Kỹ thuật trồng na, đu đủ, hồng xiêm

th¹ch + 0,01% axit boric - H3BO3). KÕt qu¶ cho thÊy víi c«ng thøc thªm 5 ppm NAA vµo m«i tr−êng trªn h¹t phÊn cña hång xiªm Xu©n §Ønh n¶y mÇm ®¹t 48,42% cßn hång xiªm Thanh Hµ ®¹t cao h¬n ®Õn 52,60%. H¹t phÊn n¶y mÇm t¨ng lªn so víi tr−íc tõ 3,19 - 3,91%. d) ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é tíi sù n¶y mÇm cña phÊn hoa hång xiªm ThÝ nghiÖm víi 2 gièng hång xiªm Xu©n §Ønh vµ Thanh Hµ trong phßng thÝ nghiÖm cã ®iÒu chØnh nhiÖt ®é ë c¸c møc 5, 15, 25 vµ 350C cho thÊy phÊn hoa hång xiªm nÈy mÇm tèt nhÊt trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é 250C, tû lÖ n¶y mÇm ®¹t 44,44% (gièng Thanh Hµ) vµ 40% (gièng Xu©n §Ønh), ë nhiÖt ®é 50C phÊn hoa hång xiªm kh«ng n¶y mÇm, ë 150C tû lÖ n¶y mÇm chØ ®¹t 10,08 - 12,31%, ë 350C tû lÖ nµy ®¹t 16,37 - 19,39%. Qua thÝ nghiÖm chøng tá nhiÖt ®é thÊp vµ nhiÖt ®é qu¸ cao lµ nh÷ng yÕu tè h¹n chÕ rÊt nhiÒu ®èi víi sù n¶y mÇm cña phÊn hoa, do ®ã ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng thô phÊn thô tinh, kÕt qu¶ ®−a ®Õn tû lÖ ®Ëu qu¶ thÊp, do ®ã n¨ng suÊt kÐm. e) X¸c ®Þnh kh¶ n¨ng thô phÊn thô tinh cña hång xiªm §Ó x¸c ®Þnh c©y hång xiªm lµ c©y tù thô phÊn hay c©y giao phÊn, chóng t«i tiÕn hµnh khö ®ùc cho hoa, bao c¸ch ly hoa råi thô phÊn nh©n t¹o víi c¸c c«ng thøc kh¸c nhau, sau ®ã theo dâi kh¶ n¨ng ®Ëu qu¶ ë tõng c«ng thøc. D−íi ®©y lµ kÕt qu¶ cô thÓ: : 51 Tû lÖ ®Ëu qu¶ khi thô phÊn nh©n t¹o H×nh thøc thô phÊn Tæng sè hoa Tæng sè qu¶ ®Ëu Tû lÖ ®Ëu qu¶ (%) Tù thô phÊn 30 3 10,00 Thô phÊn kh¸c hoa cïng c©y 34 9 26,47 Thô phÊn kh¸c c©y cïng gièng 31 8 25,81 Thô phÊn hoa kh¸c gièng 31 6 19,35 C¸ch ly c¶ chïm hoa 76 3 3,95 Qua b¶ng trªn cho thÊy hång xiªm cã thÓ thô phÊn thô tinh víi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau. Cã thÓ nãi hång xiªm lµ c©y tù thô phÊn vµ vÉn cã kh¶ n¨ng giao phÊn. VËy trong v−ên hång xiªm nªn bè trÝ trång xen thªm c¸c gièng kh¸c nhau ®Ó cung cÊp thªm phÊn nh»m t¨ng tû lÖ ®Ëu qu¶ Quan s¸t ®èi t−îng truyÒn phÊn nhËn thÊy: kiÕn lµ c«n trïng th−êng gÆp trªn c©y, cßn c¸c lo¹i c«n trïng kh¸c nh− ong mËt, ruåi, v.v... rÊt Ýt thÊy xuÊt hiÖn trªn c©y hång xiªm. VËy kiÕn lµ ®èi t−îng truyÒn phÊn chÝnh. Ngoµi ra giã còng lµ ®èi t−îng gióp viÖc truyÒn phÊn v× thÊy v−ên hång xiªm tËp thÓ ë Xu©n §Ønh, nh÷ng c©y trång ë b×a c¸nh ®ång n¨m nµo còng ®Ëu nhiÒu qu¶. ViÖc nµy cÇn ®−îc tiÕp tôc nghiªn cøu vµ lµm râ. g) Tû lÖ ®Ëu qu¶ cña hång xiªm Theo dâi tû lÖ ®Ëu hoa ®Ëu qu¶ cña hång xiªm gièng Thanh Hµ cã tû lÖ ®Ëu qu¶ cao h¬n 11,96% (so víi tæng sè hoa në ban ®Çu) so víi gièng Xu©n §Ønh - 9,89%. So víi c¸c gièng c©y ¨n qu¶ kh¸c, tû lÖ ®Ëu qu¶ cña hång xiªm lµ rÊt cao. Víi cam, quýt b×nh qu©n chØ ®Ëu tõ 1 - 2,1%, n¨m nµo ®−îc 5% lµ xem nh− ®· ®−îc mïa. §iÒu ®ã phÇn nµo gi¶i thÝch v× sao n«ng d©n ë nhiÒu n¬i thÝch trång hång xiªm. 6. Qu¶ H×nh d¹ng, kÝch th−íc vµ träng l−îng qu¶ hång xiªm thay ®æi tuú gièng. Qu¶ cã h×nh cÇu hay h¬i dµi, h×nh qu¶ tim, h×nh qu¶ tr¸m, h×nh qu¶ xoµi; kÝch th−íc qu¶ còng kh¸c nhau (chiÒu dµi qu¶ 3,0 - 9,5 cm, ®−êng kÝnh qu¶ 3,8 cm); träng l−îng qu¶ 50 - 250g, mét vµi gièng cã qu¶ nÆng ®Õn 600 - 700g. Vá qu¶ máng, cã mét líp phÊn n©u trªn bÒ mÆt, khi chÝn vá qu¶ cã mµu vµng n©u, líp phÊn bÞ trãc loang læ. ThÞt qu¶ khi chÝn cã mµu vµng ®Õn n©u ®á, mÒm, mäng n−íc, th¬m ngon, ngät, thí thÞt mÞn hay th« (c¸t) tuú gièng. Qu¶ non cã nhiÒu nhùa mñ mµu tr¾ng. Qu¶ cµng giµ l−îng mñ còng Ýt dÇn. Mét qu¶ cã 0 - 10 h¹t, trung b×nh cã 1 - 4 h¹t. H¹t hång xiªm dÑt, mµu n©u sÉm hay ®en bãng cã ng¹nh bªn víi vá cøng dµy 0,6 - 1,5 mm. Sau khi thô phÊn kho¶ng 2 tuÇn, qu¶ hång xiªm b¾t ®Çu ph¸t triÓn. ë vïng nhiÖt ®íi qu¶ chÝn sau khi hoa në ré tõ 4 - 6 th¸ng, vÝ dô nh− ë vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long; cßn ë vïng §ång b»ng s«ng Hång thêi gian tõ ra hoa - qu¶ chÝn 8 - 10 th¸ng. 52 Thêi gian thu ho¹ch qu¶ ë 2 vïng còng kh¸c nhau. §ång b»ng s«ng Cöu Long quanh n¨m cã hång xiªm, nh−ng mïa qu¶ chÝn tËp trung tõ th¸ng 1 - 5 d−¬ng lÞch, cßn ë miÒn B¾c, vïng §ång b»ng s«ng Hång th× cã 2 ®ît thu ho¹ch chÝnh: • Hång mïa: ra hoa vµo th¸ng 4 - 5 vµ thu ho¹ch qu¶ th¸ng 2 ®Õn ®Çu th¸ng 5 n¨m sau; • Hång chiªm: hoa në vµo vô thu (th¸ng 8 - 9) thu ho¹ch qu¶ vµo th¸ng 7 - 9 n¨m sau. III. C¸C GIèNG HåNG Xi£m A. Vïng §ång b»ng s«ng Cöu Long Th−êng trång phæ biÕn 2 gièng: 1. Sab« ta: c©y cao kho¶ng 10 m, mäc khoÎ, Ýt bÞ s©u bÖnh, cho nhiÒu qu¶ (trªn 2.000 qu¶/c©y/n¨m), qu¶ trßn nhá, nÆng 50 - 150g, vÞ nh¹t, thÞt qu¶ th« (cã c¸t). Do phÈm chÊt qu¶ kÐm nªn Ýt ®−îc −a chuéng, diÖn tÝch ngµy cµng bÞ gi¶m ®Çn. 2. Sab« xiªm (Sab« lßng møt, Sab« CÇn Th¬): C©y cao 7 - 10 m, sau 10 - 30 n¨m trång t¸n réng 6 - 10 m, l¸ xanh ®Ëm dµy h¬n Sab« ta. C©y cho qu¶ 50 - 100kg/c©y/n¨m tuú ®iÒu kiÖn ch¨m sãc. Qu¶ to, nÆng 150 - 300g, chiÒu dµi qu¶ 7 - 10cm, ®−êng kÝnh 4,5 - 6,0 cm, thÞt mÞn, th¬m, ngät rÊt hîp thÞ hiÕu ng−êi tiªu dïng. Trång víi mËt ®é 150 - 200 c©y/ha trªn ®Êt m−¬ng lÝp cña ®ång b»ng s«ng Cöu Long cã thÓ cho n¨ng suÊt 20 - 40 tÊn/ha. Gièng nµy tû lÖ ®Ëu qu¶ thÊp, v× vËy nªn trång xen thªm gièng Sab« ta ®Ó t¨ng thªm kh¶ n¨ng ®Ëu qu¶. Gièng Sab« xiªm cã 2 dßng: ruét tÝm vµ ruét hång ®Òu ®−îc trång ë §ång b»ng s«ng Cöu Long. Ngoµi hai gièng trªn cßn cã Sab« d©y (trøng ngçng) cña vïng Sãc Tr¨ng, qu¶ to 200 - 300g, thÞt h¬i nh·o, Sab« d©y BÕn Tre qu¶ to 400 - 600g, thÞt mÞn, Sab« vá xanh thÞt mÞn, ngät vµ Sab« rõng qu¶ nhá phÈm chÊt kÐm. B. ë vïng §ång b»ng s«ng Hång vµ c¸c tØnh l©n cËn Th−êng trång phæ biÕn 2 gièng hång xiªm Xu©n §Ønh vµ hång xiªm Thanh Hµ. 1. Hång xiªm Xu©n §Ønh Trång nhiÒu ë x· Xu©n §Ønh huyÖn Tõ Liªm ngo¹i thµnh Hµ Néi. T¸n c©y cã h×nh chæi xÓ, c©y th−a tho¸ng, l¸ mµu xanh vµng, mÆt l¸ h¬i vªnh, mÐp l¸ gîn sãng, ®Çu l¸ tï. Qu¶ h×nh tim, träng l−îng qu¶ trung b×nh 100g, qu¶ chÝn thÞt mµu hång, thÞt ch¾c, ¨n rÊt ngät, th¬m nhÑ, rÊt Ýt x¬, kh«ng cã c¸t, lµ gièng chÝn sím nhÊt trong c¸c gièng hång xiªm hiÖn cã, lµ gièng chñ ®¹o rÊt ®−îc ng−êi tiªu dïng −a thÝch vµ diÖn tÝch trång ngµy cµng ®−îc më réng. T¹i x· Xu©n §Ønh c©y hång xiªm 32 tuæi nhµ b¸c M«n thu ®−îc 250 - 300kg qu¶/c©y/n¨m, cßn ë nhµ b¸c Dung c©y 28 tuæi thu ®−îc 350kg qu¶/c©y/n¨m (TrÇn ThÕ Tôc, 1988). 