Bài giảng Phát triển ngôn ngữ cho trẻ mẫu giáo qua thơ truyện - Cao Thị Lệ Huyền

kích thích bất kì. + Bước 2: Trẻ nhận biết được ngữ điệu của giọng nói và có phản ứng lại (vui hay buồn). + Bước 3: Dần dần trẻ hiểu được một số từ tên gọi của một số đồ vật, hành động quen thuộc mà người lớn hay nói, hỏi trẻ như: áo đâu?, búp bê đâu?, ăn nào, uống nữa đi... 1.2.1.2. Giai đoạn ngôn ngữ - Trẻ từ 1 - 2 tuổi: Nhu cầu giao tiếp phát triển. Trẻ không chỉ hiểu những câu nói ngắn: “Áo của bé đâu? “Bé chào bác nào”... mà còn muốn biểu hiện những 8nhu cầu, mong muốn của mình đối với mọi người bằng lời nói. Chủ yếu trẻ sử dụng các câu bập bẹ để biểu hiện tình cảm và kèm theo đó là cử chỉ, nét mặt, điệu bộ rõ nét, trong hoàn cảnh nhất định ta có thể hiểu được bé muốn gì. Cuối 2 tuổi, các từ đơn tiết đơn giản bắt đầu xuất hiện. Đó là những từ chỉ người, đồ vật xung quanh gần gũi với trẻ: mẹ, bà, chị, bác, cá, gà... Phần lớn trẻ bắt chước người lớn phát âm những từ này. - Trẻ từ 2 - 3 tuổi: Số lượng từ tăng nhanh do trẻ bắt chước được người lớn. Ở tuổi này, trẻ dễ dàng tái tạo các từ, câu mà trẻ nghe được ngay cả khi chưa hiểu ý nghĩa là gì. Xét về âm vị xuất hiện trong từ, ta thấy có đặc điểm sau: + Phụ âm đầu: bắt đầu xuất hiện trong các từ của trẻ 2 - 3 tuổi. Các phụ âm môi xuất hiện sớm nhất như: m, b, p. Đó là những âm dễ phát âm như: mẹ, bà, ba, bố, pa... Ngoài các phụ âm kể trên còn một số phụ âm khác xuất hiện nhiều trong các từ của trẻ như: b, d, t, n, c. Các phụ âm ít xuất hiện là: g, ph, p, r, s. Trẻ còn mắc nhiều lỗi khi phát âm các phụ âm đầu: k->t : quả cam ---> toả tam d->t : đóng cửa ---> tóng tửa g->h : con gà ---> ton hà + Âm đệm: Dưới 3 tuổi trẻ khó phát âm được âm đệm vì trẻ chưa điều khiển tròn môi được. Quả cam : cả cam Quả xoài : cả xài... + Âm chính: Các nguyên âm (kể cả nguyên âm đôi) đều đã xuất hiện trong các từ của trẻ 2 - 3 tuổi nhưng trẻ vẫn phát âm sai một số âm: ê-> â : ếch-> âc â-> ư : chân-> chưn o-> ă : xong-> xăng... Các nguyên âm trẻ nói đúng là: a, o, ư 9+ Âm cuối : Các âm cuối đã xuất hiện, nhiều nhất là n; k và p ít xuất hiện hơn cả. + Thanh điệu: Trẻ hay sai hai cặp sau: ~ -->/ Bé uống sứa ? -->. Bé ăn quả vại (quả vải) * Nguyên nhân: hai thanh hỏi và ngã có đường đi gấp khúc phức tạp, trẻ chưa có bộ máy phát âm hoàn thiện nên chưa thể phát âm đúng. Cần chờ đợi không nên ép trẻ. - Từ 4 - 6 tuổi: Đây là giai đoạn cuối cùng để hoàn thiện khả năng phát âm của trẻ. Tai nghe của trẻ đã tinh tế hơn, phân biệt được rõ ràng các âm vị, kể cả các âm vị phát âm gần giống nhau: s-x, tr-ch, r-d. Vốn từ của trẻ tăng nhanh, các kiểu câu ngày một hoàn thiện. Khả năng giao tiếp mở rộng. Trẻ trở nên tích cực nói năng do đó hoàn thiện bộ máy phát âm và khả năng phát âm. Cuối tuổi mẫu giáo, trẻ bình thường có thể phát âm chính xác tất cả các âm vị, các thanh điệu trong mọi cấu trúc âm tiết. Trẻ cũng sử dụng thành thạo các phương tiện biểu cảm ngữ âm khi giao tiếp. Trẻ có thể kể lại một câu chuyện, đọc thơ diễn cảm... * Các yếu tố tác động đến sự phát triển ngữ âm của trẻ từ 1 - 6 tuổi: + Sự phát triển của trẻ. + Các đối tượng trẻ tiếp xúc. + Sự giao tiếp mở rộng. 1.2.2. Những bước phát triển từ vựng 1.2.2.1. Bước chuyển biến từ thời kì tiền ngôn ngữ sang thời kì ngôn ngữ - Khả năng giao tiếp của trẻ có thay đổi về chất. Bé đã hiểu và hành động theo lời nói khá hơn nhiều, cụ thể: Hiểu một số từ đơn giản (xác lập về âm thanh với đối tượng) + Chỉ vật dụng: quần, áo, mũ, dép... + Đồ dùng gia đình: bàn, ghế, giường, tủ... + Thức ăn: bánh cháo, chuối... 