Chọn giống cây trồng ngắn ngày - Chuơng 8: Kỹ thuật sản xuất hạt giống ở cây giao phấn

1 1 Chư¬ng 8 Kü thuËt s¶n xuÊt HẠT gièng ë c©y giao phÊn 2 Các loại hạt giống ở cây giao phấn 3 1.1. C¸c lo¹i gièng ng« a. Nhãm ng« thô phÊn tù do (Open Pollinated Variety-OPV) * Gièng ®Þa phư¬ng (Local Variety): - Lµ nh÷ng gièng ng« ®· tån t¹i trong mét thêi gian dµi t¹i ®Þa phư¬ng, cã nh÷ng ®Æc trưng, ®Æc tÝnh kh¸c biÖt víi c¸c gièng kh¸c. - N¨ng suÊt cña nhãm gièng nµy thÊp chØ ®¹t 2-3 tÊn/ha nhưng æn ®Þnh, cã tÝnh thÝch nghi cao víi ®Þa phư¬ng. - Chèng chÞu s©u bÖnh vµ ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh bÊt thuËn, vµ chÊt lưîng cao. 1. Sản xuất hạt giống ngô 4 • Gièng tæng hîp (Synthetic Variety): - Lµ thÕ hÖ tiÕn triÓn cña gièng lai nhiÒu dßng b»ng thô phÊn tù do. - Qu¸ tr×nh t¹o gièng ng« tæng hîp bao gåm c¸c bưíc: 1) T¹o c¸c dßng thuÇn 2) X¸c ®Þnh KNKH chung 3) T¸i hîp 5-8 dßng thuÇn tèt, cã KNKH chung cao b»ng c¸ch cho thô phÊn tù do. 5 - Gièng tæng hîp cã n¨ng suÊt cao h¬n c¸c gièng ®Þa phư¬ng. - æn ®Þnh qua 2-3 vô nªn ngưêi d©n cã thÓ tù gi÷ gièng kho¶ng 2-3 vô míi cÇn thay thÕ. - Kh¶ n¨ng thÝch øng réng víi nhiÒu vïng sinh th¸i. - Vai trß cña nhãm gièng nµy hiÖn nay chØ cßn lµ nguån vËt liÖu cho c«ng t¸c rót dßng trong chư¬ng tr×nh ng« lai hoÆc trong chư¬ng tr×nh c¶i t¹o quÇn thÓ. 6 • Gièng thô phÊn tù do c¶i tiÕn (Modified Open Pollinated Variety) - Lµ tËp hîp c¸c kiÓu h×nh tư¬ng ®èi ®ång ®Òu ®¹i diÖn cho phÇn ưu tó nhÊt cña mét quÇn thÓ trong mét chu kú c¶i tiÕn. - Qu¸ tr×nh t¹o gièng TPTD c¶i tiÕn gåm c¸c bưíc: + Thu thËp, b¶o tån, ®¸nh gi¸, ph©n lo¹i nguån vËt liÖu. + T¹o, duy tr× vµ c¶i tiÕn vèn gen tõ nguån vËt liÖu ban ®Çu. + T¹o gièng thÝ nghiÖm + Kh¶o nghiÖm ®Ó rót ra gièng tèt nhÊt cho s¶n xuÊt Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/ 2 7 b. Nhãm gièng ng« lai (Maize Hybrid): • Gièng ng« lai kh«ng quy ưíc (Non-Conventional) - Lµ c¸c gièng ng« ®ưîc t¹o ra tõ c¸c THL mµ Ýt nhÊt mét bªn bè hoÆc mÑ kh«ng ph¶i lµ dßng tù phèi. - Nhãm gièng nµy cã nÒn di truyÒn tư¬ng ®èi réng nªn kh¶ n¨ng thÝch øng cao, chèng chÞu tèt. - X¸c ®Þnh mét bè hoÆc mÑ kh«ng thuÇn s¶n xuÊt h¹t gièng sÏ cã gi¸ thµnh h¹, gi¶m ®ưîc nhiÒu bưíc s¶n suÊt gièng bè mÑ. - Phï hîp víi ®iÒu kiÖn cßn khã kh¨n cña phÇn lín c¸c nưíc ®ang ph¸t triÓn. - N¨ng suÊt cña nhãm nµy ®¹t 6-7 tÊn/ha, ®é ®ång ®Òu c©y vµ b¾p chưa cao. 8 - Gièng lai kh«ng qui ưíc rÊt ®a d¹ng nhưng cã thÓ gép thµnh 4 nhãm chÝnh sau: 1). Gièng lai gi÷a gièng (Intervarietal hybrids). 2). Gièng lai ®Ønh (Topcross hybrids). 3). Gièng lai gi÷a c¸c gia ®×nh (Interfamily hybrids) 4). Gièng lai ®Ønh kÐp (Double topcross hybrids). 9 * Gièng lai qui ưíc (Conventional Hybrids): - Lµ c¸c gièng lai gi÷a c¸c dßng tù phèi. - C¸c gièng lai qui ưíc ®· ®ưîc ¸p dông rÊt phæ biÕn ë c¸c nưíc ph¸t triÓn vµ ngµy cµng ®ưîc më réng ë c¸c nưíc ®ang ph¸t triÓn. - Qu¸ tr×nh chän t¹o gièng ng« lai qui ưíc gåm c¸c bưíc c¬ b¶n sau: + T¹o dßng thuÇn + Thö KNKH cña c¸c dßng thuÇn + KÕt hîp c¸c dßng thuÇn trong con lai cho UTL cao. 10 Các loại hạt giống ngô ưu thế lai + Lai ®¬n (A xB) + Lai ba (A xB) xC + Lai kÐp (A xB) x (CxD) + Lai ®¬n c¶i tiÕn (A xA') x B + Lai ba c¶i tiÕn (A xB) x(C xC') + Lai ®¬n c¶i tiÕn kÐp (A x A') x (B x B') 11 1.2. S¶n xuÊt hạt gièng ng« thô phÊn tù do • ¦u ®iÓm: - N¨ng suÊt cao - ThÝch øng réng - B¶o tån, nh©n, thay thÕ vµ cung cÊp gièng ®¬n gi¶n - Gi¸ rÎ h¹t gièng sö dông ®ưîc nhiÒu thÕ hÖ. * Kh¸i niÖm: Gièng ng« thô phÊn tù do lµ mét tËp hîp c¸c kiÓu h×nh tư¬ng ®èi ®ång ®Òu ®¹i diÖn cho phÇn ưu tó nhÊt cña mét quÇn thÓ trong mét chu kú chän läc nµo ®ã. 12 • C¸c bưíc t¹o gièng ng« thô phÊn tù do gåm: - T¹o vèn gen (gen pool) - T¹o quÇn thÓ (population) - T¹o gièng thÝ nghiÖm (EV) råi kh¶o nghiÖm c¸c EV rót ra nh÷ng gièng tèt nhÊt phôc vô cho s¶n xuÊt. - ViÖt Nam ®· t¹o ra ®îc nhiÒu gièng ng« thô phÊn tù do phæ biÕn réng r·i trong s¶n xuÊt như VM-1, TSB1, TSB2, MSB49, Q2 vµ Q63... Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/ 3 13 SSD THD SNC NC XN SSD THD SNC NC XN SSD THD SNC NC XN SSD THD SNC Chän c¸c c¸ thÓ tèt chia ®«i sè h¹t 14 a. Quy tr×nh s¶n xuÊt h¹t gièng ng« t¸c gi¶ hoÆc siªu nguyªn chñng.  Phư¬ng ph¸p thô phÊn hçn hîp: - Gieo vưên vËt liÖu khëi ®Çu 8000 ®Ó chän ra 3000 c©y tèt ®óng m« t¶ cña gièng. - Thu hçn hîp phÊn cña 3000 c©y thô phÊn cho chÝnh chóng vµ nh÷ng c©y kh¸c trong quÇn thÓ. - Nh÷ng c©y xÊu rót cê. Khi chÝn chän lÊy 500 c©y tèt ®óng m« t¶ cña gièng nhÊt, lÊy sè h¹t trªn mçi b¾p như nhau ®Ó gieo trong vưên t¸i hîp dßng t¹o ra l« h¹t SNC. 15  Phư¬ng ph¸p chän läc cã c¸ch ly:  Vưên vËt khëi ®Çu ®îc gieo trong khu c¸ch ly víi sè lưîng 8000 c©y chia thµnh c¸c « nhá diÖn tÝch ngang b»ng nhau.  