2. Hång xiªm Thanh Hµ Trång nhiÒu ë huyÖn Thanh Hµ (cò) nay lµ huyÖn Nam Thanh tØnh H¶i H−ng. T¸n c©y cã d¹ng h×nh cÇu, c©y rËm r¹p, mäc khoÎ, nhiÒu cµnh l¸. L¸ nhá vµ dµi h¬n l¸ hång xiªm Xu©n §Ønh. L¸ xanh ®Ëm bãng vµ nh½n, mÐp l¸ kh«ng cã gîn sãng. Qu¶ cã d¹ng h¬i trßn, tr«n qu¶ bÇu h¬n hång xiªm Xu©n §Ønh, qu¶ nÆng trung b×nh 80g, c©y sai qu¶, n¨ng suÊt qu¶ trªn c©y cïng tuæi cao h¬n hång xiªm Xu©n §Ønh. Khi chÝn ¨n ngät nh−ng cã nhiÒu c¸t nªn Ýt hÊp dÉn. Qu¶ chÝn muén h¬n hång xiªm Xu©n §Ønh. Ngoµi 2 gièng kÓ trªn cßn cã c¸c gièng: 53 + Hång xiªm qu¶ tr¸m: T¸n c©y cã d¹ng h×nh th¸p, ph©n tÇng, cµnh nhá, l¸ mµu xanh, nhá thu«n dµi hai ®Çu. Qu¶ nhän cã h×nh qu¶ tr¸m, träng l−îng trung b×nh 66g, rÊt sai qu¶, qu¶ ®Ëu thµnh chïm. Qu¶ chÝn ¨n rÊt ngät, kh«ng cã c¸t nh−ng thÞt h¬i nh·o, qu¶ nhá h¬n hång xiªm Xu©n §Ønh. + Hång xiªm qu¶ nhãt: T¸n c©y cã d¹ng h×nh th¸p, ph©n tÇng, gãc ®é ph©n cµnh so víi th©n chÝnh t−¬ng ®èi ®ång ®Òu, l¸ nhá, thon dµi mµu xanh ®Ëm, mÐp l¸ kh«ng gîn sãng. Qu¶ h×nh qu¶ nhãt, th−êng ®Ëu thµnh chïm, qu¶ nhá trung b×nh 56g. Qu¶ chÝn ¨n ngät, ngon, kh«ng cã c¸t. + Hång xiªm qu¶ dµi: T¸n c©y h×nh chæi xÓ, cµnh l¸ xoÌ réng, l¸ to mµu xanh nh¹t, mÐp l¸ gîn sãng, qu¶ to h¬n hång xiªm qu¶ nhãt, qu¶ dµi cã d¹ng h×nh « van. Qu¶ ngon ngät, ¨n kh«ng cã c¸t. + Hång xiªm §ç Tr¹ch: (cßn gäi lµ hång §¨m). T¸n c©y cã d¹ng h×nh th¸p, cµnh l¸ rËm r¹p, l¸ mµu xanh ®Ëm, l¸ to vµ dµi h¬n so víi hång xiªm Xu©n §Ønh vµ Thanh Hµ. MÐp l¸ kh«ng gîn sãng, l¸ bãng vµ nh½n. Qu¶ to, trung b×nh nÆng 120g h×nh trøng ngçng. Qu¶ chÝn muén nhÊt (sang th¸ng 4). C. C¸c gièng hång xiªm ë HuÕ C¸c v−ên hång xiªm ë HuÕ cã nhiÒu gièng kh¸c nhau vÒ ®é lín h×nh d¹ng qu¶ vµ phÈm chÊt qu¶. Cã 2 gièng sau ®©y ®−îc chó ý nhiÒu: 1. Gièng qu¶ dµi (tr«ng tùa qu¶ xoµi): qu¶ to, träng l−îng 200 - 300g, ¨n ngät, nhiÒu n−íc. 2. Gièng qu¶ trßn: qu¶ to cã thÓ ®Õn 400 - 500g, trung b×nh 300g, ¨n ngät, nhiÒu n−íc. C¶ 2 gièng nµy thÞt qu¶ kh«ng ch¾c vµ mÞn nh− hång xiªm Xu©n §Ønh. IV. §IÒU KIÖN SiNH TH¸I Hång xiªm lµ c©y ¨n qu¶ nhiÖt ®íi thÝch nãng vµ Èm. Hång xiªm sinh tr−ëng tèt ë vïng cã nhiÖt ®é 11 - 340C, kh«ng −a mïa hÌ nãng vµ kh«, kh«ng thÝch hîp ë nh÷ng n¬i cã s−¬ng muèi, tuy nhiªn ë nhiÖt ®é thÊp (00C) c©y vÉn cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc trong thêi gian ng¾n. ë vïng nhiÖt ®íi hång xiªm cã thÓ trång ë ®é cao 1.000m so víi mÆt biÓn, nh−ng cao trªn 500m c©y sinh tr−ëng ®· kÐm. L−îng m−a hµng n¨m 1.000 - 1.500mm ph©n bæ ®Òu lµ thÝch hîp cho c©y. ë nh÷ng vïng cã mïa kh« kÐo dµi, c©y con cÇn ®−îc t−íi n−íc th−êng xuyªn. ë c¸c vïng kh« c©y th−êng Ýt bÞ s©u bÖnh ph¸ h¹i. Hång xiªm thÝch cã nhiÒu ¸nh s¸ng nh−ng còng cã kh¶ n¨ng chÞu bãng ë møc ®é nhÊt ®Þnh. Hång xiªm chÞu mÆn tèt nªn cã thÓ trång ë vïng ®Êt c¸t ven biÓn. ë Philippin hång xiªm ph¸t triÓn vµ cho qu¶ rÊt sai trªn vïng ®Êt c¸t ven biÓn. V. Kü THUËT NH¢N GIèNG 1. Gieo h¹t Trång b»ng h¹t chËm cho qu¶ vµ kh«ng gi÷ ®−îc c¸c ®Æc tÝnh tèt cña c©y mÑ nªn ng−êi ta Ýt dïng ®Ó nh©n gièng, th−êng gieo h¹t ®Ó lÊy c©y lµm gèc ghÐp cho hång xiªm. 54 2. Nh©n gièng v« tÝnh Ph−¬ng ph¸p ®−îc ¸p dông phæ biÕn nhÊt lµ chiÕt cµnh. Ph−¬ng ph¸p ghÐp c©y vµ gi©m cµnh th−êng cho hiÖu qu¶ thÊp nªn Ýt ®−îc ¸p dông. 1) ChiÕt cµnh Lµ ph−¬ng ph¸p phæ biÕn ®èi víi hång xiªm, dÔ lµm song nh−îc ®iÓm lµ hÖ sè nh©n gièng kh«ng cao. Khi chiÕt nªn chän c©y gièng tèt, cho n¨ng suÊt cao, qu¶ ¨n ngon vµ cµnh chiÕt kh«ng qu¸ giµ, ®−êng kÝnh 1,5 - 3,0 cm. Chän cµnh chiÕt tèt, chiÕt ®óng thêi vô vµ kü thuËt chiÕt tèt cµnh chiÕt sÏ ra rÔ sau 3 - 4 th¸ng. Thêi vô chiÕt tèt ë miÒn B¾c lµ tr−íc khi c©y ra léc xu©n vµ ra hoa (kho¶ng th¸ng 3 - 4) vµ cã thÓ kÐo dµi quanh n¨m, nh−ng tèt nhÊt ng−êi ta chän vµo ®Çu mïa kh« ®Ó kÞp trång trong mïa m−a. Sau khi chän cµnh dïng dao s¾c khoanh bá líp vá th©n 1 ®o¹n dµi 3 - 5 cm, c¹o s¹ch líp vá ®Õn tËn gç, ®Ó ph¬i trong 3 - 7 ngµy sau ®ã bäc bÇu chiÕt. VËt liÖu bã bÇu: ph©n chuång hoai trén víi ®Êt ¶i (tû lÖ mçi thø 50%) hoÆc cã thÓ dïng r¬m, bét x¬ dõa (lo¹i mÞn), tro trÊu ®Ó lµm chÊt ®én. Sau ®ã dïng n−íc t−íi Èm vµ dïng giÊy nil«ng buéc kÝn 2 ®Çu bÇu chiÕt. Tuú theo ®é lín cµnh mµ bÇu chiÕt cã thÓ lín hoÆc bÐ. Th−êng bÇu chiÕt cã ®−êng kÝnh 6 - 8 cm, chiÒu cao bÇu chiÕt 10 - 12 cm, l−îng ®Êt vµ ph©n cho 1 bÇu chiÕt lµ 150 - 300g (h×nh 3). §Ó t¨ng c−êng kh¶ n¨ng ra rÔ cña cµnh chiÕt ng−êi ta dïng c¸c chÊt kÝch thÝch sinh tr−ëng ®· pha s½n, quÐt lªn thµnh mÐp khoanh vá phÝa trªn cña c©y chiÕt khi khoanh vá. ChÊt kÝch thÝch sinh tr−ëng lµ NAA hay IBA, dïng riªng rÏ hay tèt nhÊt lµ phèi hîp IBA + NAA. Khi nh×n qua tói bÇu thÊy rÔ cµnh chiÕt ®· dÇy ®Æc vµ cã mµu vµng n©u lµ cã thÓ c−a xuèng. Kh«ng ®em trång ngay mµ dïng bïn r¬m quÊn thªm ngoµi bÇu mét líp máng (sau khi ®· bãc líp vá bäc b»ng giÊy nil«ng) ®Æt cµnh chiÕt d−íi giµn che, phñ c¸t kÝn bÇu chiÕt vµ t−íi Èm, gi÷ thªm kho¶ng 1 - 1,5 th¸ng cho bé rÔ ph¸t triÓn hoµn chØnh vµ ®ñ ®é giµ míi ®em ®i trång, nh− vËy tû lÖ c©y sèng sÏ kh¸ h¬n lµ c¾t xuèng ®em trång ngay. NÕu ph¶i ®em ®i xa nªn tØa bít l¸ cho ®ì cång kÒnh vµ gi¶m bít sù tho¸t h¬i n−íc. 2) GhÐp c©y Ph−¬ng ph¸p nµy kh«ng th«ng dông ë c¸c vïng trång hång xiªm trong n−íc, song rÊt phæ biÕn ë Philippin vµ nhiÒu vïng ë Ên §é. Lîi Ých: • HÖ sè nh©n ®−îc nhiÒu vµ nhanh. • Gi÷ nguyªn ®−îc ®Æc tÝnh tèt cña c©y mÑ. • Cã bé rÔ khoÎ nªn cã thÓ trång ë vïng ®åi gß, chÞu ®−îc h¹n. Ng−êi ta cã thÓ chän ®−îc gèc ghÐp chÞu chua mÆn, chÞu kh« h¹n, trªn vïng ®Êt c¸t nghÌo dinh d−ìng v.v... • C©y sím cã qu¶ h¬n so víi gieo h¹t a) Gèc ghÐp + H¹t gèc ghÐp: cã thÓ lÊy h¹t hång xiªm ®Ó ghÐp lªn nã. ë Ên §é dïng Manilkara hexandra hay Mathuka latifolia ®Ó lµm gèc ghÐp cho hång xiªm rÊt cã kÕt qu¶. Theo Lª Kh¶ KÕ2 th× Manilkara hexandra (Roxb) Dubard lµ c©y g¨ng (c©y g¨ng nÐo). B¹n ®äc cã thÓ dïng nã ®Ó lµm gèc ghÐp thö nghiÖm cho hång xiªm. 2 s¸ch ''C©y cá th−êng thÊy ë ViÖt Nam'' Lª Kh¶ KÕchñ biªn.(1974). 