10 Trẻ có thể cảm nhận được ngữ điệu thể hiện sắc thái tình cảm: dịu dàng, âu yếm hay mắng mỏ, giận dữ: “Bé ngoan quá! Cô yêu bé nào” hay “Im mồm ngay! Cút ra kia!”... và có phản ứng tương hợp: vui, buồn, giận hờn. - Khả năng hiểu lời nói và nói (phát âm các từ, câu) thời kì đầu này rất chênh lệch. Bên cạnh việc nghe hiểu lời nói, trẻ sử dụng các âm bập bẹ để giao tiếp. Âm bập bẹ giờ đây không phải là các âm ngẫu nhiên. Nó đã có mục đích. Trong những hoàn cảnh nhất định, nó có mang ý nghĩa nào đó thỏa mãn yêu cầu giao tiếp của trẻ: + Chỉ đồ chơi rơi xuống đất: ơ dây dây... + Chỉ đồ chơi trong tủ: ê ê ê Âm bập bẹ thời kì này có đặc điểm là không cố định, tùy tiện. Điều này gây ra sự khó khăn khi trẻ giao tiếp với những người xung quanh. Ví dụ: Bé Thanh Hương, 14 tháng gọi bạn : ai ai ai - ê ê ê, ay ay - ơi ơi ơi Bé Ngọc Quang, 13 tháng gọi cô: i ơi i ơi - e e ư ư - ê ê ê... Đến 18 tháng tuổi các âm bập bẹ mất dần đi nhường chỗ cho các từ chủ động xuất hiện. Cuối 2 tuổi dường như các âm bập bẹ mất hẳn. Các từ chủ động bắt đầu thực hiện chức năng giao tiếp của nó. Có thể coi 1-2 tuổi là thời kì trẻ hình thành những từ chủ động đầu tiên, phát triển khả năng nghe, hiểu lời nói, tích cực luyện tập bộ máy phát âm sử dụng âm bập bẹ để giao tiếp. Đó là những bước chuẩn bị cơ bản để cuối 2 tuổi trẻ có thể sử dụng chủ yếu các từ chủ động để giao tiếp. - Giai đoạn này cần hết sức chú ý rèn luyện tri giác âm thanh cho trẻ. Giáo viên phải tạo ra môi trường thường xuyên nghe được lời nói của người xung quanh. Cần chú ý: + Lựa chọn những từ, câu đơn giản; nói chậm thể hiện rõ ngữ điệu. + Kết hợp tri giác âm thanh và tri giác đối tượng được nói đến. 1.2.2.2. Những bước phát triển từ vựng xét về lượng - Từ 12 - 18 tháng tuổi: Từ 12 tháng trở đi, bên cạnh các âm bập bẹ bắt đầu xuất hiện các từ chủ động đầu tiên. Ở thời kì này, ngôn ngữ chủ yếu của trẻ vẫn là 11 các bập bẹ, những từ thụ động. Số lượng bình quân ở trẻ 18 tháng tuổi là 11 từ. Cháu ít nhất là 0, cháu nhiều nhất là 25 (đặc biệt là 45 từ) - Từ 19 - 21 tháng: Số lượng từ ở trẻ tăng lên rất nhanh. Trẻ 21 tháng đạt được đến khoảng 220 từ. Khả năng giao tiếp của trẻ tăng lên. - Từ 21- 24 tháng, tốc độ chậm lại. Đến 24 tháng trẻ đạt khoảng 234 từ. - 30 tháng lại tăng vượt: khoảng 434 từ. - 36 tháng: khoảng 486 từ. - Từ 36 - 72 tháng tuổi: + Trẻ cuối 3 tuổi so với đầu 3 tuổi số lượng từ tăng khoảng 252 từ, chiếm 107% + Trẻ cuối 4 tuổi so với đầu 4 tuổi số lượng từ tăng khoảng 209 từ, chiếm 40,58%. +Trẻ cuối 5 tuổi so với đầu 5 tuổi có số lượng từ tăng khoảng 84 từ, chiếm 10,40%. + Cuối 6 tuổi so với đầu 6 tuổi vốn từ tăng 94 từ, chiếm 10,01%. Cuối 6 tuổi đạt khoảng 1033 từ. (Số liệu được trích từ giáo trình Phương pháp phát triển ngôn ngữ cho trẻ em của PGS.TS. Đinh Hồng Thái) * Nhận xét: +Trẻ càng lớn vốn từ càng tăng. + Sự tăng không đồng đều ở từng năm tuổi. Trước 3 tuổi tốc độ tăng nhanh. Từ 4 - 6 tuổi tốc độ chậm hơn đáng kể. + Sau 18 tháng tuổi có bước tiến nhảy vọt. Do trẻ không chỉ còn bắt chước mà đã bắt đầu hiểu dần dần các từ ngữ có liên quan đến các sự vật, hành động của trẻ; quan hệ ứng xử của người lớn, sự hoàn thiện một bước bộ máy phát âm và khả năng phát âm của trẻ, tiến bộ về cảm giác - vận động, trí nhớ có ảnh hưởng đến tiến bộ của ngôn ngữ. * Những yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển vốn từ của trẻ: + Điều kiện sống: Bố mẹ có trình độ không? Có quan tâm đến con cái không? Có bà, chị... không? 12 + Sự quan tâm giao tiếp bằng ngôn ngữ của xung quanh. . + Điều kiện kinh tế - xã hội. 1.2.2.3. Những bước phát triển từ vựng xét về chất: Để sử dụng vốn từ vào giao tiếp trẻ phải nắm được đủ các loại từ, đặc biệt là các loại từ quan trọng: danh từ, động từ, tính từ và các loại từ khác như: số từ, đại từ, phó từ, quan hệ từ...