Khi trç rót bá cê rót bá nh÷ng c©y xÊu c©y kh«ng ®óng gièng, c©y bÞ bÖnh råi ®Ó chóng tù do thô phÊn.  Chän nh÷ng c¸ thÓ tèt víi sè lưîng b»ng nhau ë mçi « nhá.  KiÓm tra h¹t ë c¸c b¾p vµ thu lÊy 500 b¾p, sau khi ph¬i kh« lÊy sè h¹t b»ng nhau trªn mçi b¾p hçn h¹t ®Ó t¸i hîp dßng t¹o l« h¹t SNC. 16  Phư¬ng ph¸p gieo hçn hîp c¸ch ly t¸i t¹o nöa m¸u: - Gieo 12000 c¸ thÓ trong khu vùc c¸ch ly theo hµng. - Trưíc khi trç tiÕn hµnh ®¸nh dÊu hµng bè vµ hµng mÑ, theo mét tû lÖ nhÊt ®Þnh (1 bè, 2 -3 mÑ). - Khi trç rót toµn bé cê cña hµng mÑ vµ nh÷ng c©y xÊu ë hµng bè, ®Ó chóng tù do thô phÊn. - §Õn khi chÝn chia hµng mÑ thµnh nh÷ng « nhá trªn mçi « nhá chän 2-3 b¾p tèt nhÊt trªn c¸c « víi sè lưîng b»ng nhau ®Ó ®ưîc 500 b¾p. - LÊy sè h¹t b»ng nhau trªn mçi b¾p hçn h¹t gieo t¸i hîp dßng ®Ó t¹o l« h¹t SNC. 17  Phư¬ng ph¸p t¸i t¹o Halfsib b¾p trªn hµng c¶i tiÕn: - Thu riªng 250 - 500 b¾p halfsib tõ vưên vËt liÖu khëi ®Çu. - LÊy trªn mçi b¾p 30-50 h¹t gieo thµnh hµng ®Ó lµm mÑ. - Trén sè h¹t b»ng nhau cña tÊt c¶ c¸c b¾p ®Ó lµm bè. - Tû lÖ hµng bè vµ hµng mÑ 1: 2 hoÆc 1:3. - Khi trç rót cë hµng mÑ vµ 20 - 40% cê c©y hµng bè xÊu, sau ®Ó tù do thô phÊn. - Chọn 50% sè hµng mÑ tèt nhÊt vµ trªn mçi hµng thu 2-4 b¾p tèt nhÊt trén h¹t ®Ó t¸i hîp dßng t¹o l« h¹t SNC. 18 b. Quy tr×nh s¶n xuÊt h¹t gièng ng« nguyªn chñng - C¸c bưíc s¶n suÊt h¹t nguyªn chñng ®ưîc tiÕn hµnh tõ chän ®Êt, gieo trång, ch¨m sãc tèi ưu ®Ó gièng sinh trưëng ph¸t triÓn tèt. - TiÕn hµnh lo¹i bá c©y xÊu, c©y s©u bÖnh råi ®Ó tù do thô phÊn thu ®ưîc l« h¹t nguyªn chñng. - Nh÷ng kü thuËt quan träng nhÊt lµ ph¶i cã c¸ch ly nghiªm nghÆt, quÇn thÓ s¶n xuÊt gièng ph¶i ®ñ lín ®Ó tr¸nh cËn phèi tho¸i ho¸ gièng. Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/ 4 19 20 1.3. S¶n xuÊt h¹t gièng ưu thÕ lai ë c©y ng« a. S¶n xuÊt gièng ng« lai tæng hîp • Heyes vµ Garber (1919) ®· ®Ò nghÞ s¶n xuÊt gièng lai tæng hîp trong mét sè loµi c©y giao phÊn. • Ngµy nay s¶n xuÊt gièng lai tæng hîp ®· ë møc s¶n xuÊt thư¬ng m¹i trªn thÕ giíi. • Kh¸i niÖm vÒ gièng lai tæng hîp lµ mét gièng s¶n xuÊt b»ng c¸ch lai mét sè dßng cã kh¶ n¨ng kÕt hîp tèt víi nhau b»ng thô phÊn tô do. 21 * Nh÷ng ưu ®iÓm cña gièng lai tæng hîp: – DÔ lµm kh«ng yªu cÇu kü thuËt cao – Cã thÓ sö dông gièng mét sè vô – Kh¶ n¨ng thÝch øng réng – Gi¸ h¹t gièng rÎ – QuÇn thÓ chøa nhiÒu sai kh¸c di truyÒn cã lîi trong b¶o tån nguån gen 22 Phư¬ng ph¸p s¶n xuÊt h¹t gièng lai tæng hîp C¸ch thø nhÊt: - Sè h¹t cña c¸c dßng bè mÑ (S0) ®îc lÊy b»ng nhau ®Ó trén lÉn ®em trång trong mét khu c¸ch ly. - Trong quÇn thÓ nµy cho tù do thô phÊn, h¹t gièng lµ h¹t lai ®ưîc thu chung ®Ó gieo trång ë thÕ hÖ sau (S1) lµ l« h¹t gièng SNC. - Đem gieo trång tiÕp ë khu c¸ch ly thu ®ưîc h¹t nguyªn chñng vµ h¹t x¸c nhËn. 23  C¸ch thø hai: - TÊt c¶ c¸c cÆp lai ®ưîc chän läc trong mét khu c¸ch ly, c¸c dßng bè mÑ ë S0. - Sau ®ã sè lưîng h¹t gièng b»ng nhau cña mçi tæ hîp ®ưîc trén ®Òu ®Ó s¶n xuÊt h¹t S1 lµ l« h¹t SNC, nh©n tiÕp trong khu c¸ch ly ®ưîc nguyªn chñng vµ h¹t x¸c nhËn. 24 b. Kü thuËt sö dông ưu thÕ lai ë ng«  Lùa chän bè mÑ • §Ó chän ®ưîc bè mÑ cho con lai cã ưu thÕ lai cÇn cã nguån vËt liÖu ban ®Çu phong phó, gièng thuéc nhãm kh¸c nhau, ë c¸c ®iÒu kiÖn sinh th¸i kh¸c nhau. • Lùa chän bè mÑ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm mong muèn ®Ó thö kh¶ n¨ng phèi hîp. • Nh÷ng cÆp bè mÑ cã khả n¨ng phèi hîp ®ưîc nh©n ë khu c¸ch ly, quÇn thÓ nh©n gièng lín ®Ó tr¸nh cËn phèi. • Trong qu¸ tr×nh nh©n lo¹i bá nh÷ng c©y xÊu, c©y s©u bÖnh. 5 25  Gieo trång bè mÑ • C¸c ruéng nh©n gièng bè, mÑ vµ ruéng lai nªn chän n¬i ®Êt tèt vµ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p kü thuËt trång vµ ch¨m sãc tèi ưu. • Ruéng s¶n xuÊt h¹t gièng ph¶i c¸ch ly víi c¸c ruéng s¶n xuÊt kh¸c Ýt nhÊt 500m hoÆc trång t¨ng thªm c¸c hµng gièng bè ë xung quanh ®Ó tr¸nh giao phÊn hçn t¹p víi c¸c gièng kh¸c trong s¶n xuÊt ®¹i trµ. • Ngoµi ra cã thÓ gieo h¹t vµo c¸c thêi vô kh¸c nhau: thêi gian gieo h¹t trong khu c¸ch ly kh¸c víi thêi gian gieo h¹t cña c¸c gièng xung quanh, lµm cho thêi kú trç cê phun r©u cña chóng kh¸c nhau. 26  Tû lÖ vµ hưíng hµng bè mÑ  Tû lÖ hµng bè mÑ: + 2 hµng mÑ : 2 hµng bè + 3 hµng mÑ : 2 hµng bè + 4 hµng mÑ : 2 hµng bè. - NÕu bè nhiÒu phÊn, ®iÒu kiÖn ®Êt tèt cã thÓ t¨ng sè hµng mÑ. - Xung quanh ruéng s¶n xuÊt h¹t lai trång thªm hµng bè ®Ó cho c©y mÑ ngoµi r×a còng ®ưîc thụ phÊn ®Çy ®ñ. - Ph¶i ®¸nh dÊu hµng bè mÑ khi trång vµ vÏ s¬ ®å ruéng lai ®Ó nhËn biÕt dÔ dµng ë thêi gian khö ®ùc vµ thô phÊn.  