55 + Xö lý h¹t: h¹t lÊy tõ qu¶ chÝn ®Çy ®ñ, röa s¹ch, (kh«ng lÊy h¹t ë c¸c qu¶ thèi v× tû lÖ nÈy mÇm sÏ kÐm). Sau ®ã hong kh« vµ cÊt gi÷ thªm 1 th¸ng ®em gieo th× tû lÖ nÈy mÇm tèt h¬n. §Ó h¹t chãng n¶y mÇm tr−íc khi gieo nªn xö lý b»ng c¸ch gâ lªn h¹t cho nøt vá (tr¸nh lµm th−¬ng tæn l¸ mÇm). Cã thÓ gieo h¹t vµo v−ên −¬m, nh−ng tèt nhÊt gieo vµo bÇu. §Êt bÇu gåm 1/2 ph©n chuång hoai + 1/2 ®Êt mÆt cã trén thªm Ýt l©n. Tïy gièng sau khi gieo kho¶ng 30 ngµy h¹t sÏ mäc mÇm, nªn lµm giµn che cho c©y con, bá dÇn giµn che khi c©y lín. Ch¨m sãc c©y con trong bÇu b»ng t−íi n−íc, t−íi ph©n, trõ s©u. Hång xiªm mäc kh¸ chËm, sau 15 th¸ng c©y cao kho¶ng 1,2 m. Ch¨m sãc tèt sau 1,5 - 2 n¨m lµ cã thÓ ghÐp ®−îc. b) Ph−¬ng ph¸p ghÐp * GhÐp nªm C©y gèc ghÐp 1 - 2 n¨m tuæi, ®−êng kÝnh th©n trªn 1 cm. Chän cµnh ghÐp cã ®−êng kÝnh t−¬ng ®−¬ng víi gèc ghÐp, cµnh ®ang sung søc, trªn cµnh cã mÇm ®ang ph¸t triÓn. Tr−íc khi lÊy cµnh ghÐp nªn khoanh vá ë ch©n cµnh kho¶ng 1 - 2 th¸ng ®Ó chÊt dinh d−ìng tËp trung vµo cµnh ghÐp, sau ®ã míi c¾t cµnh ®em ghÐp. Tr−íc khi ghÐp 1 tuÇn tuèt bá c¸c l¸ trªn cµnh ghÐp. cµnh ghÐp lÊy c¶ ngän, c¾t 1 ®o¹n dµi 8 - 12 cm, v¹t chÐo ®Çu vµ nhÐt vµo vÕt chÎ ë gèc ghÐp ®· c¾t ngän. Cµnh ghÐp sèng sÏ ®©m chåi míi sau kho¶ng 30 ngµy vµ ®Ó cho cµnh ghÐp thµnh thôc thªm 3 - 4 th¸ng n÷a míi ®em trång. §Ó cã tû lÖ c©y sèng cao nªn chän thêi vô ghÐp vµo c¸c th¸ng cã khÝ hËu m¸t mÎ. * GhÐp ¸p Chän gèc ghÐp vµ cµnh ghÐp cã ®−êng kÝnh t−¬ng ®−¬ng nhau, ®é 1 cm. Cµnh ghÐp vµ gèc ghÐp ®−îc v¸t mét phÇn ®Õn tËn gç, chiÒu dµi phÇn v¸t cã thÓ 3 - 4 cm, sau ®ã buéc ¸p vµo nhau, 3 - 4 th¸ng sau lµ cã thÓ c¾t rêi khái c©y mÑ. Ph−¬ng ph¸p nµy dÔ lµm, tû lÖ sèng cao, cã thÓ ghÐp ®−îc ë nhiÒu thêi ®iÓm trong n¨m víi tû lÖ thµnh c«ng 80 ®Õn 90%. 3) Gi©m cµnh Tû lÖ ra rÔ rÊt thÊp v× gç hång xiªm cøng vµ cã nhiÒu nhùa. §Ó t¨ng kh¶ n¨ng ra rÔ cña cµnh hång xiªm cã thÓ dïng c¸c chÊt ®iÒu hoµ sinh tr−ëng nh− IAA, NAA, IBA, GA3, v.v... Chän c¸c cµnh b¸nh tÎ c¾t víi ®o¹n dµi 10 - 15 cm, nhóng chËm vµo dung dÞch IAA, NAA hay IBA. KÕt qu¶ cho thÊy nhóng chËm 24 giê trong 100 pmm IBA cho hiÖu qu¶ cao h¬n nhóng nhanh. Tû lÖ thµnh c«ng nhiÒu Ýt cßn tuú thuéc vµo gièng, m«i tr−êng ë v−ên gi©m, vÝ dô: nhiÖt ®é, ®é Èm kh«ng khÝ vµ ®Êt, c−êng ®é ¸nh s¸ng v.v.. Cã thÓ khoanh vá cµnh gi©m 3 tuÇn tr−íc khi c¾t ®em gi©m còng lµm t¨ng tû lÖ ra rÔ cña cµnh gi©m. 56 VI. Kü THUËT TRåNG Vµ CH¡M SãC 1. ChuÈn bÞ ®Êt trång Vïng ®åi gß ®µo hè s©u 60 cm, réng 50 cm. NÕu ®−îc cµy xíi toµn bé diÖn tÝch ®Þnh trång hång xiªm råi míi ®µo hè ®Ó cho ®Êt t¬i xèp vµ tho¸ng th× cµng tèt. ë ®Êt thÊp cÇn lªn lÝp. LÝp réng kho¶ng 6 - 8 m, trång thµnh hµng ®¬n trªn m« cao kho¶ng 40 cm, réng 1 m. 2. MËt ®é, kho¶ng c¸ch trång hång xiªm Tuú gièng vµ ®iÒu kiÖn ®Êt ®ai ®Ó bè trÝ kho¶ng c¸ch thÝch hîp. Gièng hång xiªm Thanh Hµ ph¶i trång th−a h¬n hång xiªm Xu©n §Ønh v× t¸n l¸ dµy, c©y cao vµ t¸n réng. N¬i ®Êt xÊu nªn trång dµy h¬n n¬i ®Êt tèt. Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c hµng 7 - 10 m, cßn gi÷a c¸c c©y trªn hµng 6 - 8m. Khi trång nªn bá tói nil«ng vµ c¾t bít mét phÇn l¸ ®Ó gi¶m bèc h¬i n−íc. Hè trång cÇn chuÈn bÞ tr−íc 1 th¸ng. Dïng ph©n chuång ®Ó bãn lãt, cho thªm 100 - 200g supe l©n trén ®Òu víi ®Êt mÆt. §Æt c©y con chÝnh gi÷a hè, phñ ®Êt, giËm chÆt, lÊp ®Êt sao cho mÆt bÇu cña c©y ngang b»ng víi mÆt ®Êt, sau ®ã t−íi n−íc, gi÷ Èm cho c©y. Vïng n¾ng nãng th× nªn cã c©y che m¸t: c©y chuèi, ®u ®ñ, v.v... 3. Thêi vô trång Mïa trång tèt nhÊt ë miÒn B¾c lµ vµo vô xu©n: th¸ng 2 - 3. ë miÒn Nam vµ miÒn Trung ®Çu mïa m−a: th¸ng 4 - 5. §Ó tËn dông ®Êt khi c©y cßn nhá ch−a khÐp t¸n nªn trång xen c¸c c©y hä ®Ëu, c¸c lo¹i rau ®Ó t¨ng thªm thu nhËp cã t¸c dông phñ ®Êt, chèng cá d¹i, lµm ®Êt thªm mµu mì. Còng cã thÓ trång xen hång xiªm víi c¸c c©y ¨n qu¶ kh¸c nh− chuèi, ®u ®ñ, na, døa, chanh v.v... cho ®Õn khi c©y giao t¸n. 4. Ch¨m sãc hång xiªm sau khi trång a) T−íi n−íc vµ tiªu n−íc Khi c©y cßn nhá cÇn chó ý cung cÊp ®ñ n−íc nhÊt lµ nh÷ng vïng cã mïa kh« h¹n kÐo dµi. NÕu gÇn nguån n−íc th× t−íi cho c©y, nÕu khã kh¨n th× t×m c©y che phñ vµo gèc, nhÊt lµ giai ®o¹n tr−íc khi b−íc sang mïa kh«. Mïa m−a, nh÷ng th¸ng m−a lín cÇn chó ý th¸o n−íc cho c©y, v× nÕu ngËp n−íc sÏ lµm gi¶m n¨ng suÊt vµ phÈm chÊt qu¶. b) Bãn ph©n Hång xiªm ra hoa ®Ëu qu¶ quanh n¨m víi tû lÖ ®Ëu qu¶ cao, v× thÕ hång xiªm cã nhu cÇu dinh d−ìng cao nªn cÇn nhiÒu ph©n bãn. Trong v−ên hång xiªm, nÕu bãn ph©n cho c©y trång xen (vÝ dô chuèi...), hång xiªm còng ®−îc nguån dinh d−ìng ®Ó c©y ph¸t triÓn. Bé rÔ hång xiªm th−êng ¨n n«ng v× trång b»ng cµnh chiÕt nªn khi bãn ph©n chó ý lµm sao ®Ó c©y sö dông nguån ph©n ®−îc tèt, kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn bé rÔ. Cã thÓ ¸p dông ph−¬ng ph¸p bãn ph©n nh− sau : a) Bãn lãt: c©y míi trång mçi hè bãn 20 - 30 kg ph©n chuång (nhiÒu h¬n cµng tèt) + 1 - 2 kg supe l©n + 0,5 kg sulfat kali. 57 b) Bãn thóc: + Khi c©y cßn nhá chñ yÕu t−íi n−íc ph©n chuång ng©m ñ pha lo·ng, nång ®é tõ 1 : 10 ®Õn 1 : 3 - 5 tuú theo ®é lín dÇn cña c©y. Bãn vµo tr−íc c¸c ®ît ra léc kho¶ng 15 ngµy ®Õn 1 th¸ng. Còng cã thÓ bãn thóc ph©n ®¹m pha lo·ng 1%. + Khi c©y lín ®ang nu«i qu¶ cÇn nhiÒu dinh d−ìng, nhÊt lµ ë løa tuæi trªn 15 n¨m lµ thêi kú c©y ®ang cã n¨ng suÊt cao, bãn 800g N + 176g P2O5 + 166g K2O cho 1 c©y trong 1 n¨m ®−îc xem lµ tèt nhÊt. L−îng ph©n bãn t−¬ng ®−¬ng víi 1.820g urª, 332g sunfat kali vµ 980g supe l©n. Thêi vô bãn thÝch hîp: bãn tr−íc c¸c ®ît léc chÝnh trong n¨m 1 - 2 th¸ng: vµo th¸ng 4 - 5 vµ 9 - 10. Ngoµi ra cßn bãn ®Ëm cho c©y sau lóc thu ho¹ch qu¶ nh»m håi phôc søc cho c©y vµ chuÈn bÞ cho c¸c ®ît léc míi (hoa hång xiªm në sau khi ®ît léc míi æn ®Þnh, në ë n¸ch l¸ tõ d−íi lªn trªn). C¸ch bãn tèt nhÊt lµ bãn n«ng. Dïng cuèc lËt nhÑ c¸c líp ®Êt ë ®é s©u 5 - 10 cm xung quanh vïng h×nh chiÕu cña t¸n c©y, r¾c ®Òu ph©n, sau ®ã phñ mét líp ®Êt máng. Chó ý : kh«ng bãn vµo lóc trêi m−a, ph©n dÔ bÞ tr«i, Ýt cã hiÖu qu¶. Bãn bïn ao: theo kinh nghiÖm cña nh©n d©n sau khi t¸t ao, lÊy bïn ph¬i kh« ná, cho dÇn tõ xung quanh gèc bãn réng ra ®Õn hÕt vïng t¸n c©y, võa cã t¸c dông dinh d−ìng võa c¹p thªm ®Êt cho bÒn gèc, t¨ng thªm kh¶ n¨ng chèng giã b·o. Khi bãn ph©n cÇn chó ý t−íi n−íc gi÷ Èm cho c©y nhÊt lµ trong mïa kh« vµ phßng trõ s©u bÖnh kÞp thêi ®Ó ®¹t ®−îc n¨ng suÊt cao, phÈm chÊt tèt. c) C¾t tØa C©y hång xiªm th−êng cã t¸n dµy, cµnh l¸ ph©n bè ®Òu nªn kh«ng cÇn c¾t tØa nhiÒu. NÕu muèn t¸n thÊp th× nh÷ng n¨m ®Çu nªn tØa bít ngän, cÇn c¾t bá nh÷ng cµnh mäc thÊp, xoÌ s¸t gÇn mÆt ®Êt, bá c¸c cµnh t−îc, cµnh bÞ s©u bÖnh vµ côm cµnh mäc chen chóc trong t¸n ®Ó cho c©y tho¸ng, ®ì tiªu hao dinh d−ìng v« Ých. Khi c©y hång xiªm ®· giµ, cho n¨ng suÊt thÊp, qu¶ nhá cÇn c−a bá c¸c cµnh giµ, c©y sÏ mäc nhiÒu cµnh míi bæ sung ®Òu vµo khung t¸n sau mét hai n¨m sÏ b×nh phôc vµ cho qu¶ to. ViÖc c¾t tØa cµnh, hoÆc c−a bá cµnh giµ nªn lµm sau lóc thu ho¹ch. Chó ý bãn ph©n vµ t−íi n−íc nhÊt lµ muèn ®èn trÎ c¸c c©y giµ. 5. S©u bÖnh h¹i hång xiªm Hång xiªm ®−îc xem nh− lµ c©y ¨n qu¶ Ýt cã s©u bÖnh nh−ng ®Ó ®¶m b¶o cho c©y sinh tr−ëng tèt, ra hoa ®Ëu qu¶ ®−îc nhiÒu cÇn chó ý c¸c lo¹i s©u bÖnh sau: + RÖp h¹i hång xiªm: trªn c©y ë ngän cµnh thÊy cã mét líp b«ng tr¾ng b¸m dÝnh vµo gèc cuèng l¸, cuèng hoa. Lo¹i rÖp nµy còng thÊy trªn cam, quýt, æi vµ c¶ khoai t©y. S©u tr−ëng thµnh vµ s©u non ®Òu chÝch hót dÞch cña mÇm, chåi hoa lµm cho bé phËn bÞ h¹i kh« hÐo tõng ®¸m, cµnh l¸ ph¸t triÓn chËm g©y rông hoa. RÖp th−êng h¹i tõ th¸ng 5 trë ®i, khi rÖp g©y h¹i cßn quyÕn rò c¶ kiÕn, t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c lo¹i nÊm ph¸t triÓn ¶nh h−ëng ®Õn sù quang hîp cña c©y. C¸ch phßng trõ: nÕu Ýt th× dïng tay b¾t giÕt, nÕu nhiÒu th× dïng 0,1 - 0,2% Vofatox hoÆc 0,1 - 0,2% Bi58 ®Ó phun. Còng cã thÓ dïng Basudin 0,1% phun lªn l¸ trõ s©u non. + Ruåi h¹i qu¶: ruåi ho¹t ®éng nhanh nhÑn vµo ban ngµy, −a n¬i rËm r¹p, m¸t, ®Î trøng vµo qu¶ hång xiªm chÝn. S©u non në ra ho¹t ®éng ngay, ¨n phÇn thÞt qu¶ lµm cho qu¶ biÕn d¹ng råi rông. C¸ch phßng trõ: • Thu ho¹ch qu¶ tr−íc khi chÝn. Thu nhÆt qu¶ bÞ h¹i trén víi v«i ®em ch«n. 58 • Phun Vofatox 0,1 - 0,2%. • Dïng bÉy b¶: dïng 1 - 2 giät Methyl eugenol (mªtin ¬giªn«n) + vµi giät Dipterex 5%. §Üa ®Æt b¶ ®Æt trªn gi¸ treo c¸ch mÆt ®Êt kho¶ng 1 m trong t¸n c©y n¬i r©m m¸t. V−ên 1 ha ®Æt 1 - 2 b¶, 7 ngµy thay b¶ 1 lÇn + Ngµi h¹i l¸, h¹i hoa (Nephopteryx sp.): xuÊt hiÖn vµ g©y h¹i quanh n¨m, nh−ng ho¹t ®éng m¹nh vµo lóc hång xiªm cã cµnh non (th¸ng 4 - 5) vµ xuÊt hiÖn chåi hoa. Ngµi ¨n l¸, nô hoa vµ qu¶ non. C¸ch phßng trõ: Dïng Azodrin 50DD, Monitol 50ND víi nång ®é 0,2% chÕ phÈm, phun vao tr−íc lóc hoa në. + BÖnh ®èm trªn th©n vµ cµnh lín: bÖnh xuÊt hiÖn trªn th©n vµ nh¸nh lín t¹o thµnh c¸c ®èm vµng hay x¸m xanh loang læ trªn th©n vµ cµnh lín. BÖnh do nÊm Cephaleurus canescens g©y nªn. BÖnh lµm cho c©y yÕu søc t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c lo¹i bÖnh kh¸c g©y h¹i. C¸ch phßng trõ: dïng c¸c lo¹i thuèc gèc ®ång (hçn hîp Boãc ®«, Oxit clorua ®ång, Copper Zinc ®Ó phun hoÆc cã thÓ dïng v«i quÐt lªn th©n c©y vµ c¸c cµnh lín ®Ó phßng ngõa. + BÖnh ®èm l¸ : do nÊm Phaeophleospora indica g©y h¹i trªn l¸ vµ qu¶. Phßng trõ b»ng c¸ch phun Copper-Zinc 0,3% chÕ phÈm hay Mancozeb 0,25% chÕ phÈm. 6. Chèng b·o cho hång xiªm CÇn ¸p dông mét sè biÖn ph¸p tr−íc khi cã b·o: • LÊy r¬m r¹ hoÆc bæi (cá kh«) bã l¹i tõng bã chÌn vµo gi÷a c¸c cµnh lín vµ gh× c¸c cµnh ®ã vµo bã r¹. Khi cã b·o giã lín r¹ vµ bæi gióp cµnh c©y kh«ng bÞ lay nhiÒu, kh«ng bÞ giã to bÎ g·y cµnh. • LÊy cäc buéc d©y nÐo c©y nä víi c©y kia, nhÊt lµ ®èi víi th©n c©y lín, c¸c cµnh chÝnh gi÷ chÆt lÊy nhau kh«ng cho giã lay m¹nh, tr¸nh bÞ g·y th©n, g·y nh÷ng cµnh lín. Cã thÓ lîi dông th©n c©y cao hoÆc nh÷ng c©y lín kh¸c dïng lµm ®iÓm tùa ®Ó buéc cè ®Þnh th©n vµ cµnh c©y hång xiªm. • Khi cã b·o th−êng kÌm theo m−a to. NÕu cã thÓ dïng nil«ng phñ kÝn mÆt ®Êt theo h×nh chiÕu cña t¸n c©y tõ trong gèc trë ra ®Ó chèng n−íc m−a vµo gèc lµm nh·o ®Êt, gèc bÞ lung lay, ®øt rÔ, sau b·o c©y kh«ng g·y cµnh nh−ng vÉn bÞ chÕt do rÔ bÞ tæn th−¬ng. • NÕu biÕt cã b·o lín dïng kÐo c¾t bít cµnh ë ngoµi t¸n ®Ó c©y nhÑ bít, t¨ng søc chÞu ®ùng khi giã to. ë vïng hay cã b·o nªn t¹o t¸n c©y thÊp xoÌ réng ra bèn phÝa lµ tèt h¬n c¶. • Bãn vun vµo gèc mét líp bïn ao ph¬i kh« ®Ó ná võa lµ nguån bæ sung dinh d−ìng, võa cã t¸c dông c¹p thªm ®Êt cho bé rÔ. Nªn lµm sau mïa thu ho¹ch qu¶. 59 vII. THU HO¹CH Vµ B¶O QU¶N ë miÒn B¾c hång xiªm sau khi thô phÊn thô tinh 8 - 10 th¸ng qu¶ míi chÝn, ë miÒn Nam chØ cÇn 4 - 6 th¸ng. Tiªu chuÈn x¸c ®Þnh ®é giµ ®Ó thu h¸i lµ: cuèng qu¶ nhá l¹i, tai vÓnh lªn (l¸ ®µi vÓnh lªn chø kh«ng dÝnh vµo qu¶ nh− tr−íc), líp phÊn n©u x¸m ngoµi qu¶ r¹n nøt vµ bong ra, vá qu¶ chuyÓn mµu xanh vµng vµ nh½n, khi h¸i mñ ë cuèng qu¶ ch¶y ra Ýt hoÆc kh«ng cã. Bæ ®«i qu¶ thÊy thÞt qu¶ ®· chuyÓn mµu n©u vµng lµ cã thÓ h¸i xuèng ®Ó rÊm: V× trªn c©y trong 1 mïa cã c¸c ®ît hoa ra kh¸c nhau nªn h¸i qu¶ tõng ®ît c¸ch nhau 1 - 2 tuÇn/1 lÇn: Kh«ng nªn chê ®Õn qu¶ chÝn míi h¸i v× dÔ bÞ rông, bÞ giËp. Qu¶ thu ho¹ch xong nªn ph©n lo¹i tr−íc khi ®em rÊm. Tuú theo gièng mµ ph©n thµnh lo¹i qu¶ to (nÆng 250 - 300g), trung b×nh (120 - 150g) vµ nhá (50 - 80g). H¸i qu¶ xong ®em ng©m n−íc 30 phót (cã thÓ ng©m trong n−íc v«i trong), sau ®ã lÊy giÎ −ít lau s¹ch phÊn n©u ë vá qu¶ vµ nhùa ë cuèng qu¶ råi hong kh« n¬i tho¸ng m¸t. Khi qu¶ ®· kh« cho vµo thïng phuy, chum v¹i hoÆc thïng gç lãt r¬m r¹ xung quanh thµnh, ®èt vµi nÐn h−¬ng thÎ hoÆc h−¬ng ®en, ®Ëy kÝn b»ng nil«ng. Mïa hÌ chØ cÇn ñ 2 ngµy víi 2 lÇn th¾p h−¬ng, cßn mïa ®«ng khi h¸i qu¶ xuèng kh«ng ng©m n−íc, chØ lÊy giÎ lau s¹ch phÊn vµ rÊm trong ®iÒu kiÖn ®ñ Êm xung quanh trong 4 - 6 ngµy víi 4 - 6 lÇn h−¬ng (7 - 10 nÐn) qu¶ míi chÝn. ë §ång b»ng s«ng Cöu Long ng−êi ta dïng ®Êt ®Ìn (CaC2) ®Ó rÊm hång xiªm. Víi khèi l−îng 1.000 qu¶ −íc l−îng dïng 100 - 120g, thêi gian rÊm 24 giê (nÕu ph¶i vËn chuyÓn ®i xa) hoÆc 36 giê (nÕu tiªu thô gÇn) lµ ®ñ. Kinh nghiÖm cho thÊy qu¶ giµ thu ho¹ch xong ng©m n−íc v«i vµ ®em ph¬i n¾ng ¨n rÊt ngät vµ gißn. VÒ n¨ng suÊt, kÕt qu¶ ®iÒu tra cña tr−êng §¹i häc CÇn Th¬ ë c¸c v−ên hång xiªm tèt vïng §ång b»ng s«ng Cöu Long trång b»ng cµnh chiÕt nh− sau: • N¨m thø 3: 0,5 - 1,5 tÊn/ha. • N¨m thø 4: 7 - 9 tÊn/ha • N¨m thø 5: 10 - 13 tÊn/ha • N¨m thø 6: 15 - 25 tÊn/ha • Tõ n¨m thø 7 trë ®i: 17 - 40 tÊn/ha. ë §ång b»ng s«ng Hång víi gièng hång xiªm Xu©n §Ønh, hång xiªm Thanh Hµ n¨ng suÊt ë c¸c tuæi nh− sau: N¨ng suÊt qu¶ theo tuæi c©y (kg/n¨m) (theo TrÇn ThÕ Tôc vµ TrÇn Ngäc ChÝnh, 1989) Tuæi c©y Hång xiªm Xu©n §Ønh Hång xiªm Thanh Hµ 4 8,26 12,01 7 22,90 26,39 12 41,25 46,51 17 68,75 81,80 22 77,95 90,70 60 VÒ mÆt b¶o qu¶n: qu¶ hång xiªm chÝn cã thÓ gi÷ trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é b×nh th−êng trong phßng 2 - 3 ngµy. NhiÖt ®é l¹nh 00C cã thÓ gi÷ ®−îc 2 tuÇn. Qu¶ ch−a rÊm cã thÓ gi÷ ®−îc 17 ngµy ë nhiÖt ®é 150C, nh−ng cÇn thËn träng v× cÊt gi÷ ë nhiÖt ®é thÊp qu¸ sau ®ã khã rÊm chÝn. Trång hång xiªm ngoµi lÊy qu¶ cßn ®Ó lÊy nhùa. Trªn 1 c©y trong 1 n¨m thu ®−îc 14 - 15 kg nhùa t−¬ng tù nh− lÊy nhùa mñ cao su nh−ng th−êng chØ khai th¸c 3 n¨m 1 lÇn vµ th−êng