÖ lu©n canh, pháng theo hÖ sinh th¸i cña rõng tù nhiªn víi nh÷ng nguyªn t¾c sau: a) TÝnh ®a d¹ng Trong rõng tù nhiªn hÇu nh− kh«ng cã vÊn ®Ò dÞch bÖnh nghiªm träng. Nguyªn nh©n lµ do ë ®ã cã tÝnh ®a d¹ng cao vÒ loµi c©y, ®éng vËt vµ vi sinh vËt. Cßn hÖ canh t¸c n«ng nghiÖp cã tÝnh ®a d¹ng rÊt thÊp. TÝnh ®a d¹ng ®¶m b¶o ®−îc c©n b»ng sinh th¸i (sù æn ®Þnh), cßn ®éc canh lµ hÖ canh t¸c ®¬n ®iÖu, kh«ng æn ®Þnh vµ rÊt mÉn c¶m víi nh÷ng ®æi thay cña ®iÒu kiÖn m«i tr−êng. T¨ng sù ®a d¹ng cña hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp cßn lµm t¨ng thu nhËp cña n«ng tr¹i, gi¶m nhÑ nguy c¬ mÊt m¸t n¨ng suÊt vµ c¸c rñi ro kh¸c. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p canh t¸c b¶o ®¶m tÝnh ®a d¹ng cña n«ng nghiÖp bao gåm: (1) trång nhiÒu loµi, hay nhiÒu gièng cña cïng mét loµi, trªn cïng mét ®¬n vÞ diÖn tÝch; (2) lu©n canh; (3) trång c©y l−u niªn ë khu vùc gi¸p ranh; (4) ®a d¹ng trong c¸c hÖ phô (nhiÒu ngµnh nghÒ kinh doanh n«ng nghiÖp kh¸c nhau: ch¨n nu«i, thuû s¶n, nu«i ong, nghÒ phô...), vµ (5) lai t¹o gièng. b) §Êt lµ mét vËt thÓ sèng §Êt kh«ng ph¶i chØ ®¬n gi¶n cã vai trß vËt lý (lµm gi¸ ®ì, gi÷ n−íc vµ chÊt dinh d−ìng), mµ ®Êt cßn lµ mét vËt thÓ sèng, ë ®ã cã h»ng hµ sa sè c¸c vi sinh vËt ®Êt. Ho¹t ®éng cña c¸c vi sinh vËt nµy quyÕt ®Þnh ®é ph× nhiªu vµ “søc khoΔ cña ®Êt. Lµ mét vËt thÓ sèng nªn ®Êt rÊt cÇn ®−îc nu«i d−ìng, ch¨m sãc. Nh÷ng ®iÒu kiÖn sau ®©y b¶o ®¶m cho ®Êt sèng: (1) cung cÊp th−êng xuyªn chÊt h÷u c¬ cho ®Êt, (2) phñ ®Êt th−êng xuyªn ®Ó chèng xãi mßn, (3) khö hay gi¶m thiÓu tèi ®a c¸c yÕu tè g©y h¹i trong ®Êt. c) T¸i chu chuyÓn Trong rõng tù nhiªn cã mét vßng chu chuyÓn dinh d−ìng dùa vµo ®Êt. Mäi c¸i b¾t ®Çu tõ ®Êt vµ cuèi cïng l¹i trë vÒ víi ®Êt. Do vßng chu chuyÓn nµy mµ mäi c¸i ®Òu cã vÞ trÝ trong tù nhiªn, mäi c¸i ®Òu cÇn cho nhau vµ hç trî lÉn nhau. Vßng chu chuyÓn nµy lµ vÊn ®Ò mÊu chèt trong sö dông hîp lý tµi nguyªn. Cßn trong n«ng nghiÖp, vßng chu chuyÓn nµy lu«n bÞ rèi lo¹n vµ tõ ®ã lµm n¶y sinh nhiÒu vÊn ®Ò. Trong ®Êt n«ng nghiÖp, hÇu nh− mäi s¶n phÈm cña c©y trång ®Òu bÞ lÊy ®i khái ®Êt khi thu ho¹ch. ChØ cã mét sè Ýt chÊt kho¸ng ®−îc bæ sung d−íi d¹ng bãn ph©n ho¸ häc; do ®ã ®é ph× cña ®Êt dÔ bÞ c¹n kiÖt. Trong tr−êng hîp ch¨n nu«i “th−¬ng m¹i”, ng−êi ta cè cµng nhèt nhiÒu vËt nu«i trong mét diÖn tÝch giíi h¹n cµng tèt. Con gièng, thøc ¨n, c¸c lo¹i ho¸ chÊt kÝch thÝch vµ t¨ng träng còng nh− c¸c vËt t− cÇn thiÕt cho dÞch vô thó y ®Òu tõ bªn ngoµi. Thu nhËp cã thÓ t¨ng, nh−ng t¹o ra hiÖn t−îng qu¸ thõa chÊt h÷u c¬ côc bé do c¸c lo¹i chÊt th¶i, vµ ®iÒu ®ã lµ nguyªn nh©n g©y « nhiÔm m«i tr−êng. Vµ nh− vËy lµ xÐt trong toµn côc th× ®ã lµ lèi s¶n xuÊt kh«ng bÒn v÷ng. Xu h−íng chuyªn m«n ho¸ trong s¶n xuÊt còng lµm ng−êi ta thiÕu tØnh t¸o khi xem xÐt mèi quan hÖ gi÷a ngµnh chuyªn m«n ho¸ Êy víi c¸c thø kh¸c, víi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng vµ tµi nguyªn xung quanh. VÊn ®Ò quan träng lµ ph¶i t×m c¸ch t¸i lËp ®−îc vßng chu chuyÓn: t¹o ra mèi quan hÖ ®óng ®¾n gi÷a c¸c thµnh phÇn cña hÖ (c©y trång, vËt nu«i, thuû s¶n, c©y rõng...) ®Ó cã lîi cho tõng thµnh phÇn nh−ng ®ång thêi cã lîi cho toµn bé. T¸i chu chuyÓn lµ ®iÓm mÊu chèt trong viÖc sö dông tµi nguyªn ngoµi ®ång, trong v−ên, vµ gi¶m bít sù lÖ thuéc vµo nguån lùc bªn ngoµi. d) CÊu tróc nhiÒu tÇng Nguån lùc thùc sù t¹o ra sinh khèi lµ n¨ng l−îng ¸nh s¸ng mÆt trêi, n−íc m−a vµ khÝ CO2. S¶n l−îng sinh khèi trong rõng tù nhiªn lu«n lu«n cao h¬n s¶n l−îng trªn ®Êt n«ng nghiÖp. Nguyªn nh©n lµ th¶m thùc vËt nhiÒu tÇng ë rõng cã thÓ sö dông tèi ®a c¸c nguån lîi; cßn cÊu tróc cña hÖ canh t¸c th−êng lµ n»m ngang nªn kh«ng thÓ sö dông víi hiÖu suÊt cao c¸c tµi nguyªn nµy. NÕu ¸nh s¸ng mÆt trêi vµ n−íc m−a ®−îc ®Êt n«ng nghiÖp sö dông thÝch ®¸ng th× chóng cã thÓ mang l¹i nhiÒu lîi Ých cho ®Êt. NÕu kh«ng, chÝnh chóng l¹i lµ nguyªn nh©n g©y h¹n h¸n, lôt léi, xãi mßn ®Êt. KhÝ hËu nhiÖt ®íi n¾ng l¾m m−a nhiÒu cµng cÇn x©y dùng ë ®©y nÒn n«ng nghiÖp cã cÊu tróc nhiÒu tÇng. 9. C¸c hÖ thèng NNBV ë viÖt nam 9.1. TruyÒn thèng canh t¸c bÒn v÷ng C¸c hÖ thèng NNBV ®· cã trong c¸c hÖ thèng ®Þnh canh truyÒn thèng cña ng−êi ViÖt nam. Tõ l©u ®êi, ng−êi n«ng d©n ViÖt nam ®· biÕt ¸p dông c¸c hÖ canh t¸c lu©n canh, xen canh, gèi vô, canh t¸c kÕt hîp trång trät-ch¨n nu«i-thuû s¶n-ngµnh nghÒ. Nh÷ng hÖ thèng ®Þnh canh ë ViÖt nam kh«ng ph¶i chØ hoµn toµn lµ ®éc canh lóa. ë ®ång b»ng s«ng Hång, hÖ canh t¸c lµ mét tæ hîp c©y trång phong phó: lóa vµ hoa mµu trªn ®ång ruéng; c©y thùc phÈm, c©y ¨n qu¶, c©y c«ng nghiÖp, c©y vËt liÖu ë trong v−ên, ë hµng rµo; ch¨n nu«i trong v−ên nhµ; th¶ c¸ trong ao, ngoµi ®ång; thñ c«ng nghiÖp dïng nguyªn liÖu s½n cã tõ n«ng nghiÖp. Cã nhiÒu c¸ch kÕt hîp nh− nu«i c¸ ngoµi ruéng lóa, th¶ vÞt