Hưíng hµng: Ng« lµ c©y giao phÊn nhê giã do vËy hưíng hµng ph¶i c¾t ngang hưíng giã t¹i thêi ®iÓm trç cê tung phÊn ®Ó tû lÖ kÕt h¹t cao. 27  Thêi vô gieo • Thêi vô gieo trång phï hîp víi sinh trưëng ph¸t triÓn cña gièng. • Gièng bè vµ mÑ cã thêi gian sinh trưëng kh¸c nhau th× x¸c ®Þnh thêi vô gieo chÝnh x¸c ®Ó bè mÑ trç cờ phun r©u trïng khíp • Nguyªn t¾c ®Ó hoa mÑ ®îi phÊn bè chø kh«ng ®Ó phÊn bè ®îi hoa mÑ v× r©u ng«. • Nhôy cã thÓ sèng 7-10 ngµy, cßn phÊn bè chØ ®ưîc 1-2 ngµy. • Phư¬ng ph¸p x¸c ®Þnh thêi vô ®Ó trç trïng nhau dùa vµo thêi gian sinh trưëng hoÆc sè l¸. 28 Quản lý ruéng gièng • Ph©n bãn cho s¶n xuÊt h¹t gièng ng« rÊt cÇn c©n ®èi vµ ®ñ theo yªu cÇu cña gièng ®Ó cho chÊt lưîng h¹t gièng tèt. • Trung b×nh víi c¸c gièng ng« ë nưíc ta bãn 7-10 tÊn ph©n chuång, 200-300 kg ®¹m urª, 300-400 kg l©n supe vµ 100-120 kg kali • Lµm cá, tíi nưíc vµ phßng trõ s©u bÖnh như s¶n xuÊt ng« b×nh thưêng. 29  Khö ®ùc thô phÊn • Khi cê ng« b¾t ®Çu nhó lªn cÇn tuèt cê ngay c¸c c©y hµng mÑ. • Thêi gian nhó cê cã thÓ kÐo dµi ®Õn 10 ngµy, v× thÕ trong thêi gian trç cê ph¶i khö ®ùc hµng ngµy. • Khi bÎ cê c¸c c©y mÑ, chó ý kh«ng lµm tæn thư¬ng l¸ trªn ®Ó tr¸nh ¶nh hưëng ®Õn n¨ng suÊt. • ë hµng bè c©y xÊu còng tuèt cê ®Ó tr¸nh kh«ng ¶nh hưëng ®Õn chÊt lưîng h¹t lai. • Thô phÊn bæ sung ®Ó t¨ng ®é mÈy cña h¹t vµ b¾p do ng« ®ưîc thô tinh tèt h¬n. • Khi ng« tung phÊn phun r©u vµo lóc thêi tiÕt bÊt thuËn cµng cÇn thô phÊn bæ sung. 30  Thu ho¹ch chÕ biÕn h¹t gièng - Thu ho¹ch h¹t lai riªng, h¹t gièng bè riªng, ph¬i kh« cÊt gi÷ ®Ó n¨m sau dïng trong s¶n xuÊt. - §Ó tr¸nh nhÇm lÉn h¹t lai víi h¹t thưêng ta lµm như sau: + Thu ho¹ch trưíc b¾p ë hµng ng« mÑ cã rót cê ®ã lµ nh÷ng b¾p ng« lai, sau nµy dïng lµm gièng trong s¶n xuÊt. + ë hµng mÑ c¸c b¾p r¬i g·y dưíi ®Êt thu riªng dïng lµm ng« thư¬ng phÈm. + Sau khi thu ho¹ch c¸c b¾p ë hµng mÑ xong, míi thu ho¹ch c¸c b¾p ë hµng bè. 6 31 1.4. S¶n xuÊt gièng ng« lai gi÷a c¸c dßng tù phèi thuần • §Ó t¹o gièng ng« ưu thÕ lai cÇn thùc hiÖn t¹o c¸c dßng tù phèi theo nh÷ng ®Æc ®iÓm mong muèn tõ quÇn thÓ dÞ hîp. • Thö kh¶ n¨ng phèi hîp cña c¸c dßng tù phèi, chän nh÷ng dßng cã kh¶ n¨ng phèi hîp cao. • Nh©n dßng vµ s¶n xuÊt h¹t lai cung cÊp cho s¶n xuÊt. 32  Lai kÐp: ¦u ®iÓm: • BiÕn ®éng di truyÒn lín h¬n lai ®¬n vµ lai ba • ThÝch nghi víi m«i trưêng cao • Thêi gian trç cê, tung phÊn dµi h¬n • ChÊt lưîng tèt h¬n • Gi¸ h¹t gièng rÎ Nhưîc ®iÓm: • N¨ng suÊt vµ kh¶ n¨ng chèng chÞu s©u bÖnh kÐm h¬n lai ®¬n vµ lai ba • B¾p nhá, kiÓu c©y vµ kiÓu b¾p kh«ng ®ång ®Òu • Trong ®iÒu kiÖn m«i trưêng thÝch hîp tiÒm n¨ng thÊp h¬n lai ®¬n 33  Lai ®¬n ¦u ®iÓm: • HiÖn nay trªn thÞ trưêng 90% h¹t gièng ng« lai lµ lai ®¬n • B¾p to, ®ång nhÊt vÒ c©y, b¾p • Ph¸t huy hÕt tiÒm n¨ng trong m«i trưêng thuËn lîi vµ cho n¨ng suÊt tèi ®a • Kh¶ n¨ng chèng chÞu s©u bÖnh tèt h¬n Nhưîc ®iÓm: • Gi¸ h¹t gièng cao • Thêi gian në hoa ng¾n • Khi ®Çu tư thÊp (Ph©n bãn) n¨ng suÊt gi¶m m¹nh.  Lai ba • N¨ng suÊt vµ chÊt lưîng h¹t tèt h¬n lai kÐp • Nh÷ng ưu ®iÓm vµ nhưîc ®iÓm lµ trung b×nh gi÷a lai ®¬n vµ lai kÐp 34  Mét sè lưu ý khi s¶n xuÊt ng« lai gi÷a c¸c dßng tù phèi • CÇn n¾m ch¾c ®Æc ®iÓm c¸c dßng tù phèi ®ưa vµo s¶n xuÊt h¹t lai như: n¶y mÇm, thêi gian sinh trưëng, thêi gian tõ trång ®Õn ra hoa, ®Æc ®iÓm në hoa, lưîng phÊn cña dßng bè, chiÒu cao, kh¶ n¨ng phèi hîp cña bè mÑ. • Nh©n dßng tù phèi cÇn ë khu c¸ch ly nghiªm ngÆt ®¶m b¶o ch¾c ch¾n thu ®ưîc h¹t tù phèi thuÇn (siªu nguyªn chñng hay nguyªn chñng). • NÕu kh«ng tæ chøc nh©n dßng cã thÓ mua dßng (nguyªn chñng tõ c¸c ViÖn, Trưêng, c«ng ty) ®Ó tiÕn hµnh s¶n xuÊt. 35 a. Nhân dòng tự phối  §Æc ®iÓm cña dßng tù phèi • H¹t bè mÑ tù phèi lµ nÒn t¶ng ®Ó s¶n xuÊt h¹t ng« lai qui ưíc vµ mét sè d¹ng ng« lai kh«ng qui ưíc. • Ph¸t triÓn c¸c dßng tù phèi lµ rÊt quan träng nhưng lµ mét qu¸ tr×nh khã vµ tèn kÐm. • Theo Hallauer và Miranda (1997) kho¶ng 10.000 dßng S2 hoÆc S3 kiÓm tra chØ cã 1 dßng ®ưîc sö dông trong gièng lai thư¬ng m¹i. 36  Nh÷ng khã kh¨n khi nh©n dßng tù phèi - Gi¶m søc sèng vµ biÓu hiÖn nh÷ng tÝnh tr¹ng cã h¹i. - ViÖc ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng phèi hîp chi phÝ cao, khèi lưîng c«ng viÖc lín. - Dßng tù phèi ngoµi cã KNPH cao cÇn cã nhiÒu tÝnh tr¹ng kh¸c ®Æc biÖt ®èi víi h¹t lai ®¬n. - Dßng tù phèi thÊp h¬n, søc sèng kÐm, th©n m¶nh, r©u vµ b¾p nhá, n¨ng suÊt thÊp h¬n. - Thưêng mÉm c¶m h¬n víi ®iÒu kiÖn bÊt thuËn vµ s©u bÖnh. 7 37  Dòng mẹ tự phối Dòng mẹ tự phối cần có những đặc điểm sau: – Năng suất hạt cao – Chất lượng hạt tốt – Chống đổ – Nhú râu tốt – Nở hoa đồng đều – Trỗ cờ tốt – Chống thối bắp  Dòng bố tự phối Các dòng bố có phấn tốt cho phép tăng số hàng mẹ và thường ít gặp khó khăn trong trỗ trùng khớp. 38 b. Các phương pháp đánh giá khả năng tạo phấn a. Phương pháp 1: Lấy và cân 15 mẫu cờ trước khi tung phấn và sau khi tung phấn, sự khác nhau về khối lượng là một chỉ tiêu đánh giá khả năng tạo phấn của dòng bố. b. Phương pháp 2: Bao cách ly 10 bao cờ trên dòng, thu phấn hàng ngày (5-10 ngày), phấn thu được đo trong ống đong và kiểm tra sức sống bằng kính hiển vi. c. Phương pháp 3: Đánh dấu cây khi bắt đầu tung phấn, hàng ngày rung phấn của các cây đó vào tờ giấy đen so sánh với lượng phấn của một giống tiêu chuẩn. 