(Nếu số từ lớn nhưng không bao hàm tất cả các loại từ thì giao tiếp ngôn ngữ trở nên khó khăn).  Trẻ dưới 3 tuổi: Nhìn chung trước 3 tuổi số vốn từ của trẻ có đặc điểm sau: + Trẻ càng lớn thì số lượng từ loại càng nhiều. + Số lượng từ càng lớn thì số từ loại càng nhiều. + Trẻ càng nhỏ thì số lượng từ loại danh từ, động từ càng nhiều. Cháu càng lớn thì tỉ lệ danh từ, động từ càng giảm đi. Điều này thể hiện rõ mối quan hệ khăng khít của sự phát triển của ngôn ngữ với sự phát triển của tư duy. Khả năng nhận thức của trẻ càng phát triển thì càng đòi hỏi các hình thức biểu hiện bằng ngôn ngữ, qua các từ loại cũng tăng lên.  Đối với trẻ từ 4 - 6 tuổi: Số lượng, tỉ lệ các từ loại trong vốn từ của trẻ vẫn phát triển theo qui luật: Trẻ càng lớn thì tỉ lệ danh, động từ giảm đi; tỉ lệ tính từ, đại từ và các loại từ khác tăng lên. - Sự tăng giảm của các loại từ trong vốn từ của trẻ là phù hợp với nhận thức của trẻ. Trẻ càng nhỏ thì sự nhận biết của trẻ chủ yếu là các tên gọi đồ vật và hành động, những người gần gũi xung quanh trẻ. Do vậy, chủ yếu trẻ có các từ loại danh từ, động từ. Khi nhận thức được phát triển cả về chiều rộng, chiều sâu, trẻ dần nhận biết các đặc điểm về tính chất, hình dáng, kích thước, màu sắc thì tính từ tăng lên; trẻ nhận thức về địa điểm, thời gian, phương thức, phương hướng các hành động, các mối quan hệ làm cho các loại từ khác như phó từ, quan hệ từ... dần tăng lên. - Sự tăng tỉ lệ từ loại không còn lệ thuộc hoàn toàn vào số lượng từ của từng trẻ. Có trẻ số lượng từ ít hơn nhưng tỉ lệ tính từ, đại từ lại cao hơn một số trẻ có số lượng từ nhiều. Điều này khác biệt so với trẻ dưới 3 tuổi. 13 1.2.3. Những bước phát triển về ngữ pháp câu 1.2.3.1. Khả năng nắm bắt các loại câu xét theo cấu trúc  Trẻ từ 1 - 4 tuổi - Từ 13 tháng trở đi, trẻ bắt đầu dùng những câu đầu tiên trong giao tiếp. Đó là những câu chỉ có một từ. + Câu có cấu trúc đơn giản nhất. Chỉ có một từ nhưng diễn đạt một nội dung thông báo. + Câu một từ gắn liền với ngữ cảnh. Vốn từ của trẻ lúc này là rất nghèo nàn. Trẻ rất cần người đối thoại, gần gũi, hiểu trẻ đáp ứng nhu cầu của trẻ và tạo điều kiện cho lời nói của trẻ phát triển. Ví dụ: Bé... lấy, lấy... Mẹ: Mẹ lấy bánh cho bé nhé! Kinh nghiệm cho thấy sự có mặt của người lớn làm cho lời nói của trẻ tiến bộ rất nhanh. - Khoảng 17 – 18 tháng, cùng với câu một từ là sự xuất hiện của câu cụm từ (sự liên kết của 2 từ trở lên). Ở đây phản ánh một bước phát triển trong tư duy của trẻ. Từ chỗ gọi tên sự vật, trẻ đã bước đầu sử dụng lời nói để diễn tả hành động, đặc điểm hay các mối quan hệ của sự vật. Ví dụ: + Gà đấy. + Mèo đấy. Có thể khái quát câu cụm từ của trẻ thành 2 loại: + Danh từ kết hợp với các trợ từ tình thái: Mèo đấy, gà kia, mẹ kìa. + Các từ liên kết với nhau theo quan hệ đẳng lập: con gà, con vịt, con chim... - Sau câu cụm từ là sự xuất hiện câu đơn hạt nhân với hai thành phần chính là chủ ngữ và vị ngữ. Ví dụ: Bé ăn; áo đẹp. Đây là loại câu xuất hiện nhiều trong giai đoạn trẻ từ 24 - 36 tháng. - Sau 36 tháng ở trẻ xuất hiện câu đơn nhiều thành phần. Điều này phản ánh sự phát triển thêm một bước tư duy của trẻ và khả năng sử dụng lời nói của trẻ cũng phong phú hơn lên. Các thành phần mở rộng thường là: bổ ngữ, định ngữ, trạng ngữ. 14 Ví dụ: Cháu ăn cơm (câu đơn bình thường) Cháu đi chơi ở công viên. (câu đơn mở rộng thành phần trạng ngữ) Mẹ cho con cái hộp. (câu đơn có 2 bổ ngữ) - Ngoài ra, còn xuất hiện câu ghép đẳng lập - liệt kê và