lµ trªn c©y rõng. Nhùa hång xiªm dïng ®Ó lµm kÑo cao su, nh−ng ngµy nay nhùa tæng hîp thay thÕ dÇn nhùa hång xiªm nªn thÞ tr−êng mñ hång xiªm còng bÞ gi¶m. 61 c¢Y §U §ñ (Carica papaya L.) I. GI¸ TRÞ DINH D¦ìNG, ý NGHÜA KINH TÕ §u ®ñ lµ c©y ¨n qu¶ cho thu ho¹ch nhanh ®¹t s¶n l−îng cao, chiÕm Ýt diÖn tÝch dinh d−ìng, thÝch hîp víi nhiÒu lo¹i ®Êt. Cã thÓ trång xen, trång gèi víi c¸c c©y trång kh¸c. Trong v−ên qu¶ nh− xoµi, nh·n, v¶i... khi c©y ch−a giao t¸n cã thÓ trång xen ®u ®ñ ®Ó cã thu ho¹ch nh÷ng n¨m ®Çu. Qu¶ ®u ®ñ ®−îc sö dông víi nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau nh− ¨n qu¶ chÝn, lµm rau, chÕ biÕn, lµm thøc ¨n ch¨n nu«i. §u ®ñ còng ®−îc trång ®Ó khai th¸c nhùa papain cung cÊp cho c«ng nghiÖp chÕ biÕn thÞt, s÷a, lµm bia, lµm d−îc liÖu. Qu¶ ®u ®ñ chÝn cã gi¸ trÞ dinh d−ìng cao ®−îc thÞ tr−êng qu¶ t−¬i c¸c n−íc ch©u ¢u, ch©u Mü, NhËt B¶n rÊt −a chuéng. KÕt qu¶ ph©n tÝch ho¸ häc cho thÊy trong 100g phÇn ¨n ®−îc cã chøa 85 - 88% n−íc, 0,6% protein, 0,1% lipit 8,3% ®−êng, 0,4% tro; 60 - 122mg% vitamin C, vitamin B vµ ®Æc biÖt rÊt giµu vitamin A: 1.700 - 3.500 UI, cao gÊp 20 lÇn so víi døa. S¶n l−îng ®u ®ñ toµn thÕ giíi tõ 4,4 ®Õn 5 triÖu tÊn. II. NGUåN GèC PH¢N Bè C©y ®u ®ñ cã nguån gèc tõ miÒn nhiÖt ®íi ch©u Mü. Mét sè t¸c gi¶ cho r»ng Mªhic« vµ C«xtarica lµ quª h−¬ng cña ®u ®ñ, tõ ®©y ®−îc ®−a trång ë nhiÒu n−íc vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi Êm trong ph¹m vi vÜ ®é 320 b¾c vµ 320 nam - nh÷ng n¬i mµ nhiÖt ®é b×nh qu©n n¨m kh«ng thÊp qu¸ 150C. Nhê cã nh÷ng tiÕn bé vÒ c«ng t¸c gièng, ng−êi ta ®· t¹o ra ®−îc c¸c gièng ®u ®ñ t−¬ng ®èi chÞu l¹nh ®Ó cã thÓ trång ®−îc ë ®é cao 600 - 1.000 m so víi mÆt biÓn trong vïng nhiÖt ®íi. Trõ ch©u ¢u ra, c¸c ch©u cßn l¹i ®Òu cã trång ®u ®ñ. Ch©u ¸: cã Ên §é, Trung Quèc, ViÖt Nam, Th¸i Lan, Philippin, Mianma, Malaisia... Ch©u Phi: Tangiania, Uganda. Ch©u Mü: c¸c n−íc nam Mü, trung Mü, ë b¾c Mü cã Hoa Kú. Ch©u §¹i D−¬ng: ¤xtr©ylia, Niuzil©n v.v.. ë ViÖt Nam ch−a x¸c ®Þnh ®−îc nguån gèc, xuÊt sø, nh−ng ®Õn nay hÇu hÕt c¸c tØnh tõ Nam chÝ B¾c ®Òu cã trång ®u ®ñ, nhiÒu nhÊt lµ c¸c tØnh miÒn §«ng Nam Bé vµ T©y Nguyªn. §u ®ñ ®−îc xem nh− lµ mét c©y ¨n qu¶ ng¾n ngµy trong c¬ cÊu v−ên c©y ¨n qu¶ ë c¸c vïng trong n−íc. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y c¸c v−ên ®u ®ñ th−êng bÞ bÖnh vi rót g©y h¹i nªn phÇn nµo cã ¶nh h−ëng ®Õn s¶n xuÊt vµ më réng vïng trång trªn quy m« tËp trung. 62 III. C¸C GIèNG §U §ñ PHæ BIÕN ë N¦íC TA §u ®ñ cã kh¶ n¨ng giao phÊn rÊt lín vµ l¹i nh©n gièng b»ng h¹t, v× vËy c¸c gièng vµ dßng ®u ®ñ trªn thÕ giíi kh¸ nhiÒu, cã ®Õn h¬n 70 dßng vµ gièng kh¸c nhau. NhiÒu gièng míi nhê lai t¹o ®· lµm phong phó thªm c¸c dßng vµ gièng hiÖn cã, tho¶ m·n ®−îc thÞ hiÕu vµ yªu cÇu cña ng−êi tiªu dïng. ë n−íc ta hiÖn nay th−êng trång c¸c gièng sau: 1. §u ®ñ ta Bao gåm c¸c gièng cã tªn gäi lµ ®u ®ñ ta ®−îc trång kh¸ phæ biÕn ë vïng trung du, b¸n s¬n ®Þa, vïng ®ång b»ng s«ng Hång. §Æc tÝnh chung lµ l¸ xanh ®Ëm, máng, cuèng l¸ dµi nhá, cã mµu xanh, c©y cao, sinh tr−ëng khoÎ t−¬ng ®èi chÞu s©u bÖnh còng nh− ®iÒu kiÖn bÊt thuËn. Qu¶ nhá, cã 1 - 3 qu¶/cuèng, träng l−îng trung b×nh 0,3 - 0,8kg/qu¶, thÞt qu¶ vµng, máng, ¨n ngät, vá máng dÔ bÞ giËp khi vËn chuyÓn. 2. §u ®ñ Mªhic« §©y lµ gièng nhËp n¨m 1970. C©y cao trung b×nh, to, khoÎ, c¸c ®èt rÊt sÝt nhau, l¸ xanh ®Ëm, dµy, cuèng l¸ to, mµu xanh. Qu¶ dµi t−¬ng ®èi ®Æc ruét. Da qu¶ sï s×, dµy, t−¬ng ®èi chÞu vËn chuyÓn. Träng l−îng qu¶ 0,6 - 1,2kg/qu¶. ThÞt qu¶ ch¾c, phÈm chÊt kh¸. Lµ gièng cã tû lÖ c©y l−ìng tÝnh vµ c©y c¸i rÊt cao. Yªu cÇu th©m canh cao, rÊt dÔ nhiÔm bÖnh hoa l¸ (vi rót). 3. §u ®ñ Solo Gièng cã nguån gèc tõ ®¶o Haoai ®−îc nhËp vµo n−íc ta kh¸ l©u vµ trång nhiÒu ë miÒn Nam, sau ®ã míi nhËp vµ trång ë miÒn B¾c. Gièng Solo sím cã qu¶, thÊp c©y, n¨ng suÊt t−¬ng ®èi cao. Qu¶ cã d¹ng h×nh qu¶ lª, träng l−îng 0,8 - 2,0kg/qu¶, phÈm chÊt trung b×nh. HiÖn nay trång nhiÒu d¹ng h×nh kh¸c nhau nh− gièng: ThuËn Vi, gièng thÇu dÇu v.v… 4. §u ®ñ Trung Quèc Nguån gèc: N¨m 1972 Së Khoa häc n«ng nghiÖp thµnh phè Qu¶ng Ch©u chän ®−îc gièng ®u ®ñ nµy nhê kÕt qu¶ lai kÐp: con lai F1 lµ con lai gi÷a LÜnh Nam sè 6 - lµm mÑ vµ Trung S¬n cã kh¶ n¨ng cho qu¶ sai - lµm bè. Con lai F1 ®−îc gäi lµ HuÖ Trung (HuÖ - tªn gäi riªng cña thµnh phè Qu¶ng Ch©u), Trung - ch÷ ®Çu cña Trung S¬n - mét huyÖn cña tØnh Qu¶ng §«ng. TiÕp tôc dïng con lai F1 HuÖ Trung lµm mÑ, dïng gièng ®u ®ñ ruét ®á Th¸i Lan lµm bè, chän ra ®−îc gièng ®u ®ñ ''HuÖ Trung hång''. Gièng nµy cã −u ®iÓm chÝn sím, n¨ng suÊt cao, phÈm chÊt ngon, n¨ng suÊt æn ®Þnh. Lµ gièng trång chñ yÕu ë vïng ngo¹i « Qu¶ng Ch©u hiÖn nay. §Æc ®iÓm: thÊp c©y, qu¶ dµi, cäng l¸ th−êng cã mµu tÝm phiÕn l¸ chia thuú kh¸ s©u, n¨ng suÊt kh¸. Cã gièng qu¶ thÞt vµng vµ cã gièng thÞt qu¶ ®á. 63 5. C¸c gièng nhËp néi kh¸c NhËp tõ Th¸i Lan vµ mét sè n−íc kh¸c trong thêi gian gÇn ®©y lµ c¸c gièng Sunrise, Knows you, Tai nung v.v... IV. §ÆC §IÓM SINH VËT HäC 1. RÔ Ph©n bè rÊt n«ng, ®¹i bé phËn tËp trung ë tÇng ®Êt 0 - 30 cm. N¬i cã mùc n−íc ngÇm cao rÔ ¨n n«ng, ®Êt ®åi, cã tÇng dµy, mùc n−íc ngÇm thÊp rÔ cã thÓ ¨n s©u 70 - 100 cm. RÔ ®u ®ñ nhá, gißn, dÔ bÞ tæn th−¬ng do c¬ giíi còng nh− gÆp óng ngËp hoÆc kh« h¹n cña ®Êt, RÔ ®u ®ñ rÊt mÉn c¶m khi ®Êt chÆt, bÝ hoÆc ngËp n−íc, ®Êt cã ®é Èm cao. ng−êi ta quan s¸t thÊy: tõ th¸ng 3 nhiÖt ®é b×nh qu©n 17,90C rÔ b¾t ®Çu sinh tr−ëng, ®Õn th¸ng 5 - 6 rÔ ph¸t triÓn m¹nh, nh−ng tõ th¸ng 12 trë ®i rÔ mäc yÕu vµ Ýt dÇn (t¹i Qu¶ng Ch©u). 