sau mïa gÆt h¸i, lµm chuång lîn gÇn (hay trªn) ao th¶ c¸... Mçi c©y dïng vµo nhiÒu môc ®Ých: c©y tre b¶o vÖ xãm lµng, cung cÊp nguyªn liÖu cho x©y dùng, ®an l¸t; c©y mÝt c©y nh·n cho qu¶ vµ gç, l¹i lµ c©y che bãng, ch¾n giã h¹i; c©y d©u lÊy l¸ nu«i t»m lÊy t¬ dÖt ¸o quÇn, nhéng lµ mét mãn ¨n giÇu ®¹m, s¶n phÈm phô cña nghÒ t»m tang lµm ph©n bãn cho ruéng, cho v−ên. C¸c loµi c©y l©u n¨m t¹o m«i tr−êng trong lµnh cho mét “æ sinh th¸i” trong ®ã cã nÕp nhµ cña n«ng hé víi “v−ên sau ao tr−íc”, hµng cau che n¾ng nh−ng kh«ng lµm u tèi c¨n nhµ, bÓ høng n−íc m−a, chuång lîn chuång gµ; ao nu«i c¸ cã bôi chuèi, c©y chanh ven bê, cã giµn m−íp giµn bÝ trªn mÆt ao... HÖ thèng kªnh m−¬ng thuû lîi ®· cã tõ thÕ kû thø 1 sau C«ng nguyªn, nh−ng chØ thùc sù ®−îc chó ý më mang vµo thÕ kû 10-11 ë phÝa B¾c vµ thÕ kû 16 ë phÝa Nam. TruyÒn thèng th©m canh ®−îc ®óc kÕt trong rÊt nhiÒu d©n ca, tôc ng÷ nh− “n−íc, ph©n cÇn, gièng”, “nhÊt th× nh× thôc”, thÓ hiÖn b»ng nh÷ng kü thuËt dïng bÌo hoa d©u trong th©m canh lóa (thÕ kû 11), cµy ¶i, ph¬i ¶i ®Êt lóa “hßn ®Êt ná b»ng giá ph©n”, cµy vÆn r¹, dïng ph©n chuång, ph©n xanh, ph©n b¾c, s¸ng t¹o nh÷ng gièng c©y quý vÒ l−¬ng thùc, thùc phÈm thÝch øng víi tõng ®iÒu kiÖn sinh th¸i, kÓ c¶ víi nh÷ng lo¹i ®Êt cã vÊn ®Ò, cßn l−u gi÷ ®Õn tËn ngµy nay; cã nh÷ng hÖ thèng lu©n canh, xen canh, gèi vô truyÒn thèng: hai vô lóa-mét vô ®Ëu t−¬ng, xen ®Ëu víi ng«, víi d©u t»m... HÖ thèng n«ng nghiÖp “®Þnh canh” ë vïng ®åi nói ®Æc tr−ng bëi c¸c lo¹i ruéng, v−ên bËc thang: ®Ó l¹i chám c©y trªn ®Ønh ®åi, san ruéng bËc thang theo ®−êng ®ång møc, trång c©y theo bê ruéng bËc thang (cèt khÝ, døa d¹i, døa ¨n qu¶...) ng¨n ®Êt röa tr«i, ®¾p ng¨n c¸c chç tròng lµm n¬i chøa n−íc t−íi lóa, nu«i c¸. Ng−êi ta thÊy ruéng bËc thang ®· xuÊt hiÖn tõ thÕ kû 16-17 ë vïng ®åi nói nam Trung bé. Tõ l©u, ng−êi ta ®· biÕt lîi dông nguån n−íc tù ch¶y ®Ó ®−a n−íc tõ suèi vÒ nhµ lµm n−íc sinh ho¹t vµ n−íc s¶n xuÊt (n−íc lÊn), lîi dông ®Ó gi· g¹o, chÕ t¹o cän (guång) ®Ó ®−a n−íc lªn nhiÒu bËc ®Ó t−íi. Còng chÝnh n«ng d©n miÒn nói ®· s¸ng t¹o ra vô lóa mµ sau nµy thµnh vô lóa xu©n ë ®ång b»ng. Hä còng t¹o ra nhiÒu lo¹i c©y, con quý næi tiÕng trong c¶ n−íc (nÕp Tó LÖ, QuÕ Trµ My, håi L¹ng S¬n, tr©u Yªn B¸i, lîn M−êng Kh−¬ng, v.v...). Hä còng s¸ng t¹o ra nhiÒu c«ng thøc n«ng l©m kÕt hîp, nu«i c¸ lång ë suèi sau thµnh nu«i c¸ lång, c¸ bÌ ë nhiÒu vïng ®ång b»ng... ë vïng ven biÓn, ng−êi ta kh¾c phôc hiÖn t−îng c¸t ®ôn, c¸t bay b»ng c¸ch trång c¸c hµng c©y ch¾n giã; trång rõng ngËp mÆn ®Ó lÊn biÓn. Nh÷ng hÖ thèng ®Þnh canh ë Nam bé ®· h×nh thµnh trªn nh÷ng “giång” ®Êt cã n−íc ngät, nh÷ng vïng ®Êt cao ven s«ng, ®Êt cï lao gi÷a s«ng. Ng−êi ta dïng tr©u cµy n¬i ruéng thÊp, dïng dao, cuèc lo¹i bá lau l¸ch, cá l¸c cµo ®¾p vµo bê n¬i ruéng s©u (“khai s¬n tr¶m th¶o”), ®µo kªnh m−¬ng ®Ó t−íi tiªu, thau chua röa mÆn, ®¾p bê gi÷ n−íc m−a, d−íi m−¬ng th¶ c¸, trªn bê trång c©y. §Æc biÖt lµ kü thuËt lªn liÕp lµm v−ên: gi÷a hai m−¬ng lµ liÕp ®Êt cao. Khi n−íc vµo, phï sa l¾ng xuèng ®¸y m−¬ng, khi n−íc xuèng, phï sa ®−îc lÊy lªn ®¾p vµo gèc c©y lµm ph©n bãn. Kü thuËt lªn liÕp nµy còng thÊy xuÊt hiÖn ë Mª hi c«, Hµ lan. MiÖt v−ên Nam bé lµ quª h−¬ng cña nhiÒu gièng c©y ¨n tr¸i næi tiÕng, lµ m«i tr−êng sèng tèt lµnh cho ng−êi d©n. Nh− vËy, c¸c hÖ canh t¸c ë c¸c vïng n«ng nghiÖp n−íc ta ®· cã t¸c dông tù b¶o tån, tù chèng ®ì ®Ó ph¸t triÓn. D−íi ®©y, chóng ta cïng xem xÐt nh÷ng nh−îc ®iÓm cña c¸c hÖ thèng NN kh«ng phï hîp víi c¸c quy luËt sinh th¸i häc vµ th¶o luËn thªm vÒ viÖc x©y dùng ë n−íc ta c¸c hÖ canh t¸c bÒn v÷ng. 9.2. C¸c hÖ n«ng l©m kÕt hîp vµ hÖ sinh th¸i VAC a) C¸c hÖ n«ng l©m kÕt hîp Tõ rÊt xa x−a, nhiÒu d©n téc sèng ë vïng nói ®· s¸ng t¹o ra rÊt nhiÒu c¸c ph−¬ng thøc lu©n canh rõng-rÉy. Ng−êi Giarai, £®ª ë T©y nguyªn lµm r·y trªn ®Êt bazan mµu mì, dèc tho¶i; rõng che phñ cã t¸c dông phôc håi ®é ph× ®Êt sau n−¬ng rÉy. MËt ®é d©n c− th−a thít, thêi gian bá ho¸ kÐo dµi trªn 10 n¨m, c¶ ®Êt vµ rõng ®Òu kh«ng bÞ suy tho¸i, ®Êt vµ rõng ®ñ nu«i ng−êi vµ ng−êi kh«ng tµn ph¸ rõng vµ ®Êt. MËt ®é d©n sè t¨ng lªn, thêi gian bá ho¸ ngµy mét co ng¾n l¹i. Rõng t¸i sinh sau n−¬ng rÉy ch−a ®ñ thêi gian phôc håi ®é mµu mì cho ®Êt ®· l¹i bÞ chÆt vµ ®èt. §Êt tho¸i ho¸ dÇn, n¨ng suÊt c©y trång gi¶m dÇn, rõng t¸i sinh biÕn mÊt nh−êng chç cho nh÷ng tr¶ng cá hoÆc c©y bôi. M«i tr−êng bÞ ®¶o lén. Mïa kh« nghiÖt ng· kÐo dµi tíi 6 th¸ng dÔ lµm c¸c tr¶ng cá vµ c©y bôi bèc ch¸y, ®Êt l¹i cµng tr¬ träi víi giã vµ n¾ng. DiÖn tÝch ®Êt bazan tho¸i ho¸ kh«ng ngõng më réng. Ng−êi M−êng Thanh Ho¸, Hoµ B×nh tõ x−a ®· cã tËp qu¸n gieo h¹t xoan sau ph¸t n−¬ng, nhiÖt ®é cao khi ®èt r·y kÝch thÝch h¹t xoan n¶y mÇm ®Òu vµ khoÎ. Ch¨m sãc lóa n−¬ng còng lµ ch¨m sãc xoan. MËt ®é xoan kho¶ng 