nguyên nhân - kết quả, điều kiện - kết quả Ví dụ : + Câu ghép đẳng lập liệt kê: Em trốn ở đây, anh đóng cửa lại cho em trốn nhé. Mẹ Hà may áo đẹp, bố Đức cười, Hồng Vân ngoan. (Trong một câu có thể có một chủ thể hay nhiều chủ thể khác nhau) + Câu ghép chính phụ: Cháu trèo lên cao cháu mệt. (câu ghép nguyên nhân - kết quả) Trèo lên cao thì mẹ mắng. (câu ghép điều kiện - kết quả) * Nhận xét: Câu ghép của trẻ thường thiếu quan hệ từ: nếu... thì..., tại vì... nên... Điều này chứng tỏ, trẻ bước đầu hiểu được mối quan hệ giữ các hiện tượng sự vật nhưng chưa thể diễn tả ra bằng lời nói một cách logic chặt chẽ (biến câu có quan hệ chính phụ bằng câu có cấu trúc đẳng lập, liệt kê).  Trẻ từ 4 - 6 tuổi: - Ở giai đoạn này, trẻ tiến bộ với tốc độ nhanh hơn về phương diện ngữ pháp. Câu một từ không còn xuất hiện nữa. Câu cụm từ giảm đáng kể nhường chỗ cho sự phát triển của các kiểu câu đơn mở rộng thành phần, các kiểu câu ghép có quan hệ phức tạp hơn. + Câu đơn có định ngữ trong chủ ngữ. Cái áo này/ rất đẹp. C ĐN V + Chủ ngữ là 1 c – v: Mẹ cười / con vui quá. c C v V + Vị ngữ là 1 c – v : Cháu / là bé ngoan. C c V v + Cả chủ ngữ và vị ngữ đều có 1 c – v. 15 Bố mẹ về / là chúng cháu rất thích. c C v c V v - Các kiểu câu phức được sử dụng nhiều hơn, cấu trúc chặt chẽ hơn do có mặt các quan hệ từ: + Gió lùa nên mát quá + Cô sang muộn vì cô còn ăn cơm + Mình ăn sữa chua thì các bạn nhìn mồm còn mình đang chơi thì các bạn ăn sữa chua (câu ghép phức tạp – cháu Đức Tiến- 72 tháng). * Nhận xét: Ở giai đoạn 4 - 6 tuổi, hầu hết các dạng mẫu câu đã xuất hiện trong lời nói của trẻ. Câu đơn mở rộng nhiều thành phần hơn. Các loại câu ghép có quan hệ phong phú hơn, được trình bày với cấu trúc chặt chẽ hơn. Đến 6 tuổi có thể nói trẻ đã nắm được hầu hết các kiểu câu tiếng Việt. Đây là điều kiện cần thiết để trẻ mở rộng giao tiếp, phát triển nhận thức, phát triển lời nói mạch lạc - một nhiệm vụ quan trọng nhất của việc phát triển ngôn ngữ trẻ em. 1.2.3.2. Khả năng sử dụng các loại câu xét theo mục đích phát ngôn: Câu tường thuật là loại câu được hình thành sớm nhất, có số lượng cao nhất trong lời nói của trẻ. - Mô tả riêng rẽ từng sự vật (câu 1 từ). Ví dụ: Nước; Áo; Búp bê - Nội dung phản ánh trong câu tường thuật được mở rộng dần, trẻ mô tả các sự vật với đặc điểm tính chất của nó. Ví dụ: Quả bóng đỏ; Nước nóng. - Nội dung lời nói phản ánh nhận thức của trẻ ngày một phát triển về sự vật, hiện tượng, về các mối quan hệ trong hiện thực. - Hiểu và đánh giá được tính chất mức độ của hành động, nguyên nhân - kết quả của hành động: “Mẹ túm quần cho con vừa vừa chứ túm chặt rách quần con có đền được không” - Nắm được đặc trưng của sự vật: “Nước hoa chứ có phải xà phòng đâu mà đem đi tắm”. - Hiểu về mối quan hệ gữa các sự vật, hiện tượng: “Trời tối thế này thì mưa chứ nhỉ”. 16 - Phân biệt được sự khác nhau của hành động: “Tớ nhìn thấy tai ấy đỏ và hồng là ấy nói phét còn tai ấy trắng là ấy nói thật” - Trẻ biết ví von so sánh: Trông nó xấu như con ma ấy”. “Em bé xinh như búp bê ấy bố ạ” - Suy đoán tưởng tượng: “Chẳng nhẽ thầy giáo lại hơn hiệu phó”, “Chỉ có bác Báo mới xứng đáng là sếp của bố thôi” 1.3. Thơ - truyện là phương tiện quan trọng để phát triển ngôn ngữ cho trẻ. Văn học là phương tiện có hiệu quả mạnh mẽ không chỉ đối với việc giáo dục trí tuệ, đạo đức, thẩm mỹ mà còn ảnh hưởng vô cùng to lớn đến sự phát triển ngôn ngữ của trẻ. Nhà văn M.Gooki định nghĩa: “văn học là nghệ thuật ngôn từ” chính là đã chỉ rõ ngôn từ là “kho vô tận về âm thanh, bức tranh khái niệm”. Các hình tượng văn học làm phong phú những xúc cảm, tình cảm, đưa đến