2. Th©n Th©n th¼ng cao, cã c©y ®Õn 12 m, Ýt ph©n cµnh, cã cÊu t¹o ®Æc biÖt: phÇn vá sau líp biÓu b× lµ m¹ng l−íi dµy ®Æc c¸c bã sîi gç cã t¸c dông chèng ®æ cho c©y. PhÇn trong sau líp vá lµ c¸c tÕ bµo nhu m« xèp, gißn, lµm nhiÖm vô dù tr÷ dinh d−ìng cho c©y. Khi c©y giµ c¸c tÕ bµo nµy bÞ tho¸i ho¸ lµm th©n bÞ rçng ë gi÷a. Trong s¶n xuÊt ng−êi ta thÝch c¸c gièng cã th©n thÊp ®Ó dÔ ch¨m sãc qu¶n lý vµ chèng ®−îc giã b·o. Cïng trång trong mét ®iÒu kiÖn nh− nhau, th©n c©y c¸i sinh tr−ëng chËm, c©y ®ùc nhanh h¬n vµ c©y l−ìng tÝnh th× ë d¹ng trung gian. C©y ®u ®ñ khi giµ cã thÓ mäc c¸c nh¸nh bªn, trªn nh¸nh nµy cã thÓ mäc tiÕp c¸c nh¸nh con, trªn nh¸nh vÉn cã kh¶ n¨ng ra hoa, song ®Ëu qu¶ thÊp, phÈm chÊt kÐm. 3. L¸ §u ®ñ cã phiÕn l¸ réng, chia thuú, víi cuèng l¸ rçng, chiÒu dµi 0,7 - 0,9 m. Lóc míi mäc ngoµi l¸ mÇm phiÕn l¸ cßn nguyªn. Khi cã 4, 5 l¸ trë ®i phiÕn l¸ míi chia thuú. Tõ mäc ®Õn lóc l¸ thµnh thôc thêi gian kho¶ng 20 ngµy, mïa ®«ng th× dµi h¬n kho¶ng trªn 30 ngµy. Trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi ë n−íc ta nÕu cã ®ñ n−íc th× quanh n¨m cã thÓ mäc l¸. Trong mét n¨m cã thÓ mäc ®−îc 60 l¸. Tuæi thä cña l¸ kho¶ng trªn d−íi 4 th¸ng. Còng nh− rÔ, l¸ rÊt mÉn c¶m víi ®iÒu kiÖn bÊt thuËn nh− s−¬ng muèi, nhiÖt ®é thÊp, óng, h¹n, biÓu hiÖn b»ng c¸c ph¶n øng nh− ra l¸ chËm, hÐo rò, rông sím. Ng−êi ta tÝnh r»ng trªn mét c©y ®u ®ñ sai qu¶ mét l¸ ®u ®ñ ph¶i lµm nhiÖm vô cung cÊp dinh d−ìng cho 2 qu¶ trë lªn. Bëi vËy ®Ó ®¶m b¶o ®−îc n¨ng suÊt cao cÇn gi÷ cho bé l¸ xanh tèt, kh«ng rông sím. 4. Hoa a) C¸c d¹ng hoa §u ®ñ cã 3 d¹ng hoa: ®ùc, c¸i vµ l−ìng tÝnh (h×nh 15). Tuú thuéc vµo dinh d−ìng mµ sù ph©n ho¸ ra c¸c lo¹i hoa trªn cïng mét cµnh còng kh¸c nhau. V× vËy mét sè t¸c gi¶ cho r»ng giíi tÝnh cña c©y cßn phô thuéc vµo tuæi c©y còng nh− t×nh tr¹ng dinh d−ìng. Hoa cã 5 c¸nh vµ 5 - 10 nhÞ ®ùc th−êng në vµo ban ®ªm. Thêi gian tõ khi në ®Õn tµn kÐo dµi tõ 3 - 5 ngµy. 64 b) C¸c kiÓu h×nh c©y vµ giíi tÝnh ®u ®ñ §u ®ñ ®−îc coi lµ c©y ®a tÝnh, v× trong cïng mét gièng tån t¹i nhiÒu kiÓu c©y cã giíi tÝnh kh¸c nhau. C¸c t¸c gi¶ ®· chØ ra ®−îc 31 kiÓu h×nh cña c©y trong cïng mét gièng tõ siªu c¸i ®Õn siªu ®ùc mµ chóng kh¸c nhau vÒ kh¶ n¨ng h×nh thµnh c¬ quan sinh dôc ®ùc vµ c¸i. Th«ng th−êng trong thùc tÕ c¸c kiÓu c©y ®−îc ph©n ra 3 kiÓu h×nh: c©y c¸i, c©y ®ùc vµ c©y l−ìng tÝnh H×nh 15. H×nh th¸i mét sè lo¹i hoa, qu¶ chñ yÕu cña ®u ®ñ a) Hoa c¸i; b) Hoa l−ìng tÝnh d¹ng qu¶ trßn dµi; c) Hoa l−ìng tØnh d¹ng c¸i; d) Hoa l−ìng tÝnh d¹ng ®ùc; e) Hoa ®ùc; c - Hoa ; d - Qu¶ 65 1) C©y c¸i C©y chØ ra hoa c¸i, hoa æn ®Þnh Ýt bÞ ¶nh h−ëng vµ chi phèi bëi ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh. NÕu dïng phÊn cña hoa l−ìng tÝnh ®Ó thô phÊn th× kh¶ n¨ng cho qu¶ rÊt tèt. Qu¶ trªn c©y c¸i th−êng lµ qu¶ ®¬n, cïi qu¶ máng. Trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn nÕu dïng bao c¸ch ly bao hoa c¸i l¹i kh«ng cho thô phÊn tù do th× qu¶ sÏ kh«ng h¹t, trong tr−êng hîp nµy gäi lµ kÕt qu¶ ®¬n tÝnh, qu¶ nhá, h¹t kh«ng ch¾c, phÈm chÊt kÐm. 2) C©y ®ùc VÒ c¬ b¶n lµ ra hoa ®ùc, chïm hoa ra ë n¸ch l¸ dµi 10 - 90 cm, kh«ng cã qu¶. C¸ biÖt cuèi chïm hoa cã mét sè hoa c¸i vµ kÕt ®−îc 1 - 2 qu¶ nhá, nh÷ng qu¶ nµy kh«ng cã ý nghÜa vÒ mÆt th−¬ng phÈm. 3) C©y l−ìng tÝnh Do ®iÒu kiÖn dinh d−ìng vµ ¶nh h−ëng cña ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh trong n¨m trªn c©y l−ìng tÝnh hoa në rÊt ®a d¹ng. VÝ dô, trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é t¨ng cao dÇn tr×nh tù hoa në cã thÓ lµ: tõ hoa l−ìng tÝnh d¹ng c¸i chuyÓn sang hoa l−ìng tÝnh d¹ng ®ùc vµ hoa ®ùc cã cuèng ng¾n. Ng−îc l¹i tõ nhiÖt ®é cao chuyÓn sang thÊp, lóc ®ã tõ hoa l−ìng tÝnh d¹ng ®ùc vµ hoa ®ùc chuyÓn thµnh hoa l−ìng tÝnh d¹ng qu¶ trßn dµi råi tiÕp tôc chuyÓn thµnh hoa l−ìng tÝnh d¹ng c¸i. Nh− vËy do ¶nh h−ëng cña thêi tiÕt khÝ hËu trong n¨m tr×nh tù në cña c¸c lo¹i hoa trªn c©y ®u ®ñ l−ìng tÝnh kh«ng æn ®Þnh, do ®ã kh¶ n¨ng ®Ëu qu¶ kh«ng b»ng c©y c¸i, nh−ng träng l−îng tõng qu¶ l¹i cao, phÈm chÊt qu¶ l¹i tèt h¬n qu¶ ë c©y c¸i. 5. Qu¶ H×nh d¹ng vµ ®é lín qu¶ thay ®æi tuú gièng vµ ngay trong cïng mét gièng. Thêi gian sinh tr−ëng cña qu¶ kÓ tõ lóc tµn hoa ®Õn lóc chÝn kÐo dµi 3 - 4 th¸ng tuú thuéc vµo gièng, ®Þa ®iÓm trång vµ mïa vô ra hoa. ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña qu¶ bao gåm c¸c yÕu tè: nhiÖt ®é n−íc, ph©n bãn, møc ®é thô phÊn thô tinh cña qu¶ v.v... NhiÖt ®é cao qu¶ ph¸t triÓn nhanh, ng−îc l¹i nhiÖt ®é thÊp qu¶ ph¸t triÓn chËm. Vïng trång ®u ®ñ cã nhiÖt ®é cao, nhiÒu ¸nh s¸ng, khÝ hËu kh« cho qu¶ ngät, ®é ®−êng cao (chñ yÕu lµ ®−êng saccar«za), ng−îc l¹i nhiÖt ®é thÊp qu¶ ®u ®ñ cã vÞ ®¾ng, phÈm chÊt kÐm. Trong qu¶ cã hµm l−îng ®−êng tæng sè trªn d−íi 10% vµ n−íc chiÕm 90 - 92%. 6. H¹t Trong mçi qu¶ l−îng h¹t nhiÒu hay Ýt phô thuéc vµo viÖc thô phÊn thô tinh vµ ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh t¸c ®éng. NÕu d−îc thô phÊn ®Çy ®ñ mçi qu¶ cã trªn 1.000 h¹t; nh−ng còng cã qu¶ chØ cã Ýt h¹t ë phÇn cuèng, hoÆc cã qu¶ kh«ng cã h¹t. H¹t ®u ®ñ cã mµng máng bao quanh, h¹t cã chøa dÇu nªn dÔ mÊt søc n¶y mÇm. 66 Qu¶ ®Ó lÊy h¹t lµm gièng cÇn ®Ó chÝn ®ñ, lóc nµy phÇn nöa qu¶ ®· biÕn mµu vµng, h¸i xuèng ®Ó cho chÝn vµng hoµn toµn míi c¾t ra lÊy h¹t. Röa s¹ch, hong kh« trong bãng r©m cã thÓ gieo ngay hoÆc cÊt vµo tói ®Ó b¶o qu¶n. H¹t n¶y mÇm tèt nhÊt ë nhiÖt ®é 350C. D−íi 230C hay cao h¬n 440C ®Òu øc chÕ h¹t n¶y mÇm. V. Y£U CÇU §iÒU KIÖN NGO¹I C¶NH 1. NhiÖt ®é C©y ®u ®ñ cã nguån gèc ë vïng nhiÖt ®íi ch©u Mü nªn yªu cÇu cã nhiÖt ®é cao. NhiÖt ®é thÝch hîp nhÊt 25 - 300C. vïng cã nhiÖt ®é ≥ 200C ®−îc coi lµ møc nhiÖt ®é trång cã hiÖu qu¶ kinh tÕ. NhiÖt ®é lµ yÕu tè h¹n chÕ sù ph©n bè còng nh− sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña ®u ®ñ. Khi nhiÖt ®é xuèng thÊp d−íi 150C lµm chËm sù ra l¸, qu¶ lín chËm vµ phÈm chÊt kÐm. NÕu nhiÖt ®é qu¸ thÊp hoÆc cã s−¬ng muèi l¸ cña c©y bÞ t¸p, hÐo kh« vµ rông nÕu l¹nh kÐo dµi. NhiÖt ®é 20C coi lµ nhiÖt ®é g©y chÕt víi ®u ®ñ. NhiÖt ®é cao trªn 440C víi c−êng ®é chiÕu s¸ng m¹nh lµm c©y bÞ thiÕu n−íc vµ hÐo l¸. NhiÖt ®é cao 350C trë lªn kÐo theo kh« h¹n ®u ®ñ th−êng ra hoa l−ìng tÝnh d¹ng ®ùc, kh«ng ®Ëu ®−îc qu¶ lµm gi¸n ®o¹n viÖc cho qu¶ trªn c©y. 2. ¸nh s¸ng §u ®ñ lµ c©y −a s¸ng, v× vËy nÕu ®−îc trång thuÇn lµ thÝch hîp. ChØ trång xen khi c©y ¨n qu¶ chÝnh trong v−ên cßn nhá. ThiÕu ¸nh s¸ng, c¸c ®èt th©n v−¬n dµi, cuèng l¸ nhá, phiÕn l¸ máng vµ dÔ bÞ s©u bÖnh nh− rÖp, bÖnh vi rót ph¸ h¹i. C©y ®u ®ñ cã thÓ tiÕp nhËn ®−îc c−êng ®é ¸nh s¸ng cao ë møc 30.000 - 50.000 lux cã kÌm theo sù t¨ng nhiÖt ®é kh«ng khÝ vµ cã ®Çy ®ñ n−íc. 3. N−íc §u ®ñ lµ c©y yªu cÇu n−íc cao do diÖn tÝch l¸ lín, ph¸t t¸n m¹nh nh−ng bé rÔ l¹i kh«ng t−¬ng xøng. §u ®ñ rÊt sî óng, m−a to ngËp lµm ng¹t rÔ dÉn ®Õn thèi rÔ. Do cÊu tróc cña l¸ vµ líp b¶o vÖ trªn mÆt nªn l¸ ®u ®ñ kÐm chÞu h¹n. §ñ n−íc vµ cung cÊp n−íc ®ñ, kÞp thêi cho c©y ë c¸c giai ®o¹n sinh tr−ëng nhÊt lµ thêi kú ra hoa, ®Ëu qu¶ vµ nu«i qu¶ sÏ ®¶m b¶o cho c©y cã n¨ng suÊt cao. Vïng cã m−a 1.300 - 2.000 mm vµ hµng th¸ng l−îng n−íc m−a kho¶ng 100 mm lµ thÝch hîp trång ®u ®ñ. 4. §Êt ®ai §u ®ñ kh«ng kÐn ®Êt. Cã thÓ trång trªn c¸c lo¹i ®Êt kh¸c nhau song ®Êt ®ã ph¶i gi÷ n−íc vµ tho¸t n−íc tèt vµ cã ®é tho¸ng nhÊt ®Þnh, cã tÇng canh t¸c ®µy 70 cm, hµm l−îng khÝ trong ®Êt 4%, ®é pH 6 - 7. NÕu pH < 5,5 ph¶i bãn v«i. §u ®ñ yªu cÇu dinh d−ìng vµ bæ sung ph©n bãn ®Çy ®ñ cho c©y. §Êt chÆt, bÝ, óng ngËp n−íc, tÇng canh t¸c máng vµ nghÌo dinh d−ìng th× ®u ®ñ sÏ sinh tr−ëng kÐm, chãng tµn. 67 5. Giã b·o ë n−íc ta nhiÒu vïng hµng n¨m cã b·o, v× vËy trång ®u ®ñ nªn chän gièng thÊp c©y vµ hµng c©y ch¾n giã tèt ®Ó gi¶m bít thiÖt h¹i do b·o g©y ra. Tr−íc lóc b·o ®Õn cÇn tØa bá bít nh÷ng qu¶ giµ ®Ó gi¶m bít träng l−îng cho c©y, ®©y lµ mét gi¶i ph¸p chèng b·o tèt cho c©y ®u ®ñ. VI. Kü THUËT TRåNG TRäT 1. GIEO −¬M C¢Y CON Kh¸c víi nhiÒu gièng c©y ¨n qu¶ th−êng gÆp, ®u ®ñ nh©n gièng b»ng ph−¬ng ph¸p gieo h¹t lµ chÝnh. §Ó gieo −¬m c©y con cÇn sö dông h¹t gièng tèt, ®Òu h¹t cña gièng ®Þnh trång. V−ên −¬m c©y con cÇn c¸ch xa v−ên c©y kinh doanh ®Ó tr¸nh l©y lan c¸c bÖnh nguy hiÓm nh− bÖnh hoa l¸ (vi rót) v.v... Tr−íc khi gieo cÇn xö lý h¹t. Dïng dung dÞch T«p xin 0,1% ®Ó khö mÇm bÖnh, tiÕp theo ng©m h¹t trong Cacbonat natri 1% (NaHCO3) 4 - 5 tiÕng ®ång hå, sau ®ã dïng n−íc röa s¹ch lµ cã thÓ ®em gieo. §Ó h¹t trong nhiÖt ®é 32 - 350C ®Ó thóc mÇm, khi h¹t ®· nøt nanh míi ®em gieo ®Ó c©y mäc ®Òu vµ nhanh. Cã thÓ gieo −¬m ®u ®ñ trong bÇu, trªn luèng hoÆc trùc tiÕp vµo c¸c ô ®· ®−îc chuÈn bÞ ®Ó trång. §Êt ®Ó gieo h¹t nªn lµm kü vµ bãn ph©n lãt cho c©y víi l−îng 5 - 10kg ph©n h÷u c¬ hoai môc + 130 - 150g supe l©n + 30 - 35g kali sulfat + 0,5kg v«i vµ 5 - 10g 666 - 6% cho 1m2 mÆt luèng. Gieo h¹t ë ®é s©u 0,6 - 1 cm, sau ®ã lÊp ®Êt vµ cÇn tñ mét líp cá r¸c máng. Th−êng xuyªn t−íi nhÑ 1 ngµy 1 lÇn, gi÷ Èm cho ®Êt ë møc ®ñ Èm (65 - 70% søc gi÷ Èm cña ®Êt). Sau khi gieo h¹t kho¶ng 10 - 20 ngµy th× c©y mäc. CÇn chó ý: sau khi h¹t ®· mäc thµnh c©y th× t−íi th−a h¬n v× lóc nµy c©y ch−a cÇn n−íc nhiÒu, t−íi nhiÒu ®Êt qu¸ Èm c©y con dÔ nhiÔm bÖnh. Thêi vô gieo −¬m c©y con tuú thuéc vµo thêi vô trång ®· ®Þnh vµ th−êng sím h¬n thêi gian ®ã tõ 1,5 - 2 th¸ng ®Ó khi trång c©y con cã 5 - 7 l¸ thËt. NÕu gieo v·i, 1m2 cÇn 1,5g h¹t kh«; nÕu lÊy h¹t ë nh÷ng qu¶ ph¸t triÓn b×nh th−êng th× 50kg qu¶ cã thÓ thu ®−îc 100 - 150g h¹t kh«, cø 500g h¹t kh« th× cã 29.400 - 35.200 h¹t. B¹n ®äc cã thÓ dùa vµo c¸c con sè trªn ®Ó tÝnh to¸n sè qu¶ cÇn lÊy h¹t ®Ó gieo ®ñ sè l−îng c©y con cÇn thiÕt. 2. LµM §ÊT TRåNG C¢Y §Êt trång ®u ®ñ ph¶i lµ ®Êt tho¸t n−íc tèt, giµu mïn, ®ñ chÊt dinh d−ìng, tho¸ng vµ gi÷ n−íc. §u ®ñ trång chØ nªn thu ho¹ch 1 n¨m, sau ®ã ph¸ ®i trång løa kh¸c th× míi cho n¨ng suÊt cao. §Êt tr−íc khi trång nªn ®¸nh luèng réng 2,0 - 2,5m. Gi÷a c¸c luèng cã r·nh s©u 30cm ®Ó tho¸t n−íc, mËt ®é kho¶ng c¸ch 2 x 2,5m (2.000 c©y/ha) hoÆc 1,5 x 2,5m (2.666 c©y/ha). NÕu gièng c©y thÊp cã thÓ trång dµy h¬n 1,5 x 2m (3.333 c©y/ha). Hè ®µo víi kÝch th−íc 40 x 40cm, s©u 40cm. §Êt xÊu, ®Êt ®åi gß cã thÓ ®µo réng vµ s©u h¬n. Mçi hè bãn lãt 15 - 20kg ph©n chuång hoai, 0,5 - 1,0kg supe l©n, 0,5kg v«i bét, 0,2 - 0,3kg sunfat kali trén ®Òu víi ®Êt lÊp hè vµ vun thµnh nÊm cã ®é cao 25 - 30cm vµ b¸n kÝnh 25 - 30cm ®Ó trång. 68 3. THêI Vô TRåNG Tuú thuéc vµo tõng vïng vµ môc ®Ých trång lÊy qu¶ lµm rau hay ¨n chÝn. ë miÒn B¾c trång vµo vô xu©n (th¸ng 2 - 4) hoÆc vô thu cuèi mïa m−a (th¸ng 9 - 10). Chuyªn gia Trung Quèc khuyÕn c¸o nªn trång vµo ®Çu mïa rÐt (th¸ng 10 - 11) ë miÒn B¾c, c©y ph¸t triÓn gÆp trêi l¹nh sÏ nhÆt m¾t, ®ãng qu¶ thÊp h¬n. ë §«ng Nam Bé, T©y Nguyªn cã mïa kh« h¹n gay g¾t c©y thiÕu n−íc dÔ chÕt nªn trång vµo ®Çu mïa m−a (th¸ng 4 - 5), ë c¸c tØnh §ång b»ng s«ng Cöu Long ®Êt thÊp hay bÞ n−íc ngËp ng−êi ta th−êng trång ngay sau khi n−íc rót vµo th¸ng 12, th¸ng 1, c©y ph¸t triÓn nhanh ra qu¶ sím, vµo mïa n−íc n¨m sau bÞ ngËp l¹i, nªn ng−êi ta chØ thu ho¹ch mét vô sau ®ã ph¸ ®i trång l¹i. 4. BãN PH¢N §u ®ñ cã qu¶ quanh n¨m, v× vËy cÇn ph¶i bãn ph©n ®Ó cung cÊp dinh d−ìng cho c©y nu«i qu¶, nu«i hoa. Ngoµi viÖc bãn lãt tr−íc khi trång, cÇn bãn thóc c¸c lo¹i ph©n h÷u c¬, ®¹m, l©n, kali trong ®ã chó ý ®Õn l©n, kali. L−îng ph©n bãn cho 1 c©y 1 n¨m nh− sau: + N¨m thø 1: Ph©n chuång 10 - 15kg, ®¹m urª 400 - 500g, supe l©n 0,5 - 1,0kg, sulfat kali 0,2 - 0,3kg; + N¨m thø 2: Ph©n chuång 10 - 20kg, ®¹m urª 300 - 400g, supe l©n 1,0 - 1,5kg, sulfat kali 0,3 - 0,4kg. C¸c thêi kú bãn ph©n cho c©y: Sau trång 1,5 - 2 th¸ng hoÆc vµo th¸ng 3 - 4 hµng n¨m, bãn toµn bé ph©n chuång, 30% ph©n l©n, 30% ®¹m. Khi c©y ra hoa: 30% ®¹m, 30% l©n vµ 50% kali. Sau khi thu ho¹ch qu¶ løa ®Çu (sau trång kho¶ng 7 - 8 th¸ng) bãn 20% ®¹m, 40% l©n vµ 20% kali. Khi bãn cÇn x¨m ®Êt, r¶i ph©n kÕt hîp víi vun gèc lÊp ph©n cho c©y. Còng cã thÓ chia l−îng ph©n ®Ó bãn nhiÒu lÇn. C¸c ®ît bãn kÕt hîp víi lµm cá, ch¨m sãc vµ vun gèc cho c©y. Mét sè ®iÒu l−u ý khi bãn ph©n cho ®u ®ñ: Trong mïa ®«ng l¸ Ýt ph¸t triÓn hoÆc kh«ng ph¸t triÓn nh− vËy lóc nµy c©y cÇn rÊt Ýt ®¹m, l−îng ®¹m thõa sÏ ®−îc tÝch luü vµo qu¶ d−íi d¹ng nitrat. NÕu dïng qu¶ ®Ó ®ãng hép th× tû lÖ nitrat cao sÏ g©y ra hiÖn th−îng khö thiÕc cña kim lo¹i. V× vËy muèn dïng ®u ®ñ ®Ó ®ãng hép th× ph¶i gi¶m l−îng ®¹m bãn vµ chØ bãn vµo ®Çu thêi kú c©y sinh tr−ëng nhanh, nh÷ng lÇn bãn cuèi cïng kh«ng nªn cã ®¹m. Cßn trong thêi gian sinh tr−ëng ra hoa cã qu¶ nÕu thiÕu ®¹m (l¸ vµng, kh«ng m−ît mµ) nªn bãn bæ sung b»ng c¸ch phun 1 - 2% urª ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu cña c©y mµ kh«ng g©y tÝch luü nitrat trong qu¶. 5. Ch¨m sãc §u ®ñ cã bé rÔ ¨n n«ng, c©y dÔ ®æ do giã b·o vµ kh¶ n¨ng chÞu óng ngËp rÊt kÐm, v× vËy khi ch¨m sãc v−ên ®u ®ñ cÇn chó ý ®Õn viÖc lµm cá, vun gèc cho c©y, chèng ®æ do giã b·o vµ kh¬i r·nh tho¸t n−íc cho v−ên khi m−a to. Nh÷ng n¬i mïa kh« kÐo dµi, thiÕu n−íc cÇn cã biÖn ph¸p t−íi n−íc vµ gi÷ Èm cho c©y. Tèt nhÊt lµ tñ gèc b»ng r¬m r¹, cá kh« ®Ó gi÷ Èm. Nh÷ng n¬i cã mïa ®«ng l¹nh cÇn chó ý bao gi÷ qu¶ trªn c©y b»ng bao t¶i hoÆc c¸c vËt liÖu che ch¾n ®Ó tr¸nh s−¬ng muèi còng nh− gi¸ l¹nh. §Ó ®¹t ®−îc n¨ng suÊt cao, chó ý thô phÊn bæ khuyÕt cho hoa. 69 6. Phßng trõ s©u bÖnh Trong v−ên ®u ®ñ th−êng gÆp c¸c lo¹i s©u bÖnh h¹i chÝnh sau: a) S©u h¹i: RÖp s¸p h¹i qu¶, l¸ non dïng Bi-58 0,1 - 0,2%; Vofatox 0,1 - 0,2%. NhÖn vµ c¸c c«n trïng m«i giíi truyÒn bÖnh virut (hoa, l¸) nh− nhÖn ®á, rÖp, rÇy, bä nh¶y... diÖt b»ng Kenthane 0,3%, Decis 0,1%, Trebon 0,2%... b) BÖnh h¹i + Thèi cæ rÔ (Phytophthora) do ®Êt qu¸ Èm, tho¸t n−íc kÐm. Phßng b»ng kh¬i r·nh vµ tiªu n−íc cho v−ên c©y. + BÖnh virut g©y xo¨n ngän, chïn ngän, l¸ tho¸i ho¸, kh¶m l¸ v.v... §©y lµ bÖnh nguy hiÓm rÊt khã ch÷a trÞ v× vËy khi ph¸t hiÖn thÊy c©y bÞ bÖnh ph¶i nhæ bá, xö lý ®Êt vµ c©y bÖnh. Ch−a cã thuèc ®Æc trÞ, phßng bÖnh lµ chñ yÕu, víi c¸c biÖn ph¸p sau: • Chän gièng chèng bÖnh. • Trång míi v−ên ®u ®ñ ë m«i tr−êng s¹ch bÖnh, nghÜa lµ trong ph¹m vi cña chu vi 2 km kh«ng cã c©y ®u ®ñ nhiÔm bÖnh vi rót, hoÆc kh«ng trång míi l¹i v−ên ®u ®ñ ngay khi võa ph¸ v−ên ®u ®ñ cò. Chó ý: lµm s¹ch cá ®Ó ng¨n ngõa c¸c ký chñ cña c«n trïng m«i giíi truyÒn bÖnh. + BÖnh phÊn tr¾ng (Oidium caricacae): phßng trÞ b»ng phun Anvil 0,2%, Rovral 0,2% + BÖnh ch¸y l¸ (Helminthosporium) g©y ch¸y l¸ vµ lµm cho l¸ biÕn mµu, kh« rông. Phun Kitazin 0,2% cã thÓ hçn hîp víi v«i l%. 