1000-1500 c©y/ha. Sau 3 vô lóa n−¬ng, rõng xoan khÐp t¸n, h×nh thµnh rõng hçn giao hai tÇng xoan-tre nøa. Xoan lµ c©y mäc nhanh, ®a dông rÊt ®−îc ng−êi Kinh, ng−êi M−êng −a chuéng. Tre nøa vµ m¨ng còng t¹o ra nguån thu ®¸ng kÓ. Sau h¬n 8 n¨m, ng−êi ta cã thÓ thu ho¹ch xoan vµ tre nøa ®Ó tiÕp tôc mét chu kú canh t¸c míi víi lóa n−¬ng vµ xoan. Ng−êi ta còng lµm nh− vËy khi xen luång víi lóa, víi ng« n−¬ng. HÖ canh t¸c nµy bÒn v÷ng qua nhiÒu thÕ kû. §ång bµo vïng cao Yªn B¸i, Qu¶ng Ninh, Qu¶ng Nam cã tËp qu¸n trång quÕ kÕt hîp lóa n−¬ng vµ s¾n. Lóa n−¬ng vµ s¾n lµ c©y che bãng cho quÕ non trong suèt 3 n¨m ®Çu. NhiÒu d©n téc kh¸c ë §«ng nam ¸ còng cã c¸c ph−¬ng thøc canh t¸c kÕt hîp t−¬ng tù gi÷a c©y l−¬ng thùc ng¾n ngµy víi c©y l©m nghiÖp, nh− c¸c ph−¬ng thøc Taungya ë Myanmar, hay Kabun-Talun ë Indonesia. V−ên rõng Ao V−ên ®åi Khu nhµ ë Ruéng lóa V. ®åi H×nh 48. L¸t c¾t ngang m« t¶ mét hÖ NLKH ë Trung du ThuËt ng÷ N«ng l©m kÕt hîp (Agroforestry) ®−îc sö dông nhiÒu trªn thÕ giíi trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y chøa ®ùng mét kh¸i niÖm ngµy cµng më réng. NLKH bao gåm c¸c hÖ canh t¸c sö dông ®Êt ®ai hîp lý, trong ®ã c¸c lo¹i c©y th©n gç ®−îc trång vµ sinh tr−ëng trªn c¸c d¹ng ®Êt canh t¸c n«ng nghiÖp hoÆc ®ång cá ch¨n th¶ gia sóc. Vµ ng−îc l¹i, c¸c c©y n«ng nghiÖp còng ®−îc trång trªn ®Êt canh t¸c l©m nghiÖp. C¸c thµnh phÇn c©y th©n gç vµ c©y n«ng nghiÖp ®−îc s¾p xÕp hîp lý trong kh«ng gian, hoÆc ®−îc kÕ tiÕp nhau hîp lý theo thêi gian. Gi÷a chóng lu«n lu«n cã t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau vÒ ph−¬ng diÖn sinh th¸i vµ kinh tÕ. Tõ “kÕt hîp” nãi lªn sù g¾n bã h÷u c¬ gi÷a c©y n«ng nghiÖp víi c©y l©m nghiÖp, gi÷a c©y dµi ngµy víi c©y ng¾n ngµy trªn cïng mét diÖn tÝch canh t¸c, mét vïng l·nh thæ hay mét ®Þa bµn s¶n xuÊt. Thµnh phÇn cña hÖ canh t¸c NLKH bao gåm: ƒ C©y th©n gç sèng l©u n¨m, ƒ C©y th©n th¶o (c©y n«ng nghiÖp ng¾n ngµy hoÆc ®ång cá), ƒ VËt nu«i (®¹i gia sóc, gia cÇm, chim thó hoang, thuû sinh...) Ng−êi ta cã thÓ xÕp c¸c hÖ trªn thµnh c¸c nhãm: HÖ canh t¸c n«ng-l©m kÕt hîp Môc ®Ých s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµ chÝnh, viÖc trång xen c¸c lo¹i c©y th©n gç l©u n¨m nh»m môc ®Ých phßng hé cho c©y n«ng nghiÖp (ch¾n giã h¹i, chèng xãi mßn, c¶i t¹o ®Êt, gi÷ n−íc, che bãng...)., gióp th©m canh t¨ng n¨ng suÊt c©y trång n«ng nghiÖp kÕt hîp cung cÊp gç, cñi. ViÖc trång c©y l©m nghiÖp trªn ®Êt n«ng nghiÖp kh«ng ®−îc lµm gi¶m n¨ng suÊt c©y trång chÝnh. ë n−íc ta, cã thÓ lÊy vÝ dô mÊy kiÓu canh t¸c n«ng-l©m kÕt hîp sau ®©y: ƒ C¸c ®ai rõng phßng hé c¶n sãng, chñ yÕu lµ c¸c d¶i rõng ch¾n sãng b¶o vÖ ®ª biÓn, b¶o vÖ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. ƒ KiÓu ®ai rõng phßng hé, chèng giã h¹i, nh− c¸c d¶i rõng phi lao chèng giã vµ c¸t bay. ƒ KiÓu c¸c ®ai rõng phßng hé chèng xãi mßn ®Êt vµ giã h¹i ë vïng nói vµ cao nguyªn. HÖ canh t¸c l©m n«ng kÕt hîp Trong hÖ canh t¸c nµy, môc ®Ých s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm l©m nghiÖp lµ chÝnh. ViÖc trång xen c©y trång n«ng nghiÖp lµ kÕt hîp, nh»m h¹n chÕ cá d¹i, thóc ®Èy c©y rõng ph¸t triÓn nhanh h¬n, t¹o ®iÒu kiÖn ch¨m sãc vµ b¶o vÖ rõng trång tèt h¬n, kÕt hîp gi¶i quyÕt mét phÇn khã kh¨n vÒ l−¬ng thùc, thùc phÈm ë vïng ®åi nói. Cã nh÷ng kiÓu sau ®©y: ƒ Trång xen c©y n«ng nghiÖp ng¾n ngµy víi c©y rõng trong giai ®o¹n ®Çu khi c©y rõng ch−a khÐp t¸n. Cã thÓ lµ trång xen c©y n«ng nghiÖp víi c©y rõng −a s¸ng nh− bå ®Ò, tÕch, tre, luång; hay trång víi c©y rõng trong giai ®o¹n c©y rõng cßn non kh«ng −a ¸nh s¸ng trùc x¹ m¹nh nh− c©y mì, quÕ... ƒ KiÓu trång xen c¸c c©y l−¬ng thùc, thùc phÈm, d−îc liÖu d−íi t¸n rõng: cµ phª, chÌ, døa ta d−íi t¸n rõng lim; sa nh©n, th¶o qu¶, gõng d−íi t¸n rõng giµ... HÖ rõng v−ên, v−ên rõng HÖ nµy cã ý nghÜa rÊt quan träng trong canh t¸c trªn ®Êt dèc. Cã c¸c lo¹i: ƒ KiÓu rõng l−¬ng thùc, thùc phÈm, d−îc liÖu: dÎ, sÕn, ®µo lén hét, dõa, quÕ, håi... ƒ KiÓu c¸c c©y c«ng nghiÖp th©n gç sèng l©u n¨m: cµ phª víi muång ®en; chÌ vµ trÈu; hå tiªu vµ c©y gç thõng mùc... ƒ V−ên qu¶: nh·n, t¸o, v¶i, ch«m ch«m... ƒ V−ên rõng, rõng v−ên: KiÓu hai tÇng th©n gç: tÇng cao nhÊt lµ mÝt, tÇng 2 lµ chÌ; kiÓu ba tÇng th©n gç: tÇng cao lµ sÇu riªng (−a s¸ng hoµn toµn), tÇng 2 lµ m¨ng côt, d©u (c©y trung tÝnh vÒ ¸nh s¸ng), tÇng 3 lµ bßn bon (c©y −a bãng hoµn toµn). HÖ canh t¸c n«ng-l©m-môc kÕt hîp ƒ KiÓu ®ång cá trång xen c¸c lo¹i c©y th©n gç l©u n¨m mäc r¶i r¸c vµ t¹o thµnh c¸c b¨ng rõng ng¨n sóc vËt, ¸p dông ch¨n th¶ ®ång cá ch¨n th¶ lu©n phiªn, chó ý ph¸t triÓn c¸c lo¹i c©y gç hä ®Ëu võa cã kh¶ n¨ng n©ng cao ®é ph× cho ®Êt võa cã kh¶ n¨ng lµm thøc ¨n gia sóc. ƒ KiÓu ch¨n nu«i d−íi t¸n rõng: kÕt hîp ch¨n th¶ gia sóc d−íi t¸n rõng phi lao trªn ®Êt c¸t biÓn hay d−íi t¸n