39 c. Mục tiêu và nguyên lý duy trì dòng tự phối  Mục tiêu duy trì dòng tự phối là duy trì khả năng, đặc điểm và tính xác thực di truyền của dòng gốc, hạn chế chi phí khử lẫn.  Duy trì các dòng tự phối liên quan đến tự thụ phấn, thụ phấn sib hoặc cả hai. Tự thụ để duy trì đồng hợp còn sib để tránh suy giảm sức sống của dòng tự phối.  Bố mẹ tự phối có thể trồng bắp trên hàng từ những dòng tự phối sau đó hỗn hợp để tăng lượng hạt.  Thụ phấn sib có thể làm bằng tay hoặc bằng trồng trong khu cách ly, tất cả cây khác dạng đều được khử bỏ trước trỗ cờ. 40 d. Duy trì các dòng thế hệ đầu (S1-S4)  Trồng tối thiểu 75-100 cây, khử bỏ cây khác dạng, chọn cây và lai theo cặp.  Nếu cần số lượng hạt giống lớn có thể thực hiện theo phương pháp trồng dòng trong khu cách ly, loại bỏ cây khác dạng trước khi nở hoa rồi để tự do thụ phấn.  Khi thu hoạch chọn các bắp trên các cây đúng với mô tả của dòng gốc, hỗn hợp hạt của các bắp chọn. 41 42 e. Duy trì các dòng thế hệ sau S5  Vụ 1: • Trồng dòng tự phối, tự thụ các cây có đặc điểm và tính trạng đồng nhất và đúng mô tả của dòng gốc. • Các bắp đúng với mô tả của dòng gốc được chọn và tách hạt riêng.  Vụ 2: • Mỗi bắp thu được ở vụ 1 gieo thành 1 hàng, đánh giá loại bỏ hàng khác dạng rồi cho tự do thụ phấn. • Chọn các hàng đúng mô tả của dòng gốc, thu hoạch các bắp tự thụ riêng, loại bỏ bắp khác dạng. • Tách hạt các bắp chia làm 2 phần, một phần cất trữ riêng để thử nghiệm con cái tiếp theo, phần còn lại của tất cả các bắp hỗn hợp tạo lô hạt tác giả. 8 43 f. Qui trình duy trì hạt thuần của dòng tự phối bằng cách tự thụ phấn và thụ phấn chị em. • Tự thụ phấn kết hợp với đánh giá thế hệ con: phương pháp này có khả năng cung cấp hạt giống thuần tốt nhất. Hạn chế suy giảm dòng tự phối • Nhược điểm của phương pháp là tự thụ lặp đi lặp lại nhiều thế hệ có thể làm giảm sức sống của dòng. 44 Quy trình Vụ 1: • Tự thụ phấn các cây chọn trong cùng dòng lai với nhau. • Thu hoạch riêng những cây có các tính trạng đồng nhất. • Phân tích hạt của từng cây và giữ lại những cây có biểu hiện bên ngoài giống nhau. 45 Vụ 2: • Mỗi cây thu hoạch vụ trước được trồng thành hàng • Tiến hành tự thụ phấn trong nội bộ hàng, giữ lại các hàng có đặc điểm như nhau. • Thu hoạch các cây riêng, kiểm tra về sự đồng nhất của hạt. • Giữ một phần hạt từ mỗi cây để đánh giá thế hệ con ở vụ sau (vụ 3) • Hỗn hợp một lượng bằng nhau từ mỗi cây để tạo ra nguồn hạt thuần (hạt bố mẹ NC). 46 Vụ 3: Vụ 3 và các vụ tiếp theo, hạt thuần được sản xuất thông qua đánh giá thế hệ con tương tự như ở vụ thứ 2. 47 48 g. Sản xuất hạt bố mẹ nguyên chủng (NC) • Sử dụng hạt bố mẹ nguyên chủng để sản xuất hạt giống ngô ưu thế lai thương mại. • Sản xuất hạt nguyên chủng bố mẹ cung cấp cho sản xuất hạt lai đơn. • Nhân hạt nguyên chủng bố mẹ phải đảm bảo chất lượng đến khâu sản xuất cuối cùng là sản xuất hạt lai. 9 49 Có 3 bước cơ bản để nhân hạt nguyên chủng  Bước 1: Thiết lập và duy trì nguồn cung cấp hạt tác giả  Bước 2: Nhân số lượng hạt tự phối  Bước 3: Tạo hạt lai đơn cung cấp cho lai 3 và lai kép. 50 • Nhân nguyên chủng có thể sử dụng hạt tác giả những thế hệ đầu nhưng thông thường sử dụng các thế hệ qua 6 hoặc nhiều hơn chu kỳ nhân hạt tác giả. • Nhân hạt tác giả sử dụng phương pháp duy trì dòng tự phối ở thế hệ sau (S5+) để đảm bảo đồng nhất của chúng. • Hạt tác giả đảm bảo sự đồng hợp và đồng nhất về kiểu cây của các dòng tự phối ngang bằng về di truyền với dòng gốc. 51 • Tất cả lô nhân hạt nguyên chủng dòng tự phối phải nhân từ lô hạt tác giả và do tác giả cung cấp. • Sản xuất hạt nguyên chủng tự phối phải tuân theo một loạt các tiêu chuẩn quy định khắt khe, đặc biệt về tiêu chuẩn cách ly, số hàng bảo vệ xung quanh, tỷ lệ tối đa cây khác dạng. • Hạt nguyên chủng tự phối được xem là hạt thương mại cung cấp cho sản xuất hạt lai nhưng đánh giá chất lượng khắt khe hơn hạt nguyên chủng giống ngô thụ phấn tự do. 52 a. Chän ®Êt s¶n xuÊt • Ng« lµ c©y cã kh¶ n¨ng thÝch øng réng, tuy nhiªn ®Ó ®¹t n¨ng suÊt h¹t lai cao cÇn chän ®Êt tèt, tưíi tiªu thuËn lîi. • Kh«ng s¶n xuÊt gièng trªn ruéng vô trưíc trång ng« tr¸nh c©y vô trưíc mäc lÉn. • Khu ®Êt s¶n xuÊt h¹t lai ph¶i c¸ch ly víi c¸c khu s¶n xuÊt kh¸c. - Theo CIMMYT ®èi víi lai kÐp vµ lai ba lµ 183m, lai ®¬n c¸ch ly 366 m. - Theo LuyÖn H÷u ChØ kho¶ng c¸ch c¸ch ly kh«ng gian cÇn 500m xung quanh khu vùc s¶n xuÊt kh«ng cã s¶n xuÊt ng«. - Xung quanh cã trång bè hoÆc c©y cao ch¾n yªu cÇu c¸ch ly cã thÓ ng¾n h¬n. 1.5. Kỹ thuật sản xuất hạt giống ngô ưu thế lai F1 53 54 b. Thêi vô • Thêi vô phô thuéc vµo tæ hîp, ®iÒu kiÖn sinh th¸i cña vïng s¶n xuÊt. • Nguyªn t¾c bè trÝ thêi vô ®Ó trç cê phun r©u vµo lóc thêi tiÕt thuËn lîi, kh«ng cã mưa, giã nhÑ, nhiÖt ®é 20 - 27oC. • Thêi vô gieo bè mÑ c¨n cø vµo thêi gian sinh trưëng ®¶m b¶o cho bè mÑ trç trïng nhau (mÑ cã thÓ trç trưíc v× nhuþ ng« cã søc sèng dµi h¬n phÊn) . • Ph¶i ®¸nh dÊu hµng bè mÑ khi trång vµ vÏ s¬ ®å ruéng lai ®Ó ®¶m b¶o ch¾c ch¾n. • §¸nh dÊu râ ®Ó nhËn biÕt dÔ dµng ë thêi gian khö ®ùc vµ thô phÊn. 10 55 56 c. Phư¬ng ph¸p ®iÒu chØnh bè mÑ • Bè mÑ cã thêi gian sinh trưëng như nhau cã thÓ trång cïng mét thêi vô như vËy trç cê tung phÊn hoµn toµn lµ trïng khíp. • Khi bè trç cê sím h¬n so víi mÑ cã thÓ bãn ph©n cho hµng bè ®Ó lµm chËm l¹i qu¸ tr×nh tung phÊn. • §èt löa còng cã thÓ tr× hoµn trç cê tung phÊn cña bè mÑ. • Nªn gieo dßng bè thµnh 2 ®ît, mçi ®ît c¸ch nhau 7 ngµy sÏ ®¶m b¶o ch¾c chắn h¬n. 57 d. Tû lÖ hµng bè mÑ  Trong s¶n xuÊt h¹t lai tû lÖ hµng bè mÑ lµ 2 : 4 hoÆc 2: 6  Tû lÖ 2: 6 thưêng ®ưîc ¸p dông trong lai kÐp.  Ph¶i ®¸nh dÊu hµng bè mÑ khi trång vµ vÏ s¬ ®å ruéng lai. 58 e. Ch¨m sãc  Ph©n bãn, trõ cá vµ tíi nưíc như s¶n xuÊt h¹t lai gi÷a c¸c gièng.  Tuy hiªn ph©n bãn cÇn thÝch hîp ®Ó chi phÝ s¶n xuÊt h¹t lai kh«ng qu¸ cao. f. Khö lÉn Ph¶i lo¹i bá toµn bé c©y kh¸c d¹ng ra khái ruéng s¶n xuÊt trưíc khi tung phÊn. C¸n bé kü thuËt khö lÉn lµ nh÷ng ngưêi cã kinh nghiÖm vµ hiÓu biÕt c¸c dßng trong tæ hîp lai. Đi däc theo hµng nhæ bá hoÆc c¾t bá c©y kh¸c d¹ng, c©y s©u bÖnh. 59 g. Khö ®ùc • Cờ trªn c¸c c©y hµng mÑ ph¶i ®ưîc rót hoÆc c¾t bá trưíc khi tung phÊn. • Tiªu chuÈn kh«ng qu¸ 1% c©y mÑ trç cê trªn hµng mÑ khi ®· 5% c©y mÑ phun r©u. • Kh¶ n¨ng tung phÊn cña ng« khi cê nhó 2,5 cm vµ bao phÊn thß ra khái vá hoa (vá trÊu). • Lưu ý kh«ng c¾t hoÆc rót 2 l¸ cuèi cïng v× cã thÓ gi¶m n¨ng suÊt. • C¾t cê thưêng xuyªn 2-6 lÇn tuú thuéc vµo dßng mÑ trç cê tËp trung hay kh«ng tËp trung, vµ thêi gian phun r©u. Th«ng thưêng ph¶i khö ®ùc hµng ngµy. 60 11 61 62 Khö ®ùc hµng mÑ khi cê ph©n ho¸ bíc 2-3 ®Ó ®¶m b¶o an toµn 63 h. Thu ho¹ch, t¸ch h¹t vµ ph©n lo¹i  Thu ho¹ch hµng bè trưíc ®Ó lµm h¹t thư¬ng phÈm.  VÖ sinh lo¹i bá tÊt c¶ b¾p h¹t r¬i rông råi míi thu ho¹ch gièng (hµng mÑ)  Kh«ng nªn ®Ó hµng mÑ qu¸ dµi trªn ruéng  Thu khi chÝn ®é Èm h¹t 30% lµ thÝch hîp.  Khi ®é Èm 25% hoÆc thÊp h¬n cã thÓ t¸ch h¹t b»ng m¸y.  Ph©n lo¹i vµ lo¹i bá h¹t kh¸c d¹ng trưíc khi ph¬i kh«. 64 i. Lµm kh«  Lµm kh« b»ng m¸y hoÆc ph¬i ®¶m b¶o ®é Èm gi¶m ®Õn 11- 12%  Thêi gian sÊy phô thuéc m¸y vµ ®é Èm h¹t nhưng kh«ng nªn qu¸ chËm h¹t dÔ bÞ mèc. k. Lµm s¹ch, ph©n lo¹i vµ xö lý nÊm bÖnh  Sau khi t¸ch, h¹t ®ưîc lµm s¹ch b»ng qu¹t ®Ó s¹ch hÕt mµy vµ t¹p lÉn kh¸c.  Ph©n lo¹i theo kÝch thưíc h¹t vµ xö lý thuèc trõ nÊm.  Thuèc trõ nÊm cã hiÖu qu¶ ®ang ®ưîc sö dông lµ Captan.  Sau khi xö lý nÊm ®ãng bao, g¾n nh·n ®Ó b¶o qu¶n vµ kinh doanh h¹t gièng. 65 2. S¶n xuÊt h¹t khoai t©y ưu thÕ lai F1 2.1. Nguồn gốc, đặc điểm • Khoai tây có nguồn gốc từ Peru và Bolivia • Khảo cổ học chỉ ra rằng khoai tây đã được sử dụng ít nhất 8.000 năm. • Khoai tây (Solanum tuberosum L.) là cây thân thảo nhiều năm nhưng được trồng như cây hàng năm. • Khoai tây là cây ưa mát thích hợp nhiệt độ 10-20oC, mẫn cảm với sương muối. • Bộ phận thu hoạch là củ do rễ phìng ra 66 • Hoa khoai tây hoa chùm nở theo trật tự ra hoa • Giao phấn nhờ côn trùng là cơ bản, nhưng tự thụ phấn vẫn thường xảy ra. • Lai tạo để tạo giống chống chịu và chất lượng. Tuy nhiên nhiều giống khoai tây bất dục hạt phấn nên việc tạo giống và sản xuất hạt khó khăn. 12 67 68 69 70 2.2. Yêu cầu ngoại cảnh • Khoai tây cũng như cây có củ khác, yêu cầu loại đất tơi xốp như đất thịt nhẹ, cát pha phù hợp với khoai tây • Đất tốt và thuận lợi tưới tiêu phù hợp với sản xuất hạt • Khoai tây thích nghi với phạm vi pH rộng từ 5,5 đến 7,5 • Giống khoai tây có thời gian sinh trưởng khác nhau có thể biến động từ 90 đến 120 ngày • Hình thành củ sớm ở nhiệt độ thấp, nhiệt độ tối ưu hình thành củ 11oC và chậm lại trên 14oC, một số giống dừng hình thành củ ở 17oC. 71 2.3. Nh©n gièng khoai t©y • Cñ gièng vµ h¹t khoai t©y chÊt lưîng tèt vµ s¹ch bÖnh lµ c¬ së chÝnh ®Ó më réng diÖn tÝch trång khoai t©y • Kü thuËt nu«i cÊy m« vµ nh©n nhanh cñ gièng ®· phæ biÕn réng r·i. • Sö dông khoai t©y h¹t (True Potato Seed-TPS) trong s¶n xuÊt lµm gi¶m chi phÝ vµ t¨ng lîi nhuËn cña ngưêi trång khoai t©y. • Chư¬ng tr×nh s¶n xuÊt TPS b¾t ®Çu tõ n¨m 1981, viÖc kh¶o s¸t ®¸nh gi¸ c¸c gia ®×nh TPS cho thÊy mét sè gia ®×nh ®· cã biÓu hiÖn UTL cao. 72 13 73 74 75 • ë ViÖt Nam diÖn tÝch trång khoai t©y hiÖn nay kho¶ng 40.000 ha (§ång b»ng s«ng Hång 98% vµ §µ L¹t 450-500 ha), n¨ng suÊt trung b×nh 8 - 9 tÊn. • Nghiªn cøu s¶n xuÊt h¹t khoai t©y ®· ®ưîc thùc hiÖn tõ n¨m 