7. THU HO¹CH Thêi gian thu ho¹ch qu¶ tuú theo môc ®Ých sö dông, ®Æc ®iÓm gièng, kho¶ng c¸ch tõ n¬i trång ®Õn thÞ tr−êng xa hay gÇn ®Ó quyÕt ®Þnh. NÕu trång dµy cã thÓ thu ®−îc 35 tÊn qu¶/ha, b×nh qu©n cã thÓ ®¹t 15 - 20 tÊn/ha a) Thu qu¶ chÝn C¸c tiªu chuÈn ®Ó x¸c ®Þnh qu¶ chÝn: • Dùa vµo thêi gian tõ ra hoa - qu¶ chÝn cña c¸c gièng kh¸c nhau, vÝ dô gièng sè 3 (nhËp néi cã tªn th−¬ng m¹i Know's you) 133 ngµy, trong khi ®ã gièng sè 5 (gièng ®u ®ñ ®Þa ph−¬ng) 113 ngµy (§oµn ThÕ L−, 1997). • Mét tiªu chuÈn ®Ó thu ho¹ch n÷a lµ lÊy dao khÝa nhÑ vµo vá qu¶ quan s¸t nhùa ch¶y ra nÕu cã mµu tr¾ng ®ôc nh− s÷a lµ qu¶ cßn xanh, nÕu nhùa trong lµ qu¶ s¾p chÝn cã thÓ thu ho¹ch. • Cã vÕt vµng trªn vá qu¶ ë phÇn ®Ønh qu¶ chøng tá qu¶ b¾t ®Çu chÝn. Kh«ng nªn thu xanh v× rÊm khã chÝn, chÊt l−îng qu¶ sÏ kÐm. Dïng dao c¾t s¸t cuèng qu¶ ®Ó l¹i kho¶ng 1 cm tõ gèc qu¶, tr¸nh x©y x¸t vá qu¶, ®Æt nhÑ nhµng trong c¸c sät tre cã lãt r¬m hoÆc thïng giÊy cacton, lóc vËn chuyÓn ph¶i nhÑ nhµng tr¸nh x©y x¸t. b) Thu qu¶ xanh Môc ®Ých lµ ®Ó lµm thùc phÈm, lµm rau. Th−êng thu ho¹ch khi qu¶ ®· ®¹t ®−îc mét kÝch th−íc nhÊt ®Þnh tuú gièng tõ 0,5 - 1,5kg/qu¶, c¸ biÖt 2 - 3kg khi qu¶ vÉn cßn xanh vá, qu¶ cßn 70 tr¬n, bãng: CÇn x¸c ®Þnh thêi ®iÓm vµ cì qu¶, hay ¸p dông h×nh thøc tØa th−a qu¶ trªn c©y nh÷ng n¨m ®−îc mïa, lµm sao khi thu xong vÉn ®¶m b¶o cho c©y tiÕp tôc ra hoa, ra qu¶, t¨ng n¨ng suÊt. Trång ®Ó thu qu¶ xanh còng mang l¹i hiÖu qu¶ kh«ng nhá cho ng−êi lµm v−ên, nhÊt lµ vïng gÇn c¸c ®« thÞ vµ khu c«ng nghiÖp. c) LÊy nhùa ë nhiÒu n−íc nh− Ên §é, Sri Lanca, Tanzania, Uganda, Trung Quèc, ngoµi thu ho¹ch qu¶ chÝn ng−êi ta cßn khai th¸c c¶ papain (cã trong nhùa cña qu¶) ®Ó dïng trong c«ng nghiÖp chÕ biÕn thÞt, s÷a, lµm bia, lµm thuèc... Khi qu¶ ®u ®ñ ®−îc 2 th¸ng tuæi ®¹t kho¶ng 1/2 kÝch th−íc tèi ®a, ®−êng kÝnh qu¶ 10 cm trë lªn, dïng mét l−ìi dao máng s¾c r¹ch s©u tèi ®a 3 mm däc theo chiÒu dµi qu¶ ë chç ®−êng kÝnh to nhÊt. C¸c l¸t khÝa c¸ch nhau 3 - 5 cm. KhÝa lóc 6 giê th× ®é 9 giê mñ ®· kh«, cã thÓ thu ho¹ch nhùa. Nhùa sau khi thu cÇn ®Ó n¬i m¸t vµ tiÕn hµnh röa, ph¬i sÊy ngay trong bãng r©m, nÕu n¾ng nãng qu¸ dÔ ph©n huû papain. Kh«ng khÝa mñ lóc trêi m−a vµ gi÷a n¾ng tr−a. Mét tuÇn lÔ lÊy mñ ®é 2 - 3 lÇn vµ mçi qu¶ chØ thu nhùa 3 - 4 lÇn. Tû lÖ mñ thu ®−îc lµ 2 - 4% träng l−îng qu¶ tuú vïng trång vµ kü thuËt th©m canh. Mét ha trång ®u ®ñ b×nh qu©n thu ®−îc kho¶ng 100kg mñ kh« ë n¨m thø 2 khi c©y cßn sung søc. VII. Kü THUËT §Ó GIèNG Muèn cã nhiÒu c©y ®u ®ñ l−ìng tÝnh vµ c©y c¸i hoÆc v−ên trång míi kh«ng cã c©y ®ùc cÇn chó ý c¸c kh©u: chän v−ên c©y ®u ®ñ tèt cã n¨ng suÊt cao, chän c©y, chän qu¶ chän h¹t vµ chän c©y con, lo¹i bá tÊt c¶ c¸c c©y ®ùc cã trong v−ên vµ dïng ph−¬ng ph¸p thô phÊn cho c©y ®Ó cã c©y l−ìng tÝnh vµ c©y c¸i. 1. CHäN V−êN C¢Y TèT §Ó LµM GIèNG V−ên c©y ph¶i thÓ hiÖn ®Çy ®ñ c¸c ®Æc tr−ng cña gièng nh−: vÒ ®é cao c©y, h×nh th¸i hoa, h×nh d¹ng vµ ®é lín qu¶ nh÷ng chØ tiªu trªn ph¶i æn ®Þnh. V−ên kh«ng cã c©y ®ùc hoÆc nÕu cã th× còng ®· bÞ chÆt bá. V−ên kh«ng cã hoÆc cã rÊt Ýt bÖnh hoa l¸ (vi rót), v−ên dïng ®Ó chän c©y lµm gièng ph¶i ®¹t ®−îc ®é ®ång ®Òu cao, cã n¨ng suÊt cao vµ rÊt Ýt s©u bÖnh. 2. CHäN C¢Y C©y sinh tr−ëng khoÎ, ®èt th©n ng¾n; tÝnh chèng chÞu kh¸ ®èi víi s©u bÖnh, chÞu óng. Trªn c©y ë mçi n¸ch l¸ ®Òu cã hoa, sím cã hoa vµ ®Ëu qu¶, qu¶ chÝn sím, qu¶ to, phÈm chÊt th¬m ngon, lµ c©y l−ìng tÝnh hoÆc c©y c¸i. Tèt nhÊt lµ chän c©y l−ìng tÝnh qu¶ ra liªn tôc, qu¶ to, h×nh d¹ng qu¶ ®Ñp phï hîp víi thÞ hiÕu ng−êi tiªu dïng. 3. CHäN Qña Khi ®· dïng ph−¬ng ph¸p thô phÊn nh©n t¹o, thô tinh xong. Qu¶ ph¸t triÓn b×nh th−êng, trªn c©y ®ãng qu¶ thÊp, h×nh qu¶ ®Òu ®Æn, ®Æc tr−ng cho gièng mµ m×nh ®Þnh båi dôc. VÝ dô qu¶ cã h×nh trßn dµi hay h×nh bÇu dôc v.v. qu¶ chÝn ®¹t 2/3 trë ®i th× h¸i vÒ, ®Ó chÝn thªm 1 - 2 ngµy råi bæ ra lÊy h¹t... 71 4. CHäN H¹T Ng©m h¹t, röa s¹ch vá ngoµi, chän lÊy nh÷ng h¹t ch×m (bá nh÷ng h¹t næi vµ nh÷ng h¹t l¬ löng) hong kh« trong r©m, cã thÓ gieo ngay hoÆc ®Ó cÊt gi÷ mét thêi gian ng¾n. 5. CHäN C¢Y CON C©y: con cã th©n mËp, l¸ réng vµ dµy, Ýt r¨ng c−a, cuèng l¸ h¬i sµ xuèng lµ nh÷ng c©y gièng tèt. 6. PH−¬NG PH¸P THô PHÊN NH¢N T¹O C©y ®u ®ñ ®Þnh dïng lµm bè hoÆc mÑ tr−íc lóc në hoa ph¶i dïng tói giÊy bao c¸ch ly. Khi hoa në hoµn toµn míi thô phÊn. Hµng ngµy vµo buæi s¸ng kho¶ng 7 - 8 giê lµ lóc ®i thu c¸c tói phÊn tõ c¸c hoa l−ìng tÝnh. Dïng panh vÆt c¸c tói phÊn cho vµo hép pªtri ®Ó vµo tr¬ng tñ Êm ®Ó cho c¸c tói phÊn t¸ch ra, h¹t phÊn r¬i ra, råi dïng bót l«ng thô phÊn cho hoa l−ìng tÝnh ë c©y l−ìng tÝnh, hoÆc hoa c¸i trªn c©y c¸i. §eo biÓn cho c©y tr−íc lóc thô phÊn ghi râ ngµy thô phÊn, tæ hîp (bè, mÑ). Thô phÊn xong dïng bao c¸ch ly, ®Ó 3 - 5 ngµy sau kh« ®Çu nhôy th× míi th¸o bao c¸ch ly, t¹o ®iÒu kiÖn cho bÇu nhôy sau thô tinh ph¸t triÓn thuËn lîi. §îi cho qu¶ ph¸t triÓn vµ chÝn trªn c©y míi h¸i xuèng ®Ó lÊy h¹t. KÕt qu¶ trong b¶ng 1 cã thÓ gi¶i thÝch v× sao ph¶i dïng phÊn hoa cña hoa l−ìng tÝnh cña c©y ®u ®ñ l−ìng tÝnh ®Ó thô phÊn cho hoa l−ìng tÝnh ë c©y l−ìng tÝnh hay hoa c¸i ë c©y ®u ®ñ c¸i KÕt qu¶ con lai do thô phÊn ë c¸c tæ hîp kh¸c nhau (%) (L©m NhËt Vinh vµ c¸c t¸c gi¶, 1962) Tæ hîp lai Giíi tÝnh cña con lai (F1) ChÌn vµo sau ChÌn vµo sau ChÌn vµo sau C©y c¸i 26 53 40 C©y l−ìng tÝnh 66 45 15 C©y ®ùc 8 2 45 VËy muèn v−ên ®u ®ñ kh«ng cã c©y ®ùc mµ chØ cã c©y c¸i vµ c©y l−ìng tÝnh, ®Ó thô phÊn th× nªn dïng phÊn hoa cña hoa l−ìng tÝnh ®Ó thô phÊn lµ tèt h¬n c¶.