rõng tre luång cña miÒn trung du. ƒ KiÓu trång xen c¸c c©y l−¬ng thùc thùc phÈm cïng víi ch¨n th¶ gia sóc d−íi t¸n rõng. C¸c hÖ canh t¸c kÕt hîp n«ng l©m víi ch¨n nu«i vµ thuû s¶n ƒ KiÓu rõng ngËp mÆn víi nu«i t«m, c¸ ƒ KiÓu rõng trµm víi nu«i c¸ vµ ong ƒ KiÓu rõng trµm víi cÊy lóa, kÕt hîp nu«i c¸ vµ ong ƒ KiÓu c¸c v−ên qu¶, v−ên rõng, rõng v−ên víi nu«i ong; rõng trµm, rõng ngËp mÆn, rõng b¹ch ®µn víi nu«i ong... Nh÷ng hÖ n«ng l©m kÕt hîp ®a d¹ng nh− vËy (cã ch¨n nu«i gia sóc, gia cÇm, ong, nu«i trång thuû s¶n) ®· ®−îc më réng trªn nhiÒu lo¹i ®Þa bµn: vïng ®Êt c¸t vµ cån c¸t ven biÓn, vïng ®Êt ngËp mÆn ven biÓn, vïng ®Êt phÌn, vïng phï sa ch©u thæ, vïng ®Êt ®åi vµ cao nguyªn, vïng nói. b) HÖ sinh th¸i VAC VAC lµ c¸c ch÷ ®Çu viÕt t¾t cña hÖ sinh th¸i V−ên-Ao-Chuång. ë miÒn nói vµ trung du, ®«i khi ng−êi ta cßn g¾n thªm ch÷ R lµ Rõng vµo tæ hîp tõ viÕt t¾t nµy, thµnh hÖ sinh th¸i RVAC. V−ên chØ c¸c ho¹t ®éng trång trät; Ao chØ c¸c ho¹t ®éng nu«i trång thuû s¶n; Chuång chØ c¸c ho¹t ®éng ch¨n nu«i trªn c¹n. §©y lµ c¸c ho¹t ®éng kÕt hîp víi nhau trong mét hÖ sinh th¸i khÐp kÝn, trong ®ã cã c¶ con ng−êi. C¸c s¶n phÈm cña V (rau, ®Ëu, cñ, qu¶), cña A (c¸, t«m, cua), cña C (thÞt, trøng, s÷a) ®−îc sö dông ®Ó nu«i ng−êi hoÆc ®Ó b¸n; vµ c¸c chÊt th¶i cña hÖ phô nä sÏ ®−îc sö dông nh− nguån dinh d−ìng cña hÖ phô kia. Thùc ra th× hÖ sinh th¸i VAC vèn lµ truyÒn thång canh t¸c l©u ®êi cña ng−êi n«ng d©n ViÖt nam. Cô Tam nguyªn Yªn ®æ ®· m« t¶ bøc tranh vÒ lµng quª ViÖt nam trªn c¬ së hÖ sinh th¸i VAC trong mét bµi th¬ thÊt ng«n b¸t có næi tiÕng víi nh÷ng Ao s©u, V−ên réng cña cô. Nh©n d©n ta ®· khai th¸c v−ên, ao theo chiÒu s©u, tËn dông tèi ®a tµi nguyªn ®Êt, ¸nh s¸ng, nhiÒu tÇng, nhiÒu loµi, m« pháng theo kiÓu cña hÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi. V−ên, ao, chuång l¹i ®Òu ë gÇn nhµ nªn tËn dông ®−îc lao ®éng, tiÖn qu¶n lý vµ ch¨m sãc; thÕ nªn “nhÊt canh tr×, nh× canh viªn, ba canh ®iÒn”. HÖ sinh th¸i VAC lµ mét m« h×nh hiÖu qu¶ thÓ hiÖn chiÕn luîc t¸i sinh: t¸i sinh nguån n¨ng l−îng mÆt trêi qua quang hîp cña c©y trång, t¸i sinh c¸c chÊt th¶i (vËt th¶i cña c«ng ®o¹n s¶n xuÊt nµy lµ nguyªn liÖu cho quy tr×nh s¶n xuÊt kh¸c). ChiÕn l−îc t¸i sinh nµy cßn lµm thanh s¹ch m«i tr−êng. H×nh 49. S¬ ®å m« h×nh (R)VAC Ng−êi n«ng d©n quen gäi kinh tÕ VAC lµ “kinh tÕ v−ên” cã vai trß to lín trong cung cÊp dinh d−ìng cho n«ng hé, t¹o thªm c«ng ¨n viÖc lµm, t¹o thªm cña c¶i cho x· héi. Lµm v−ên theo c¸ch nµy ®· t¹o ra nh÷ng hÖ sinh th¸i bÒn v÷ng, c¶nh quan trong lµnh, gãp phÇn g×n gi÷ vµ c¶i thiÖn m«i tr−êng. NhiÒu gia ®×nh n«ng d©n ®· cã trang tr¹i gia ®×nh dùa trªn c¸c nguyªn lý cña VAC. Tõ nh÷ng ®iÒu ®· nãi ë trªn cã thÓ thÊy, thùc chÊt cña mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a c¸c thµnh phÇn, c¸c yÕu tè trong hÖ sinh th¸i VAC lµ sù lu©n chuyÓn, quay vßng (recycle) cña c¸c dßng vËt chÊt vµ n¨ng l−îng gi÷a V−ên-Ao-Chuång th«ng qua hµnh vi cã ý thøc cña con ng−êi, nh»m: ƒ TËn dông kh«ng gian sinh th¸i ba chiÒu cña vïng nhiÖt ®íi giÇu ¸nh s¸ng, nhiÖt ®é vµ ®é Èm. ƒ Khai th¸c c¸c nguån tµi nguyªn t¸i sinh vµ t¸i sö dông c¸c chÊt th¶i cña c©y trång, vËt nu«i ®−a vµo chu tr×nh s¶n xuÊt míi. ƒ H¹n chÕ sù suy gi¶m c¸c nguån tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o (chñ yÕu lµ sù xãi mßn cña ®Êt). ƒ Lµm ra s¶n phÈm nhiÒu h¬n, ®a d¹ng h¬n, cã chÊt l−îng tèt h¬n trªn cïng mét ®¬n vÞ diÖn tÝch canh t¸c. . H×nh 50. S¬ ®å hÖ sinh th¸i VAC Cã thÓ biÓu diÔn mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a V−ên-Ao-Chuång th«ng qua hµnh vi cña con ng−êi nh− trong h×nh 50, 51. 9.3. N«ng nghiÖp bÒn v÷ng vµ n«ng nghiÖp s¹ch N«ng nghiÖp s¹ch lµ nh»m s¶n xuÊt ra c¸c n«ng phÈm s¹ch, kh¾c phôc nh÷ng nguyªn nh©n g©y « nhiÔm cña n«ng nghiÖp th−¬ng m¹i, nhÊt lµ do sö dông nhiÒu Nitrat vµ c¸c ho¸ chÊt trong phßng trõ dÞch h¹i. ViÖc l¹m dông ho¸ chÊt trong n«ng nghiÖp kh«ng nh÷ng lµm nhiÔm bÈn m«i tr−êng, lµm t¨ng chi phÝ s¶n xuÊt mµ cßn lµm suy gi¶m søc khoÎ ng−êi tiªu dïng. ¤ nhiÔm trong n«ng nghiÖp lµ vÊn ®Ò khã kh¾c phôc v× nã tr¶i réng trªn mét diÖn tÝch réng (ng−êi phun thuèc trõ s©u ë th−îng nguån mét l−u vùc cã khi l¹i g©y hËu qu¶ tiªu cùc cho ng−êi ë h¹ l−u), v× vËy kh«ng thÓ dïng c¸c “tr¹m läc” nh− ng−êi ta ®· lµm víi mét nhµ m¸y hay mét bÖnh viÖn. C¸ch kh¾c phôc duy nhÊt ë ®©y lµ s¶n xuÊt s¹ch. a) H¹n chÕ sö dông c¸c muèi nitr¸t ƒ C¨n cø theo nhu cÇu cña c©y mµ ®iÒu chØnh l−îng ®¹m cÇn bãn b»ng c¸ch chØ bãn vµo nh÷ng lóc thiÕt yÕu nhÊt. Ta còng cã thÓ ®o hµm l−îng ®¹m trong ®Êt vµ trong c©y ®Ó quyÕt ®Þnh liÒu l−îng vµ thêi gian bãn thÝch hîp, võa tr¸nh lµm nhiÔm bÈn m«i tr−êng, võa tiÕt kiÖm vËt t− n«ng nghiÖp. ƒ C¶i tiÕn c¸ch bãn ph©n: ng−êi ta b¬m ph©n bãn thÓ láng hoÆc thÓ khÝ vµo