1978 t¹i ViÖn C©y lư¬ng thùc vµ c©y thùc phÈm (Vò Tuyªn Hoµng vµ céng sù,1988). • Ngoµi ra Trung t©m c©y cã cñ cña ViÖn KHKT ViÖt Nam vµ Trưêng §¹i häc N«ng nghiÖp Hµ Néi còng ®· cã nh÷ng nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò nµy. 76 2.4. Kü thuËt s¶n xuÊt h¹t giống khoai t©y ưu thÕ lai • Yªu cÇu ngo¹i c¶nh: ¸nh s¸ng yªu cÇu 6-10 giê s¸ng trong ngµy, tuÇn thø 3 yªu cÇu chiÕu s¸ng 15 giê/ngµy • ChuÈn bÞ ®Êt: Chän ®Êt tèt, bãn ph©n ®Çy ®ñ theo yªu cÇu cña gièng • Tû lÖ bè mÑ phï hîp 1: 4 • MËt ®é: luèng réng 1,5 m cao 15 - 20cm, trång hµng x hµng = 45 cm, c©y c¸ch c©y 20 -25 cm. 77 78  Phư¬ng ph¸p lÊy phÊn vµ thô phÊn • Khi hoa bè në ng¾t bao phÊn vµo buæi chiÒu. tr¶i nªn nÒn kh« vµ ph¼ng ®Ó b¶o qu¶n. • Bao phÊn kh« ®ưîc r©y ®Ó lÊy phÊn. • Khi hoa në tiÕn hµnh thô phÊn. • Khi trång hµng mÑ nªn trång so le ®Ó ®i l¹i thô phÊn dÔ dµng. Khi thô phÊn yªu cÇu kü thuËt khÐo lÐo. • PhÊn thõa cã thÕ tr÷ l¹i ë 4 oC trong 7 ®Õn 10 ngµy. • Thô phÊn tiÕn hµnh tõ 10 ®Õn 12 giê vµ lÆp l¹i lóc 2 - 4 giê. 14 79 • Nu«i cÊy m« ®Ó nhËn ®ưîc c©y s¹ch bÖnh vµ nh©n nhanh sè lưîng • Nh©n nhanh sau nu«i cÊy m« cã thÓ thùc hiÖn như sau: + Nh©n nhanh t¹o cñ nhá trong nhµ mµn + S¶n xuÊt cñ bè mÑ tõ nu«i cÊy m« trªn ®ång ruéng + Sö dông trùc tiÕp c©y nu«i cÊy m« 80 Ruộng sản xuất hạt lai Trồng vật liệu cho vụ sau Sản xuất hạt lai Củ bố mẹ Củ bố mẹ Trồng cây vào ruộng lai Trồng cây ra ruộng Nhân cây trong nhà màn Huấn luyện cây Cây nuôi cấy mô Sơ đồ sản xuất hạt TPS theo S.Sen Chaudhuri và S.Bhaskaras, 1995 81 3. Kü thuËt s¶n xuÊt h¹t gièng b¾p c¶i 3.1. Nguồn gốc, đặc điểm • Họ thập tự (Cruciferae) bao gồm trên 350 chi và chi Brassica bao gồm một số loài như: • Bắp cải (Brassica oleracea L. var. capitata), • Sup lơ (Brassica oleracea L. var. capitata), • Su hào (Brassica oleracea L. var. capitata), • Cải xanh (Brassica oleracea L. var. capitata), • Cải bẹ (Brassica oleracea L. var. capitata), • Cải củ ( Raphanus sativus L.). 82 83 84 • Bắp cải có nguồn gốc ở vùng biển Địa Trung Hải • Nền văn minh La Mã cổ đại và Hy Lạp đầu tiên đã nhận biết được giá trị của cây bắp cải. • Cây bắp cải dễ trồng và bảo quản trở thành cây rau phổ biến trên thế giới. • Giai đoạn đầu cây bắp cải được trồng với mục tiêu làm thuốc như nước vắt để chữa khản giọng, lá bắp cải đắp chữa vết loét nhanh lên da non. • Thời kỳ La Mã và Hy Lạp cổ đại bắp cải đã được trồng mở rộng ở châu Âu. Ngày nay bắp cải được trồng phổ biến trên thế giới trong đó có Việt Nam. 15 85 • Cây con bắp cải thường là trục mầm đỏ, hai lá mầm và rễ cọc có các rễ con xung quanh. • Ba lá đầu tiên có cuống, nhưng những lá sau cuống không hoàn toàn và đính trực tiếp vào thân và cuộn thành bắp theo các hình khác nhau như tròn, oval hoặc oval dài. • Hạt cải bắp nhỏ và tròn, đường kính 2-3 mm, khối lượng 1000 hạt khoảng 3,6 g, phôi lớn và rất ít nội nhũ. • Giống bắp cải thụ phấn tự do: Các giống bắp cải ở nước ta hiện nay CB26, CB1, Bắc Hà, Lạng Sơn, Hà Nội và những giống nhập từ Trung Quốc, Nhật Bản. 86 87 3.2. Yêu cầu ngoại cảnh • Bắp cải (Brassica oleracea) là cây hai năm, năm đầu tạo ra bắp sinh trưởng sinh dưỡng và năm tiếp theo ra hoa kết hạt sinh trưởng sinh thực. • Bắp cải được coi là cây xứ lạnh nhiệt độ sinh trưởng, phát triển tốt nhất từ 10 đến 25oC • Bắp cải là cây không phản ứng ánh sáng, nhưng mô phân sinh đỉnh sinh trưởng cần nhiệt độ thấp 4-7oC trong 4-6 tuần xuân hoá để phân hoá hoa. • Để cuống hoa phát triển thường phải dùng dao khía đầu, bóc lá cuốn nhưng không gây tổn thương ngồng hoa. 88 • Cuống hoa có thể dài 1-2 m, bông hoa bắp cải thuộc loại hoa chùm, 4 cánh, màu vàng. • Quá trình nở hoa bắt đầu từ dưới lên đỉnh của hoa chùm. • Bắp cải là cây giao phấn nhờ côn trùng và khi sản xuất hạt ưu thế lai thường trồng hàng bố mẹ theo tỷ lệ hàng là 2:2. • Sau khi thụ phấn quả kéo dài và khô gọi là kiểu quả nang cải. • Bắp cải yêu cầu đất tốt, lượng mùn cao và pH từ 6-6,5 89 3.3. Kỹ thuật trồng a. Thời vụ  Thời vụ gieo bắp cải vào cuối tháng 7 đầu tháng 8 trồng vào đầu tháng 9, thu hoạch vào tháng 12.  Sau trồng chuyển để sản xuất hạt và thu hoạch vào tháng 4-5 năm sau.  Như vậy sản xuất hạt giống bắp cải cần 2 vụ sau: – Vụ 1: Trồng và sản xuất giai đoạn sinh dưỡng – Vụ 2: Trồng sản xuất hạt giống 90 b. Chọn đất và khu vực sản xuất • Chọn khu vực sản xuất giống đất tốt thuận lợi tưới cho bắp cải trong vụ 1 (vụ đông) và tiêu trong vụ 2 (vụ xuân) sản xuất hạt. • Đất nặng, giàu mùn và độ pH từ 6 - 6,5 là tối ưu cho sinh trưởng phát triển của bắp cải sản xuất hạt. • Tránh những khu vực vụ trước có trồng cây họ thập tự như sup lơ, su hào, các loại cải để giảm lây truyền bệnh vào ruộng giống và cây lẫn vụ trước. 