cho trẻ những hình tượng trong truyện kể, trẻ nhận thức được tính rõ ràng chính xác của từ, sự hoàn hảo của câu với cấu trúc ngữ pháp phong phú. Những câu chuyện cổ dân gian là những mẫu mực của lời nói giản dị, có nhịp điệu, mở ra trước mắt trẻ sự biểu cảm của ngôn ngữ, sự giàu có của tính hài hước, lối so sánh diễn đạt sinh động và giàu hình tượng. Thơ ca là sự nhịp nhàng cân đối các giai điệu, tiết tấu của ngôn ngữ. Thơ ca góp phần làm giàu vốn ngôn ngữ, đặc biệt là ngôn ngữ thi ca của trẻ. Và kết quả của những lần học thơ ở trường, lớp mẫu giáo còn làm cho trẻ cảm thấy hứng thú với ngôn ngữ của tác phẩm nghệ thuật, yêu thích ngôn ngữ thơ ca và yêu thích đọc thơ. Từ đó, ngôn ngữ nghệ thuật trở thành sở hữu của đứa trẻ. Ví dụ, trẻ giải thích: “Biển là dòng sông chỉ có một bờ” hay bộc lộ những cảm xúc thành thơ: Ông mặt trời óng ánh Tỏa nắng hai mẹ con (Ông mặt trời - Ngô Thị Bích Hiền) Mặt trời lạnh xuống bờ ao Ngọn khói xanh lên, lúng liếng (Khi mùa thu sang - Trần Đăng Khoa) 17 Những câu hát đồng dao không chỉ giúp trẻ cảm nhận nhịp điệu lời nói mà còn giúp trẻ phát âm chuẩn, thỏa mãn nhu cầu được nói có vần, có nhịp của trẻ. Tục ngữ, ca dao được ví như tòa lâu đài ngôn ngữ dân tộc, thứ ngôn ngữ giản dị mộc mạc đầy hình ảnh và giàu chất tượng trưng trong sáng. Mỗi câu tục ngữ, thành ngữ là một đoạn ngữ chính xác, giàu hình tượng giúp cho sự diễn đạt tư tưởng một cách có hình ảnh, làm giàu kho tàng ngôn ngữ của trẻ. Tiếp xúc với ca dao, trẻ học được bao từ mới biểu đạt được khái niệm, đặc biệt là ngôn ngữ nghệ thuật. Đó là những từ tượng thanh, tượng hình, những từ láy, lối ví von, so sánh... Từ lâu người ta nhận thấy, các nhà văn, nhà thơ lớn đều chịu ảnh hưởng của ca dao, dân ca. Trần Đăng Khoa - thần đồng thơ ca đã lớn lên từ những câu ca dao của bà, của mẹ, lời ăn tiếng nói của nhân dân, những cánh cò trong câu ca dao đã đi vào thơ ca của Khoa từ những năm còn ấu thơ: “Khi cơn mưa đen rầm đằng đông Khi cơn mưa đen rầm đằng tây, đằng nam, đằng bắc Em vẫn thấy con cò trắng muốt bay ra đón cơn mưa” (Con cò trắng muốt) Cái hay cái đẹp của ca dao thể hiện ở nhiều yếu tố, nhiều phương diện khác nhau, nhưng tất cả mọi yếu tố phương diện ấy đều có quan hệ với từ ngữ. Từ ngữ trong ca dao giữ một vị trí quan trọng trong sự phát triển lời nói của trẻ. Trẻ em học tiếng mẹ đẻ qua ca dao, mà chủ yếu là học cách sử dụng ngôn ngữ của nhân dân. Đó chính là thứ ngôn ngữ văn chương giản dị, giàu hình ảnh, trong sáng, đầy chất thơ, rất phù hợp với trí tưởng tượng, tư duy của trẻ. Văn học có vai trò to lớn trong sư phát triển ngôn ngữ của trẻ. Không chỉ là rèn luyện cho trẻ phát âm đúng mà quan trọng hơn cả là phát triển vốn từ, dạy trẻ nói đúng cấu trúc câu và phát triển ngôn ngữ mạch lạc. Ngôn ngữ mạch lạc là phương tiện vạn năng đặc sắc trọn vẹn và có hiệu quả giao tiếp có văn hóa. Về phương diện này tác phẩm thuộc loại truyện kể vốn là một văn bản nghệ thuật, văn bản thẩm mỹ chứa đựng những nội dung tư tưởng, chủ đề nhất định được diễn đạt ngôn ngữ hàm xúc, giàu hình ảnh, giàu sức biểu cảm. Nó có vai trò to lớn trong việc phát triển ngôn ngữ mạch lạc cho trẻ. Tiếp xúc với ngôn ngữ nghệ thuật, ở trẻ nảy 18 sinh thái độ sáng tạo ngôn ngữ, sáng tạo trong biểu cảm lời nói, ý thức nói lời hay, ý đẹp, hứng thú sáng tạo bài thơ, câu chuyện theo tưởng tượng chủ quan của mình, hình thành ở trẻ phong cách sống. Có thể nói, qua tác phẩm văn học, trẻ học được tiếng mẹ đẻ, thấy được sự phong phú của tiếng Việt. Ảnh hưởng của thơ truyện đến sự phát triển ngôn ngữ của trẻ được diễn ra theo cơ chế “đồng nhất hóa - bắt chước”. Trẻ bắt chước các nhân vật trong truyện cổ tích, bắt chước lời nói, việc làm của các nhân vật “tí hon” trong các tác phẩm viết cho thiếu nhi, thuộc những bài thơ của lứa tuổi mầm non. Chính sự đồng nhất hóa mình với các nhân vật yêu thích trong truyện cổ tích, truyện viết cho thiếu nhi, đọc, thuộc thơ... là yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển ngôn ngữ cho trẻ. Thơ - truyện là phương tiện quan trọng để phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non. Song để phát huy được vai trò của thơ truyện trong việc phát triển ngôn ngữ cho trẻ, người lớn - những nhà giáo dục cần phải có phương pháp giúp trẻ làm quen - cảm thụ được cái hay, cái đẹp trong những vần thơ, những tình tiết câu chuyện của những tác phẩm thơ, truyện viết cho các em. * Câu hỏi ôn tập: 1. Trình bày bản chất, chức năng của ngôn ngữ 2. Khái quát sự phát triển ngôn ngữ của trẻ ở các độ tuổi. 3. Phân tích vai trò của tác phẩm văn học đối với sự phát triển ngôn ngữ của trẻ. 19 Chương 2 PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ CỦA TRẺ MẪU GIÁO QUA THƠ TRUYỆN A. Mục tiêu - Có khả năng hiểu và vận dụng được phương pháp dạy trẻ kể chuyện theo đồ chơi, theo tranh vẽ, theo đối tượng sáng tạo, đóng kịch theo tác phẩm văn học và dạy trẻ thay đổi cấu trúc của câu bằng cấu trúc đồng nghĩa. - Có năng lực lập kế hoạch và tổ chức dạy trẻ kể chuyện theo các hình thức, dạy trẻ đóng kịch. - Có khả năng kể chuyện theo các hình thức cho trẻ nghe và dạy trẻ kể nhằm phát triển ngôn ngữ cho trẻ. - Xử lí linh hoạt các tình huống trong quá trình dạy trẻ kể chuyện. - Đánh giá được giờ dạy của bản thân và của bạn học. - Có khả năng làm việc theo nhóm. B. Nội dung 2.1. Dạy trẻ kể chuyện, dạy trẻ kể lại tác phẩm văn học và đọc thơ 2.1.1. Dạy trẻ kể chuyện 2.1.1.1 Kể chuyện theo đồ chơi Đồ chơi có ý nghĩa quan trọng đối với trẻ mầm non. Việc cho trẻ chơi, quan sát và miêu tả lại đồ chơi sẽ góp phần giúp trẻ củng cố lại đặc điểm của các sự vật, hiện tượng trong thế giới xung quanh qua đó phát triển ngôn ngữ cho trẻ. Bên cạnh đó việc suy nghĩ, hình dung những tình tiết, những mối quan hệ giữa các đồ chơi (đối với hình thức kể chuyện với hai đồ chơi) còn giúp trẻ phát triển tư duy. a. Kể chuyện với 1 đồ chơi - Với hình thức này, nội dung của truyện được quy định bởi những đồ chơi mà trẻ thích và lựa chọn. Trẻ được sờ nắm, được hành động với nó và kể về nó (có thể vừa kể vừa chỉ vào đồ chơi cho các bạn xem). 20 - Cô giáo cần hướng dẫn cho trẻ biết mở đầu như thế nào (tên gọi của đồ chơi); kể (mô tả) những đặc điểm nổi bật bề ngoài (từ tổng thể đến các bộ phận chi tiết), lợi ích, công dụng của đồ chơi. Kết thúc nên gắn tình cảm, hành vi của trẻ đối với đồ chơi đó. * Cách tiến hành: - Bước 1: Gây hứng thú cho trẻ để giới thiệu đồ chơi (tạo tình huống, đặt câu đố...). - Bước 2: Trò chuyện với trẻ về đồ chơi và đưa ra những câu hỏi có tính gợi mở, khơi dậy những kinh nghiệm đã có ở trẻ, kích thích trẻ sử dụng những vốn từ đã có để xây dựng truyện kể cho mình. Ví dụ: + Đồ chơi này con có từ đâu? (Ai mua cho con? Đồ chơi này được mua ở đâu? Ai tặng cho con?) + Đồ chơi này như thế nào? + Con dùng đồ chơi này để làm gì? Chơi vào lúc nào? + Con có thích đồ chơi này không? Con làm gì để đồ chơi không bị hỏng? - Bước 3: Cô kể mẫu cho trẻ nghe. Lưu ý: Sử dụng truyện kể mẫu khi trẻ chưa biết tự kể. Ở giai đoạn này có thể cho trẻ kể lại chuyện mẫu của cô. Nhưng không nên cho trẻ nhắc lại nguyên văn lời kể mẫu. Muốn trẻ không rập khuôn truyện mẫu của cô, cô nên đưa ra lời giải thích kể chuyện (Mới đầu cô kể về cái gì? Sau đó, cô kể như thế nào?) - Bước 