lßng ®Êt ë ®é s©u cña rÔ c©y nh»m lµm t¨ng kh¶ n¨ng hÊp thô ph©n bãn vµ gi¶m ®−îc hao phÝ ph©n bãn. ƒ Tr¸nh ®Ó ®Êt mÊt ®¹m: chñ yÕu lµ tr¸nh ®Ó ®Êt trèng do kh«ng ®−îc thùc vËt hay líp phñ che phñ bÒ mÆt ®Êt. §Ó kh¾c phôc, ng−êi ta trång c©y vµo nh÷ng lóc ®Êt nghØ (vÝ dô nh− vô ®«ng) ®Ó chóng hÊp thu l−îng ®¹m ho¸ häc cßn tån d− trong ®Êt do c©y trång tr−íc ®Ó l¹i, vµ gi÷ cho ®Êt khái b¹c mµu. Sau vô ®«ng, cã thÓ thu ho¹ch chóng hay cµy vïi chóng t¹o thªm ph©n xanh cho ®Êt. Lý t−ëng nhÊt lµ t×m ra ph−¬ng thøc ®Ó c©y trång tù ®¸p øng nhu cÇu ®¹m b»ng c¸ch hÊp thô trùc tiÕp N khÝ quyÓn (khÝ quyÓn chøa tíi 79% nit¬, nghÜa lµ sinh vËt ®ang sèng trong mét thÕ giíi ngËp trµn nit¬ nh−ng l¹i bÞ “®ãi” ®¹m!) nh− c¸ch c¸c c©y hä ®Ëu th−êng sèng. Trong ®Êu tranh phßng chèng dÞch h¹i ng−êi ta ®ang cè g¾ng ®Ó c¸c ph−¬ng ph¸p sinh häc trong qu¶n lý dÞch haÞ tæng hîp (IPM) ngµy mét h÷u Ých vµ thiÕt thùc h¬n (dïng hoocm«n lµm rèi lo¹n c¸c chøc n¨ng sinh lý cña loµi g©y h¹i; ¸p dông biÖn ph¸p ®Êu tranh sinh häc...). N«ng nghiÖp “kh«ng s¹ch” th× tÊt nhiªn còng lµ n«ng nghiÖp kh«ng bÒn v÷ng, v×: ƒ N«ng s¶n lµm ra do sö dông nhiÒu ph©n ho¸ häc, thuèc trõ s©u, chÊt kÝch thÝch, thuèc b¶o qu¶n vµ c¸c phô gia chÕ biÕn...th−êng cã chÊt l−îng dinh d−ìng kÐm, ®é c¶m quan thÊp, t¨ng tû lÖ n−íc, chøa c¸c d− l−îng ho¸ chÊt ®éc h¹i. ƒ C¸c lo¹i ho¸ chÊt dïng trong n«ng nghiÖp kh«ng chØ lµm nhiÔm bÈn n«ng s¶n mµ cßn g©y « nhiÔm l©u dµi ®Õn m«i tr−êng ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ, vµ lµm suy gi¶m tµi nguyªn sinh häc (chÕ ®é ®éc canh vµ n¹n « nhiÔm lµm mÊt m¸t nh÷ng nguån gen quý gi¸ cho t−¬ng lai). ƒ T¸c ®éng tiªu cùc lªn søc khoÎ ng−êi sö dông ho¸ chÊt (do thiÕu c¸c ph−¬ng tiÖn b¶o hé lao déng phï hîp), tÝch lòy trong c¬ thÓ ng−êi tiªu dïng. PhÊn ®Êu cho mét cuéc sèng no ®ñ, xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo vµ t¨ng c−êng søc khoÎ con ng−êi lµ nh÷ng vÊn ®Ò kh«ng t¸ch rêi nhau. Muèn cã søc khoÎ th× thøc ¨n n−íc uèng ph¶i ®¶m b¶o chÊt l−îng dinh d÷¬ng vµ kh«ng bÞ « nhiÔm. N«ng nghiÖp s¹ch vµ NNBV cã gi¸ trÞ thùc tiÔn, mçi gia ®×nh, mçi céng ®ång ®Òu cã thÓ thùc hiÖn ®−îc. N«ng nghiÖp s¹ch vµ NNBV ph¶i n»m trong hÖ thèng chiÕn l−îc cña toµn x· héi, xuÊt ph¸t tõ t− t−ëng l·nh ®¹o vµ chÝnh s¸ch quèc gia vµ liªn quèc gia: ƒ Gi¸o dôc con ng−êi sèng cã ®¹o ®øc, cã tr¸ch nhiÖm víi ®ång lo¹i, víi sù h−ng thÞnh cña Tr¸i ®Êt; cã cuéc sèng hiÖn ®¹i nh−ng thÊm nhuÇn tÝnh nh©n v¨n cao c¶, kh«ng l·ng phÝ, Ých kû, kh«ng tho¸t ly céng ®ång, nªu cao b¶n s¾c d©n téc. ƒ Ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp (hiÓu theo nghÜa réng gåm c¶ l©m nghiÖp, ng− nghiÖp) tu©n theo c¸c quy luËt cña thiªn nhiªn, phï hîp víi ®iÒu kiÖn sinh th¸i ®Þa ph−¬ng, b¶o tån tÝnh ®a d¹ng, du nhËp thËn träng c¸c gièng, loµi thÝch nghi, thùc hiÖn chÕ ®é ®a canh vµ lu©n canh. ƒ Kh«ng ngõng c¶i thiÖn ®é ph× nhiªu vµ n©ng cao søc s¶n xuÊt cña ®Êt. ƒ Cã nh÷ng biÖn ph¸p nghiªm ngÆt khuyÕn khÝch s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm s¹ch, b¶o vÖ m«i tr−êng vµ sö dông hîp lý tµi nguyªn. 9.4. NNBV vÒ mÆt x· héi NNBV vÒ mÆt x· héi lµ nãi ®Õn c¸ch sèng trong céng ®ång. NNBV rÊt chó ý ®Õn c¸c vïng sinh häc, coi viÖc x©y dùng c¸c vïng sinh häc lµ mét gi¶i ph¸p cho nhiÒu vÊn ®Ò vÒ chÝnh trÞ vµ kinh tÕ-x· héi. Vïng sinh häc lµ mét céng ®ång d©n c− sèng ë mét vïng tù nhiªn cã ®Þa giíi ®−îc quy ®Þnh bëi ®−êng x¸, s«ng ngßi, d·y nói, ng«n ng÷, tÝn ng−ìng... Vïng sinh häc cã quy m« ®ñ ®Ó phÇn lín c¸c nhu cÇu cña mäi c− d©n ®−îc ®¶m b¶o trong ph¹m vi cña vïng. MÆc dï khu ®Êt cña mçi gia ®×nh ®−îc thiÕt kÕ vµ x©y dùng theo kiÓu bÒn v÷ng, nh−ng b¶n chÊt cña sù bÒn v÷ng Êy vÉn thuéc vÒ vïng sinh häc, vµ vÒ l©u vÒ dµi chÝnh vïng sinh häc míi tiÕp cËn vµ ®¶m b¶o ®−îc tÝnh bÒn v÷ng mµ c¸c c¸ nh©n kh«ng thÓ lµm ®−îc. Mçi vïng sinh häc ph¸t triÓn theo nh÷ng ®¹o ®øc riªng cña nã, vÝ dô: ƒ B¶o vÖ vµ ph¸t triÓn nh÷ng ®Æc ®iÓm tù nhiªn vµ t¨ng c−êng tÝnh bÒn v÷ng cña vïng sinh häc. ƒ Ph¸t triÓn tµi nguyªn sinh häc, ®Ò cao tÝnh nh©n v¨n cña vïng sinh häc. ƒ T¹o ®iÒu kiÖn cho mäi ng−êi cã ®iÒu kiÖn sö dông ®Êt ®ai hîp lý trong vïng. Nh÷ng nguyªn lý ®Ó thùc hiÖn ®¹o ®øc Êy lµ: ƒ Ph¸t triÓn tÝnh bÒn v÷ng cña vïng sinh häc lµ −u tiªn sè mét. ƒ Gi÷ v÷ng sù l−u th«ng vµ t¹o nh÷ng hÖ thèng truyÒn th«ng nhanh chãng trong vïng. ƒ TÊt c¶ mäi ng−êi trong vïng ph¶i g¾n bã víi tæ chøc ®Þa ph−¬ng. TÝnh bÒn v÷ng cña mét vïng sinh häc cã thÓ ®−îc ®¸nh gi¸ b»ng viÖc gi¶m bít nhËp khÈu vµ xuÊt khÈu vµo-ra khái vïng. Cña c¶i cña vïng tÝnh b»ng sù t¨ng tr−ëng cña c¸c tµi nguyªn sinh häc (vÝ dô t¨ng tÝnh ®a d¹ng cña thùc vËt vµ ®éng vËt, ph¸t triÓn c¸c v−ên hay c¸c khu rõng céng ®ång, ph¸t triÓn c¸c vïng rõng ngo¹i «...). Cïng víi sù t¨ng thªm cña c¶i lµ sù ph¸t