16 91 c. Cách ly • Cải bắp là cây giao phấn tuy nhiên vụ 1 không cần cách ly vì cây chưa ra hoa. • Vụ 2 (Sản xuất hạt giống phải cách ly theo TCN-318-98) • Ruộng sản xuất hạt giống nguyên chủng 1500 m và 1000 m với sản xuất hạt giống xác nhận. 92 d. Vườn ươm • Đất làm vườn ươm cần chọn nơi đất cao, thoát nước vì thời vụ gieo cây con ở Miền Bắc vẫn còn mưa. • Cày bừa kỹ, sạch cỏ dại và bón lót phân chuồng hoai mục 7-8 tấn/ha. • Lên luống 1,2-1,5 m thuận lợi cho chăm sóc. Làm dàn chống mưa năng cho bắp cải con trong vườn ươm. • Bắp cải có hạt nhỏ, diện tích vườn ươm không yêu cầu lớn cho nên có thể gieo trong nhà kính nhà lưới để thuận lợi chăm sóc cây con 93 • Gieo hạt vườn ươm bắp cải tương tự như sản xuất đại trà, xử lý hạt bằng nước nóng 50oC trong 15-20 phút hoặc hóa chất trước khi gieo để giảm nấm bệnh. • Gieo cây con sản xuất giống nên thưa hơn sản xuất để cây con khỏe. • Hạt bắp cải nhỏ, lượng hạt giống bắp cải trồng cho một ha trung bình 0,3 đến 0,6 kg, như vậy cần diện tích vườn ươm cần khoảng 300 m2. 94 e. Kỹ thuật trồng trong vụ 1  Làm đất • Trước khi trồng 10-15 ngày để đất thông thoáng, sạch cỏ dại thuận lợi cho ra ngôi cây con. • Lên luống rộng 1-1,2 m đủ trồng hai hàng, cao luống 15-20cm. • Rãnh luống rộng 25-30 cm thoát nước tốt đầu vụ.  Mật độ trồng • Ở vụ 1 mật độ trồng tùy giống và mùa vụ, sản xuất giống trồng vụ chính mật độ trồng khoảng 3 vạn cây/ha • Khoảng cách trồng hàng cách hàng 50 cm và cây cách cây 50 cm 95  Phân bón • Lượng phân bón cho 1 ha: 20-25 tấn phân chuồng + 30- 40 kg P2O5 + 70-80 kg N + 70-80 K2O/ha • Bón phân lót theo hốc trồng 100% phân chuồng + lân + 50% kali + 30% đạm • Bón thúc 1 sau ra ngôi 10-15 ngày phân hữu cơ • Bón thúc 2 khi cây trải lá bàng 50% đạm • Bón thúc 3 khi cây bắt đầu cuốn 20% đạm + kali còn lại • Ngoài ra để chất lượng hạt giống tốt tùy theo đất cần bón thêm vi lượng như: S: 10-18 kg/ha; Mg: 5-10kg/ha; Bo: 0,5 kg hòa trong 5 lít nước để phun hoặc tưới. 96  Chăm sóc • Xới xáo làm cỏ: + Xới phá váng ở giai đoạn cây con để đất thoáng tạo điều kiện cho bộ rễ phát triển. + Xới xáo thực hiện 2-3 lần tùy theo mức độ cỏ dại và thời tiết cũng như loại đất • Tưới nước + Tưới ngay sau khi ra ngôi và trong thời gian cây bén rễ nếu hạn cần tưới 1 tuần một lần đảm bảo tỷ lệ cây sống cao. + Bắp cải sinh trưởng tối ưu khi duy trì độ ẩm đất trong suốt giai đoạn sinh trưởng của cây là 60% Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam 17 97 Khử lẫn • Khử lần tiến hành hai lần: + Lần 1 khi cây trải lá bàng + Lần 2 khi bắp đã cuốn chặt • Loại bỏ toàn bộ cây khác dạng, cây xấu, sâu bệnh và không cuốn khoặc cuốn không chặt. Thu hoạch • Chọn những cây khỏe thân mập đúng giống dùng dao sắc chặt vát trên đầu bắp. • Không được làm dập nát và ảnh hưởng đến thân, đỉnh sinh trưởng phân hóa mầm hoa ở vụ 2. • Nếu không thu hoạch lá có thể để nguyên bắp nhưng dùng dao sắc chích đỉnh bắp để ngồng hoa đâm ra dễ ràng. 98 f. Kỹ thuật trồng trong vụ 2 • Chọn ruộng trồng vụ 2 yêu cầu cách ly nghiêm ngặt • Đất màu mỡ và đặc biệt thoát nước tốt. • Làm đất lên luống như vụ 1. • Bón phân lót trước khi trồng phân chuồng + lân và ka li với lượng 6-8 tấn phân chuồng + 40-50 kg P2O5 và 30kg K2O/ha. • Những gốc chọn được ở vụ 1 đem trồng vào ruộng sản xuất hạt. 99 • Khoảng cách trồng 50 x 40 cm. Các biện pháp chăm sóc giống như sản xuất ở vụ 1. • Vụ xuân cây bắt đầu ra hoa, để tăng tỷ lệ kết hạt khu vực sản xuất nên đặt một số tổ ong. • Mỗi cây chỉ nên để 3-4 ngồng hoa giúp cây hoa quả và hạt mẩy, còn lại cắt tỉa bớt những cành xấu, nhỏ và ra muộn. • Khử lẫn tiến hành trước khi cây ra hoa, loại bỏ toàn bộ cây khác dạng, cây bị bệnh, cây còi cọc và dị dạng. 100 g. Phòng trừ sâu bệnh • Bắp cải thường bị phá hoại bởi những loại sâu sau: - Sâu tơ (Plutella xylostella Linnaeus) - Sâu khoang (Spodoptera litura Fabricius) - Sâu xám (Agrotis ypsilon Hufnagel) - Rệp bắp cải (Breviconryne brassicae) - Rệp đào (Myzus percicae Sulzer) - Bọ nhảy (Phyllotera striolata Fabricius). 101 • Những bệnh hại là: - Bệnh đốm vòng do nấm (Alternaria brassicae) - Bệnh thối hạch do nấm (Sclerotinia sclerotiorum) - Bệnh sương mai do nấm (Peronospora parasitica) - Bệnh thối nhũn do vi khuẩn (Erwinia carotovora) - Bệnh héo vàng do nấm ( Fusarium spp) 102 h. Thu hoạch, tách hạt và bảo quản • Thu hoạch vào buổi sáng khi tan sương để giảm tách quả rơi mất hạt. • Sau đó bó treo làm khô, dưới có vật hứng hạt rơi (nilông hoặc mẹt), • Phơi khô như vậy 10-14 ngày thì đập tách hạt hoặc tách hạt bằng máy. • Nếu tách hạt bằng máy cần điều chỉnh tốc độ hợp lý để không làm dập vỡ hạt. Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/ 18 103 104 • Tách hạt và vỏ quả để làm sạch hạt bằng quạt, sàng, xẩy để làm sạch lô hạt, sau đó có thể phân loại hạt để đóng gói và bảo quản. • Hạt bắp cải có thể giữ sức nảy mầm 4 - 6 năm • Bảo quản ở ẩm độ thấp <50% và độ ẩm hạt không vượt quá 6%. • Khi làm khô hạt giống ở nhiệt độ dưới 45oC • Hạt có ẩm độ thấp có thể làm khô dưới điều kiện nhiệt độ cao hơn. 105 4. Kỹ thuật sản xuất hạt giống bắp cải ưu thế lai F1 4.1. Đặc thù sản xuất hạt lai của cây bắp cải • Cây bắp cải là cây giao phấn, mặc dù nó có cấu tạo hoa hoàn chỉnh nhưng không tự thụ phấn do di truyền của tính tự bất hợp. • Cây bắp cải cũng như cây khác trong họ thập tự tính tự bất hợp là kiểu tự bất hợp bào tử. • Hệ thống tự bất hợp bào tử được kiểm soát di truyền bởi 1 locut có nhiều alen; các alen có thể biểu thị tính trội hay đồng trội (độc lập) ở hạt phấn và vòi nhụy. • Phản ứng bất hợp của hạt phấn (kiểu hình) do bố mẹ thể sinh ra hạt phấn xác định. 106 4.2. Duy trì dòng bố mẹ sử dụng tự bất hợp Có hai phương pháp phá vỡ tự bất hợp: • Phương pháp 1: - Thụ phấn sớm 3 ngày trước khi nở hoa vì phản ứng tự bất hợp chỉ xảy ra 2 ngày trước khi nở hoa. - Tìm các nụ đúng thời điểm để có thể tự phối liên tục 8 giờ trong ngày để thực hiện tự phối. - Tuy nhiên thụ phấn nụ gắp khó khăn vì hoa của họ thập tự nhỏ và rất mềm. • Phương pháp 2: - Phá vỡ tự bất hợp bằng dung dịch muối loãng xử lý trên bề mặt đầu vòi nhụy rồi lau khô - Thụ phấn bằng bao phấn chín 107  Thực hiện thụ phấn • Tìm nụ gần nở hoa trên cành hoa (nụ già nhất) • Dùng panh cắt các gai và cẩn thận mở nụ hoa cho đầu nhụy hoàn toàn lộ ra • Nhẹ nhàng gắp bỏ các bao phấn chưa chín ra khỏi hoa • Nhỏ dung dịch muối lên đầu nhụy, sử dụng một que nhỏ làm đều dung dịch trên đầu nhụy. • Chờ 15 phút cho dung dịch muối phá vỡ tính tự bất hợp sau đó làm khô đầu nhụy bằng giấy mềm hoặc giấy thấm. • Phải đảm bảo hoàn toàn không còn dung dịch muối trên đầu nhụy 108 • Sử dụng panh khéo léo để đầu nhụy nhô ra (A và B). • Chải nhẹ bao phấn chín lên đầu nhụy sau khi đã xử lý loại bỏ tự bất hợp (C). • Có thể lấy bao phấn của hoa khác trên cùng cây đã chín để thực hiện thụ phấn nếu bao phấn hoa xử lý chưa chín (B) Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/ 19 109 • Đánh dấu hoa thụ phấn • Khử bỏ các hoa và nụ không thụ phấn bằng tay • Chăm sóc cây để hoa thụ phấn nụ đậu quả kết hạt tốt • Thu hoạch hạt thụ phấn cho các bước sản xuất hạt giống tiếp theo. Inbreed A x Inbreed B S1S1 S2S2 Hạt ưu thế lai S1S2 110 111 112 • Tính tự bất hợp sử dụng trong sản xuất hạt giống ưu thế lai đối với bắp cải nói riêng và cây họ thập tự nói chung là bắt buộc vì các cây này không thể tiến hành khử đực bằng tay. • Chính vì thế chọn tạo dòng bố mẹ và duy trì dòng bố mẹ rất phức tạp. • Nguồn hạt bố mẹ cho sản xuất hạt ưu thế lai chủ yếu do tác giả và cơ quan có bản quyền cung cấp. 113 4.3. Trồng và chăm sóc • Xác định thời vụ gieo trồng để hai dòng bố mẹ nở hoa trùng khớp cũng như những cây khác • Căn cứ vào thời gian sinh trưởng của bố mẹ. • Một số trường hợp khi bố mẹ nở hoa không trùng nhau phải bấm ngọn, nếu một trong hai bố mẹ ra hoa sớm hơn dòng khác. • Cây con bắp cải được trồng trong vườm ươn hay nhà kính khoảng 30- 45 ngày trồng ra ruộng sản xuất. • Kỹ thuật vườn ươm tương tự như kỹ thuật vườn ươm sản xuất hạt giống bắp cải thụ phấn tự do. 114 • Kỹ thuật trồng ngoài ruộng sản xuất vụ 1 như kỹ thuật sản xuất hạt giống thụ phấn tự do. Ở vụ 1 có thể trồng bố mẹ trên những ruộng riêng. • Mật độ khoảng cách trồng thường là 60 x 40 cm khoảng 3 đến 3,5 vạn cây/ha. • Sản xuất hạt lai tốn công và phải làm dàn đở để hoa thuận lợi cho quá trình phun thuốc BVTV và cắt hoa bằng tay. • Để đảm bảo điều này có thể đặt ong ra ruộng khi 5% hoa nở. Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/ 20 115 • Bón phân cho ruộng sản xuất hạt giống cần bón cân đối và cần lượng phân hữu cơ lớn 15-20 tấn phân chuồng hoai mục trên ha, tỷ lệ P2O5 và K2O là 100:150 kg/ha • Lượng đạm phù hợp cho sinh trưởng của giống nhưng không nên bón quá nhiều làm bắp, thân lá mềm dễ bị sâu bệnh phá hoại, dễ đổ, kéo dài sinh trưởng. 116 • Phòng trừ sâu bệnh và cỏ dại cho ruộng sản xuất hạt giống bắp cải được áp dụng như ruộng sản xuất. • Các bệnh chủ yếu và thối nhũn, thối hạch, đốm vòng và sâu hại nguy hiểm là sâu xám thời kỳ cây con, sâu tơ, rệp. • Tưới nước: Bắp cải có nhu cầu nước rất cao , do bề mặt lá rộng mất nước lớn trong quá trình bốc hơi. • Mức nước trong đất duy trì ở mức 60% trong suốt quá trình sinh trưởng phát triển của cây. 117 4.4. Thu hoạch, tách hạt và làm khô: Thu hoạch tương tự như sản xuất giống thụ phấn tự do. Tuy nhiên cần một số lưu ý sau: - Hạt trên hàng bố và hàng mẹ thu hoạch riêng. - Trong một số trường hợp khi cả 2 bố mẹ khả năng tự thụ là rất thấp hoặc không có khả năng tự thụ thì hạt có thể được thu cùng thời gian. Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/