4: Cô cho trẻ kể. Trong quá trình trẻ kể cô quan sát và gợi ý cho trẻ bằng hệ thống câu hỏi. Khi trẻ kể xong, cô nên yêu cầu trẻ đặt tên cho câu chuyện của mình. b. Kể chuyện với 2 đồ chơi * Mục đích: - Trẻ biết đặt tên cho câu chuyện của mình, nói và trả lời cả câu theo câu hỏi. - Kể chuyện với 2 nhân vật (đồ chơi trực quan) có mối liên hệ với nhau. 21 * Cách tiến hành: - Bước 1: Tạo tình huống để dẫn dắt trẻ vào hoạt động bằng các cách như: trò chơi, đọc thơ, gây sự bất ngờ... - Bước 2: Cô giới thiệu sơ qua về đồ chơi, cho trẻ tiếp xúc với đồ chơi. - Bước 3: Đàm thoại với từng đồ chơi. Cô khái quát lại. - Bước 4: Cô kể mẫu một câu chuyện với 2 đồ chơi. Sau khi kể xong cô hỏi trẻ về nội dung câu chuyện cô vừa kể để hướng dẫn trẻ cách kể. - Bước 5: Cô cho trẻ chọn 2 đồ chơi mà trẻ thích và định hướng cho trẻ kể bằng các câu hỏi: Câu chuyện con định kể có tên là gì?/Con định kể về ai?/ Họ nói với nhau những gì?/... Khi trẻ kể nếu trẻ gặp khó khăn cô gợi mở bằng câu hỏi. Bước 6: Cô tóm lại câu chuyện trẻ kể, yêu cầu trẻ khác nhận xét câu chuyện của bạn. * Lưu ý: Hình thức này áp dụng cho trẻ mẫu giáo 4 - 5 tuổi và 5 - 6 tuổi. 2.1.1.2. Kể chuyện theo tranh vẽ a. Một số vấn đề cần lưu ý khi dạy trẻ các độ tuổi kể chuyện theo tranh * Đối với trẻ 3 - 4 tuổi - Trẻ ở độ tuổi này chưa thể thiết lập được sự diễn đạt mạch lạc. Thông thường, khả năng của trẻ chỉ bó hẹp trong phạm vi liệt kê đơn giản các đối tượng, các mặt riêng lẻ thuộc phẩm chất hay thuộc tính của nó. Vì thế, trong giai đoạn này, cần dạy cho trẻ nhận xét cái gì chính yếu trong tranh và dẫn dắt trẻ từ liệt kê các đồ vật đến chỗ kể ra mối quan hệ giữa chúng. - Những bức tranh cho trẻ kể ở độ tuổi này nên chọn những tranh có nội dung thể hiện những đối tượng riêng lẻ (đồ chơi, đồ dùng gia đình, các con vật nuôi). Nội dung tranh có chủ đề đơn giản, gần gũi với kinh nghiệm của trẻ. * Đối với trẻ 4 - 5 tuổi - Trẻ có khả năng đặt lời kể có mức độ liên kết chưa cao bởi vì ở độ tuổi này, lời nói đang được hoàn thiện, tính tích cực và hoạt động nói năng đang tăng dần. - Trẻ mẫu giáo 4 - 5 tuổi chủ yếu học cách đặt những câu chuyện miêu tả theo tranh vẽ, đồ vật cũng như tranh có chủ đề. 22 - Kể chuyện theo tranh được tiến hành theo các câu hỏi và mẫu lời kể của cô. Thời gian đầu tiên trẻ gần như nhắc lại từng lời mẫu của cô kể, nhưng dần dần, trong các lời kể của trẻ bắt đầu xuất hiện yếu tố sáng tạo. - Vào cuối năm, nếu trẻ đã học kể chuyện theo mẫu, cô có thể nâng cao yêu cầu lên, đưa trẻ vào hình thức tự kể chuyện. Chẳng hạn, cô đưa ra kể về bức tranh này còn trẻ sẽ kể về bức tranh khác. * Đối với trẻ mẫu giáo 5 - 6 tuổi - Ở độ tuổi này, vì tính tích cực tăng dần, lời nói đang hoàn thiện, trẻ có thể có khả năng tự đặt ra các câu chuyện kể theo các bức tranh. - Yêu cầu đối với lời kể của trẻ cần cao hơn: truyền đạt chính xác cốt chuyện. Lời kể mẫu đưa đến cho trẻ độ tuổi này kĩ năng bắt chước một cách khái quát chứ không phải là sự tái tạo một cách đơn giản. - Vai trò của cô giáo cũng thay đổi. Cô không tham gia trực tiếp vào việc đặt câu hỏi mà cô chỉ đạo hoạt động của trẻ và tham gia khi cần thiết. - Đối với trẻ độ tuổi này, có thể sử dụng rộng rãi các bộ tranh có chủ đề, đặt các câu chuyện có mở đầu và có kết thúc. Cần dạy trẻ không chỉ nhìn thấy những gì trong tranh mà còn phải tưởng tượng ra những sự kiện trước và sau đó nữa. Trong những trường hợp đó, cô đặt ra một loạt câu hỏi gần như dẫn dắt cốt chuyện vượt ngoài khuôn khổ của một bức tranh. - Một bức tranh có thể sử dụng nhiều lần trong năm nhưng nhiệm vụ ở lần sau khó hơn lần trước. - Cần dạy