triÓn tiÒm n¨ng cña nh©n d©n, kh¶ n¨ng hîp t¸c cã hiÖu qu¶ víi nhau... Sù thÞnh v−îng cña mét vïng sinh häc tr−íc hÕt lµ do c¸ch lµm ¨n hîp t¸c vµ sau ®ã cã thÓ lµ do c¹nh tranh lµnh m¹nh trong vïng. ViÖc qu¶n lý vïng sinh häc thùc hiÖn theo nh÷ng quy −íc do toµn thÓ c− d©n trong vïng x©y dùng lªn vµ tù gi¸c chÊp hµnh. C¬ quan qu¶n lý vïng sinh häc cã ba nhiÖm vô: (1) h−íng dÉn cho c− d©n biÕt lµm g× ®Ó ®¶m b¶o tÝnh bÒn v÷ng cña vïng; (2) huÊn luyÖn, ®µo t¹o cho hä biÕt c¸ch lµm nh− thÕ nµo lµ thÝch hîp vµ cã lîi nhÊt; (3) khi s¶n xuÊt ®· ®i vµo nÒ nÕp ph¶i chØ ra h−íng vµ c¸ch ph¸t triÓn ®Ó tho¶ m·n ®−îc nhu cÇu vµ më réng s¶n xuÊt. ViÖc qu¶n lý nµy cßn cã thÓ chuyªn theo tõng lÜnh vùc (s¶n xuÊt l−¬ng thùc, gi¸o dôc...). Mçi tæ chøc, mçi tµi nguyªn ph¶i ®−îc bè trÝ theo nh÷ng tiªu chuÈn phï hîp víi ®¹o ®øc cña vïng. VÝ dô, thùc phÈm ph¶i tu©n theo nh÷ng tiªu chuÈn sau: ƒ TÝnh ®Þa ph−¬ng: thùc phÈm s¶n xuÊt vµ chÕ biÕn ngay t¹i ®Þa ph−¬ng. ƒ Ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt: thùc phÈm ®−îc s¶n xuÊt víi nh÷ng nguyªn liÖu h÷u c¬ kh«ng cã chÊt ®éc diÖt sinh vËt. ƒ Gi¸ trÞ dinh d−ìng: thùc phÈm cã gi¸ trÞ dinh d−ìng cao ph¶i ®−îc −− tiªn. Trong viÖc ph¸t triÓn c¸c vïng sinh häc, chóng ta cÇn cã nh÷ng quan ®iÓm míi vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ, vÒ ®Çu t−, vÒ quyÒn sö dông ®Êt ®ai. HÖ thèng kinh tÕ hiÖn nay dùa chñ yÕu vµo viÖc sö dông c¸c tµi nguyªn kh«ng cã kh¶ n¨ng t¸i sinh tù nhiªn, phÇn lín bÞ hao mßn vµ g©y « nhiÔm trong qu¸ tr×nh sö dông, víi môc ®Ých cuèi cïng lµ mang l¹i lîi nhuËn tèi ®a. Trong NNBV, cÇn ph¶i x©y dùng mét hÖ thèng kinh tÕ míi (hÖ thèng “xanh”) ®Æt ho¹t ®éng kinh doanh trong mèi liªn quan víi x· héi, víi sinh th¸i häc vµ ®¹o ®øc. Trong khi h¹ch to¸n lîi nhuËn, ®ång thêi ph¶i tÝnh lu©n ®Õn nh÷ng “gi¸” ph¶i tr¶ vÒ mÆt m«i tr−êng vµ x· héi. VÝ dô, khi x©y dùng mét nhµ m¸y chÕ biÕn gç ph¶i tÝnh lu«n c¶ diÖn tÝch rõng bÞ mÊt, sù båi l¾ng lßng hå, gi¸ cña viÖc mÊt ®Êt vµ trång l¹i rõng, sù ph©n cùc giÇu nghÌo vµ c¸c tÖ n¹n x· héi, v.v... Vµ ng−êi ta kh«ng ñng hé nh÷ng dù ¸n lµm suy tho¸i m«i tr−êng, huû ho¹i tµi nguyªn, g©y tÖ n¹n x· héi, bãc lét søc lao ®éng cña con ng−êi vµ lµm suy tho¸i ®Êt... Mét vïng sinh häc ph¶i cã t¸c dông tÝch cùc trong viÖc hç trî cho c¸c gia ®×nh nghÌo, bÊt h¹nh tù cÊp ®−îc nh÷ng nhu cÇu c¬ b¶n cña hä. H−íng dÉn hä c¸ch lµm ¨n, gióp hä nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ban ®Çu g©y mÇm mèng cho kh¶ n¨ng tù tóc cña hä. Tæ chøc c¸c h×nh thøc huy ®éng vèn vµ cho vay lu©n chuyÓn, x©y dùng c¸c hîp t¸c x· tiªu thô, c¸c m« h×nh doanh nghiÖp th−¬ng m¹i ®Þa ph−¬ng (Local Enterprise Trading Scheme-LETS) lµ nh÷ng biÖn ph¸p cã hiÖu qu¶ ë nhiÒu n¬i. QuyÒn ®−îc sö dông ®Êt ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng nhu cÇu c¬ b¶n cña ng−êi d©n ph¶i ®−îc coi lµ quyÒn tù nhiªn cña mäi ng−êi. QuyÒn sö dông ®Êt ph¶i ®i liÒn víi tr¸ch nhiÖm kh«ng lµm suy tho¸i ®Êt vµ nghÜa vô lµm cho ®Êt ngµy thªm t−¬i tèt, chø kh«ng ph¶i sö dông ®Êt nh− mét ph−¬ng tiÖn kinh doanh lîi nhuËn. ë nhiÒu n−íc cã nh÷ng mÉu h×nh sö dông ®Êt tËp thÓ nh− mÉu h×nh Oxfam: tæ chøc liªn kÕt gi÷a nh÷ng ng−êi cÇn ®Êt ®Ó trång c©y thùc phÈm víi nh÷ng ng−êi cã ®Êt muèn cho ng−êi kh¸c sö dông víi lîi tøc nhÊt ®Þnh; trang tr¹i thÞ trÊn: mét sè ng−êi nhËn ®Êt c«ng ë s¸t thÞ trÊn ®Ó s¶n xuÊt, x©y v−ên trÎ, n¬i nghØ cuèi tuÇn...vµ tr¶ tiÒn thuª ®Êt b»ng lîi tøc thu ®−îc; trang tr¹i hîp t¸c: hîp t¸c gi÷a nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt víi nh÷ng ng−êi tiªu thô, mét sè ng−êi ë thµnh phè hîp t¸c víi chñ trang tr¹i ®Ó hä cung cÊp l−¬ng thùc-thùc phÈm theo nhu cÇu, vµ ng−êi thµnh phè dµnh thêi gian nghØ cuèi tuÇn ®Ó gióp chñ trang tr¹i s¶n xuÊt, coi nh− mét ®ît ®i nghØ cuèi tuÇn lµnh m¹nh vµ bæ Ých...ngoµi ra cßn cã c¸c h×nh thøc nh− c©u l¹c bé n«ng trang hay c©u l¹c bé v−ên cña ng−êi d©n thµnh phè, hay h×nh thøc trang tr¹i tËp thÓ cña vµi chôc gia ®×nh cïng ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh. ë nhiÒu n¬i ®· tæ chøc thÝ ®iÓm c¸c lµng sinh th¸i (ecovillage). VÝ dô, mét sè nhµ sinh th¸i häc vµ n«ng häc cña tr−êng ®¹i häc Stockhom ®· hîp t¸c x©y dùng mét lµng nh− thÕ cho 50 hé gia ®×nh (200 ng−êi) trªn khu ®Êt réng 40 ha (0,2 ha/ng−êi), c¸c nhµ ë c¸ch xa nhau 100-150 m, diÖn tÝch mÆt n−íc lµ 1 ha, ®ñ ®Ó xö lý n−íc th¶i; ch¨n nu«i 20 con bß, 100 con lîn vµ trªn 200 con gµ. Lµng sinh th¸i nµy cã kh¶ n¨ng tù tóc ®−îc phÇn lín l−¬ng thùc-thùc phÈm vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. ViÖn Kinh tÕ-Sinh th¸i ë n−íc ta còng ®ang cè g¾ng x©y dùng mét sè lµng sinh th¸i ë nh÷ng vïng khã kh¨n (®Êt c¸t Qu¶ng TrÞ, ®Êt dèc Ba V×...). Mét vïng sinh häc sÏ nghÌo ®i nÕu c− d©n hµnh ®éng theo c¸ch lµm gi¶m kh¶ n¨ng tù gi¶i quyÕt c¸c nhu cÇu cña m×nh vµ cho cña c¶i chØ lµ sù tÝch luü tiÒn b¹c vµ së h÷u. Ng−êi ta cho r»ng nhu cÇu c¬ b¶n cña con ng−êi bao gåm: thøc ¨n, n−íc uèng, sù b¶o vÖ (bao gåm c¶ chç ë), sù yªu mÕn, sù th«ng c¶m, ®−îc lµm viÖc, sù s¸ng t¹o, sù gi¶i trÝ, sù ph¸t triÓn c¸ tÝnh, sù tù do. Cña c¶i, theo quan niÖm cña nhiÒu ng−êi, lµ: thu nhËp, søc khoÎ, chÊt l−îng vµ khèi l−îng c«ng viÖc, chÊt l−îng m«i tr−êng sèng, an toµn vÒ c¸ nh©n vµ x· héi, tho¶i m¸i vÒ t×nh c¶m vµ tinh thÇn. Lao ®éng cña con ng−êi lµ mét tµi nguyªn quý gi¸, cã thÓ t¸i sinh vµ rÊt phong phó. Con ng−êi cÇn ®Ò cao tr¸ch nhiÖm ®èi víi vïng sinh häc cña m×nh vµ chän lùa nh÷ng c«ng viÖc hîp víi kh¶ n¨ng cña m×nh nh»m thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña vïng.  Tãm t¾t • Thùc chÊt cu¶ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµ ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng cu¶ c¸c HSTNN. §Ó cho HST nµy æn ®Þnh, l−îng ho¸ th¹ch cÇn ®Çu t− ngµy cµng lín. Mét sè n¬i trªn thÕ giíi, n¨ng l−îng ®Çu t− ®· v−ît qu¸ n¨ng l−îng lÊy ®i nhiÒu lÇn, ®iÒu nµy ®· ®ãng gãp tÝch cùc vµo n¹n « nhiÔm m«i tr−êng. Tuy nhiªn, viÖc ®Çu t− n¨ng l−îng ho¸ th¹ch vµo c¸c HSTNN lµ ®iÒu kh«ng thÓ tr¸nh ®−îc. VÊn ®Ò lµ lµm thÕ nµo ®Ó víi mét mét sù ®Çu t− hîp lý thu ®−îc mét n¨ng suÊt cao nhÊt, b¶o vÖ vµ t¨ng c−êng ®−îc c¸c nguån lîi, kh«ng lµm « nhiÔm m«i tr−êng. • Theo lÞch sö ph¸t triÓn, n«ng nghiÖp ®· cã nh÷ng bøc chuyÓn ho¸ quan träng tõ nÒn n«ng nghiÖp thñ c«ng truyÒn thèng sang nÒn n«ng nghiÖp dùa vµo m¸y mãc. §©y lµ mét b−íc chuyÓn biÕn tÝch cùc v× nã mang l¹i lîi Ých kinh tÕ lín cho con ng−êi nh÷ng còng lµ nh©n tè g©y ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng nhiÒu nhÊt. Sù xuÊt hiÖn cña nÒn NN dùa vµo c¸c kiÕn thøc khoa häc lµ mét giai ®o¹n con ng−êi cã nh÷ng hiÓu biÕt hoµn thiÖn h¬n vÒ tù nhiªn, hä nhËn ra r»ng chóng ta kh«ng thÓ ho¹t ®éng tr¸i víi c¸c quy luËt tù nhiªn. Trong bèi c¶nh ®ã, c¸c quy luËt sinh th¸i häc ®−îc ¸p dông phæ biÕn trong ®iÒu khiÓn s¶n xuÊt NN ®Ó t¹o ra mét HSTNN cã n¨ng suÊt cao vµ tÝnh æn ®Þnh lín. • Mét trong nh÷ng c«ng cô rÊt h÷u hiÖu trong nghiªn cøu HSTNN lµ m« h×nh ho¸. M« h×nh gióp c¸c nhµ khoa häc ph©n tÝch vµ dù b¸o ho¹t ®éng cña HSTNN phôc vô cho c«ng t¸c ®iÒu khiÓn víi môc ®Ých tèi −u hãa s¶n xuÊt. • Trong ®iÒu khiÓn s¶n xuÊt NN, cã 3 h−íng ®iÒu khiÓn c¬ b¶n lµ: o T¨ng vßng quay cña c¸c qu¸ tr×nh sinh häc, t¨ng vßng quay cña chu chuyÓn vËt chÊt, tõ ®ã mµ t¨ng ®−îc s¶n phÈm. o §iÒu chØnh c¸c giai ®o¹n cña chu tr×nh chu chuyÓn vËt chÊt vµ lµm cho c¸c giai ®o¹n ®ã t¹o ra nhiÒu s¶n phÈm. o T¹o c¬ cÊu hîp lý cho s¶n l−îng cao. • Néi dung cña ®iÒu khiÓn trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp gåm 3 vÊn ®Ò: o §iÒu khiÓn sinh vËt s¶n xuÊt. o §iÒu khiÓn m«i tr−êng sèng. o §iÒu khiÓn hÖ sinh th¸i. • C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n trong ®iÒu khiÓn bao gåm: o Ph¶i cã môc tiªu râ rµng vµ môc tiªu nµy kh«ng thÓ tho¸t ly thùc tÕ. o Ph¶i biÕt ph©n giai ®o¹n, ph¶i biÕt tÝnh c¸c b−íc ®i cô thÓ trªn c¬ së môc tiªu n¨ng suÊt (kh¸c víi ph©n giai ®o¹n cña sinh vËt). • §èi t−îng chÝnh cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµ c¸c sinh vËt sèng, v× vËy viÖc ®iÒu khiÓn thµnh phÇn sinh vËt trong hÖ sinh th¸i mang tÝnh tæng hîp rÊt cao, trong ®ã ta kh«ng chØ tËp trung vµo c¸c c©y trång vËt nu«i mµ ph¶i ®Æt chóng trong mèi quan hÖ thèng nhÊt víi m«i tr−êng xung quanh. Sinh vËt lµ thµnh phÇn biÕn ®éng nhÊt cña c¸c hÖ sinh th¸i, do ®ã con ng−êi còng cã kh¶ n¨ng ®iÒu khiÓn chóng nhiÒu nhÊt, thËm chÝ cã thÓ thay ®æi gÇn nh− hoµn toµn thµnh phÇn Êy. Th«ng qua viÖc ®iÒu khiÓn thµnh phÇn sèng cña hÖ sinh th¸i, chóng ta cã thÓ sö dông mét c¸ch hîp lý c¸c nguån lîi tù nhiªn cña hÖ sinh th¸i nh− khÝ hËu, ®Êt. B¶n th©n c¸c vËt sèng trong hÖ sinh th¸i còng lµ nguån lîi tù nhiªn, nh−ng kh¸c c¸c thµnh phÇn kh¸c ë chç cã thÓ thay ®æi chóng mét c¸ch c¬ b¶n. C¸c néi dung chñ yÕu th−êng ®−îc øng dông trong ®iÒu khiÓn thµnh phÇn sinh vËt bao gåm: (i) Ph©n vïng sinh th¸i c©y trång; (ii) Bè trÝ hÖ thèng c©y trång; (iii) §iÒu khiÓn di truyÒn; (iv) §Êu tranh sinh häc chèng s©u bÖnh. • Môc ®Ých cuèi cïng cña s¶n xuÊt NN lµ nh»m båi d−ìng vµ hoµn thiÖn ®êi sèng con ng−êi. Trong khi ®ã, c¸c ho¹t ®éng n«ng nghiÖp phæ biÕn ngµy nay chñ yÕu lµ th©m canh sö dông nhiÒu n¨ng l−îng hãa th¹ch (ph©n bãn, thuèc trõ s©u hãa häc, c¸c chÊt kÝch thÝch t¨ng tr−ëng, v.v...) ®· lµm cho con ng−êi ph¶i ®èi ®Çu víi nhiÒu tiªu cùc vÒ m«i tr−êng. V× vËy, vÊn ®Ò ®Æt ra cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp trong t−¬ng lai lµ võa ph¶i cho n¨ng suÊt cao nh−ng l¹i kh«ng lµm « nhiÔm m«i tr−êng; tháa m·n c¸c nhu cÇu cña thÕ hÖ hiÖn t¹i nh−ng kh«ng lµm ph−¬ng h¹i ®Õn nhu cÇu cña c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai - ®ã lµ môc tiªu cña viÖc x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng. • §Ó ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng, c¸c yªu cÇu ®Æt ra lµ: o §¸p øng nhu cÇu dinh d−ìng c¬ b¶n cña thÕ hÖ hiÖn t¹i vµ c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai. o T¹o viÖc lµm bÒn v÷ng, ®ñ thu nhËp vµ c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn sèng vµ lµm viÖc cña ng−êi d©n ë vïng n«ng th«n. o Duy tr× kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña c¸c nguån lùc tù nhiªn ®ång thêi víi viÖc b¶o vÖ m«i tr−êng. o Gi¶m thiÓu c¸c nguy c¬ g©y h¹i cho khu vùc n«ng nghiÖp do c¸c nh©n tè tù nhiªn kh«ng thuËn lîi, c¸c nh©n tè kinh tÕ-x· héi vµ c¸c rñi ro kh¸c, vµ t¨ng c−êng tÝnh tù lùc. • §Ó ®¶m b¶o cho sù ph¸t triÓn n«ng nghiÖp l©u bÒn, chóng ta ph¶i xem xÐt sù ph¸t triÓn Êy trªn c¶ hai ph−¬ng diÖn: bÒn v÷ng vÒ mÆt sinh th¸i vµ bÒn v÷ng vÒ mÆt kinh tÕ-x· héi. • MÆc dï n«ng nghiÖp lµ nh©n t¹o nh−ng nã vÉn ë trong thiªn nhiªn vµ v× vËy chÞu nh÷ng h¹n chÕ cña thiªn nhiªn. N«ng nghiÖp sÏ kh«ng tån t¹i ë bªn ngoµi c¸c nguyªn t¾c cña thiªn nhiªn. §Ó thùc hµnh NNBV chóng ta ph¶i häc tõ thiªn nhiªn. Ph−¬ng thøc canh t¸c nµo theo ®óng ®−îc c¸c nguyªn t¾c cña thiªn nhiªn th× sÏ phôc håi ®−îc ®é ph× ®Êt vµ t¹o lËp ®−îc sù c©n b»ng sinh th¸i, vµ nh− vËy sÏ ®em l¹i kÕt qu¶ lµ n¨ng suÊt t¨ng cao vµ æn ®Þnh. Tr¸i l¹i, lèi canh t¸c ph¶n tù nhiªn vµ chØ nghÜ ®Õn lîi nhuËn tøc thêi th× sÏ lµm ®Êt tho¸i hãa vµ mÊt c©n b»ng sinh th¸i nhanh chãng, vµ vÒ l©u vÒ dµi lµ lµm cho s¶n l−îng gi¶m sót. • Nh− vËy, ®Ó cã ®−îc mét nÒn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng th× nÒn n«ng nghiÖp ®ã ph¶i ho¹t ®éng theo c¸c quy luËt sinh th¸i häc cho nªn nÒn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng còng chÝnh lµ nÒn n«ng nghiÖp sinh th¸i. Thùc chÊt cña n«ng nghiÖp sinh th¸i lµ hÖ lu©n canh, pháng theo hÖ sinh th¸i cña rõng tù nhiªn víi nh÷ng nguyªn t¾c: (1) ®¶m b¶o tÝnh ®a d¹ng, (2) coi ®Êt lµ mét vËt thÓ sèng, (3) t¨ng c−êng kh¶ n¨ng t¸i chu chuyÓn vËt chÊt trong HST, (4) cÊu tróc nhiÒu tÇng. • TruyÒn thèng canh t¸c bÒn v÷ng ë n−íc ta ®· cã tõ l©u ®êi vµ cã thÓ t×m thÊy ë rÊt nhiÒu vïng miÒn kh¸c nhau trªn toµn quèc. Mét trong nh÷ng m« h×nh canh t¸c bÒn v÷ng ®iÓn h×nh lµ hÖ thèng N«ng l©m kÕt hîp vµ m« h×nh VAC. Trong c¸c m« h×nh nµy, tõ mèi quan hÖ kh«ng gian cho ®Õn quan hÖ vËt chÊt vµ n¨ng l−îng gi÷a c¸c phÇn tö cña hÖ thèng ®Òu tu©n theo c¸c nguyªn lý cña NNBV. C©u hái «n tËp 1. Cã mÊy giai ®o¹n ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp? §Æc tr−ng cña tõng giai ®o¹n lµ g×? 2. Nªu nh÷ng khuynh h−íng chÝnh trong ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp? Ph©n tÝch −u nh−îc ®iÓm cña c¸c khuynh h−íng nµy? 3. Nªu nh÷ng néi dung cña tèi −u ho¸ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp? 4. M« h×nh sinh th¸i lµ g×? Nªu c¸c b−íc trong x©y dùng m« h×nh? 5. Trong hai lo¹i m« h×nh: M« h×nh t¹o n¨ng suÊt c©y trång vµ M« h×nh cña HSTNN; m« h×nh nµo cã tÝnh ph©n tÝch cao h¬n? M« h×nh nµo ph¶n ¸nh hÖ sinh th¸i gÇn víi thùc tÕ h¬n? Gi¶i thÝch t¹i sao? 6. Nªu nguyªn lý, néi dung vµ nguyªn t¾c ®iÒu khiÓn? 7. C¸c b−íc c¬ b¶n trong ph©n vïng sinh th¸i n«ng nghiÖp lµ g×? 8. ThÕ nµo lµ bè trÝ hÖ thèng c©y trång hîp lý? C¸c nguyªn t¾c ¸p dông trong viÖc x¸c ®Þnh hÖ thèng c©y trång hîp lý? 9. ThÕ nµo lµ qu¶n lý dÞch h¹i tæng hîp? Quan ®iÓm c¬ b¶o cña qu¶n lý dÞch h¹i tæng hîp lµ g×? T¹i sao nãi qu¶n lý dÞch h¹i tæng hîp lµ mét biÖn ph¸p sinh th¸i häc? 10. Nªu c¸c h−íng ®iÒu khiÓn HSTNN? 11. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ g×? Nªu c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn NNBV? 12. Nªu nh÷ng ®¹o ®øc vµ nguyªn lý cña NNBV? 13. Nªu c¸c nguyªn t¾c x©y dùng NNBN? 14. LÊy mét sè vÝ dô vÒ hÖ thèng n«ng nghiÖp bÒn v÷ng ë ViÖt nam ? Ph©n tÝch mèi t−¬ng t¸c gi÷a c¸c yÕu tè cña hÖ thèng ®ã d−íi gãc ®é sinh th¸i häc? Tµi liÖu §äc thªm Cao Liªm -TrÇn §øc Viªn, 1990 Sinh th¸i häc n«ng nghiÖp vµ B¶o vÖ m«i tr−êng (2 tËp). Nhµ xuÊt b¶n §¹i häc vµ Gi¸o dôc chuyªn nghiÖp. Hµ Néi. Joy Tivy, 1990. Agricultural Ecology. Longman Group Publisinh House. Lª V¨n Khoa, 1999. N«ng nghiÖp vµ M«i tr−êng. Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc. Hµ Néi. Mollison B. vµ R. M. Slay, 1994. §¹i c−¬ng vÒ n«ng nghiÖp bÒn v÷ng (b¶n dÞch cña Hoµng V¨n §øc). Nhµ xuÊt b¶n NN. NguyÔn V¨n MÊn, 1996. Phæ cËp kiÕn thøc vÒ hÖ sinh th¸i VAC. Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp. Hµ Néi. Th¸i phiªn, NguyÔn Tö Siªm (chñ biªn), 1998. Canh t¸c bÒn v÷ng trªn ®Êt dèc ë ViÖt Nam (KÕt qu¶ nghiªn cøu giai ®o¹n 1990 - 1997). Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp Hµ Néi.