cho trẻ nhận xét về các chi tiết trong tranh: nền, phong cảnh, thời tiết... b. Cách tiến hành: - Bước 1: Cho trẻ xem tranh và đàm thoại về nội dung bức tranh. - Bước 2: Cô kể mẫu cho trẻ nghe về nội dung bức tranh (vừa kể cô vừa chỉ vào tranh). - Bước 3: Yêu cầu trẻ nhìn vào tranh và kể lại bằng ngôn ngữ của mình (có thể là tranh cô kể hoặc tranh khác). - Bước 4: Cô nhận xét. 23 Lưu ý: Đây là các bước tiến hành gợi ý, tùy vào độ tuổi, khả năng của trẻ mà cô điều chỉnh các bước cho phù hợp. Khi đặt câu hỏi, cần đặt theo trình tự nhất định để trẻ thấy được trình tự, logic của sự vật, hiện tượng phản ánh trong bức tranh. 2.1.1.3. Dạy trẻ kể chuyện theo kinh nghiệm Dạy trẻ kể chuyện theo kinh nghiệm có ý nghĩa rất lớn đối với phát triển lời nói cho trẻ. Trẻ học cách sử dụng kinh nghiệm sống của mình, truyền đạt trong câu chuyện một cách mạch lạc, hình thành kỹ năng bày tỏ có thứ tự dễ hiểu, rõ ràng, mạch lạc ý nghĩ của mình mà không cần dựa vào đồ dùng trực quan. Cở sở để phát triển hình thức kể chuyện này là sinh hoạt hàng ngày của trẻ, các cuộc dạo chơi, tham quan, lễ hội. Một số đề tài gợi ý: + Kể lại buổi đi tham quan. + Kể lại sinh hoạt của gia đình, lớp học trong ngày hội, ngày lễ. + Kể lại chuyện về thăm quê. + Kể lại ngày sinh nhật của bản thân, của bạn. + Kể về buổi đi chơi xa. * Một số biện pháp dạy trẻ kể chuyện theo kinh nghiệm - Biện pháp cô kể mẫu: + Bước 1: Cô cùng trẻ trao đổi, gợi nhớ về chủ đề sẽ kể. + Bước 2: Cô kể mẫu kết hợp với việc giải thích nội dung và dàn ý câu chuyện. Cho trẻ kể lại theo mẫu. Việc bắt chước này nhằm kích thích trẻ tích cực kể. Cô khuyến khích trẻ sáng tạo thêm các chi tiết trên cơ sở dựa theo mẫu của cô. + Bước 3: Dành thời gian cho trẻ nhớ lại, suy nghĩ về chủ đề và chuẩn bị nội dung kể. + Bước 4: Cho trẻ kể. Trong quá trình trẻ tự kể, cô động viên, giúp đỡ khi cần. + Bước 5: Cô nhận xét, đánh giá truyện kể của trẻ. Biện pháp này áp dụng cho trẻ mới tập kể theo hình thức này. 24 - Biện pháp kể chuyện theo dàn ý: + Bước 1: Cô và trẻ cùng trao đổi gợi nhớ chủ đề sẽ kể. + Bước 2: Đàm thoại với trẻ về đề tài sẽ kể để giúp trẻ nhớ lại những sự kiện đã diễn ra theo đề tài. + Bước 3: Cô kể đoạn mở đầu, cho trẻ kể nội dung tiếp theo. Trong khi trẻ kể nếu trẻ quên cô gợi ý bằng câu hỏi. Chỉ sửa lỗi sau khi trẻ kể. + Bước 4: Cô nhận xét, đánh giá. Biện pháp này áp dụng cho trẻ mẫu giáo lớn hoặc trẻ giỏi. 2.1.1.4. Kể chuyện sáng tạo Kể chuyện sáng tạo là trẻ phải tự nghĩ ra nội dung của câu chuyện, tạo ra cấu trúc logic, thể hiện trong hình thức lời nói tương ứng với nội dung đó. Công việc này đòi hỏi vốn từ phong phú các kỹ năng tổng hợp (kỹ năng thắt nút, đỉnh điểm, mở nút), kỹ năng truyền đạt lại ý nghĩ của mình một cách chính xác, tập trung chú ý và biểu cảm. Hình thức này thường chỉ áp dụng cho trẻ mẫu giáo lớn vì đó là một hình thức đòi hỏi ở trẻ phải có sự phát triển ngôn ngữ tốt, tư duy tốt, vốn từ phong phú mới có thể làm được. * Một số biện pháp dạy trẻ kể chuyện sáng tạo: - Biện pháp kể chuyện theo dàn ý: + Bước 1: Cô và trẻ cùng thảo luận đề tài câu chuyện. Ví dụ: Hôm nay, chúng ta hãy cùng nhau thử làm nhà văn sáng tác truyện nhé! Các con nghĩ thử xem mình sẽ cùng sáng tác câu chuyện về đề tài gì nào? Thế câu chuyện về đề tài “Cuộc phiêu lưu của chú Sóc ở trong rừng các con thấy thế nào?” + Bước 2: Cô và trẻ cùng bàn về các tình huống có thể xảy ra trong câu chuyện. Ví dụ: Các con hãy tưởng tượng thử xem, trước khi vào rừng chú Sóc mặc quần áo như thế nào? Thời tiết lúc đó như thế nào? 25 Khi vào rừng, chú Sóc gặp ai trước tiên? Khi đó, chú sóc làm gì? Sau đó, chuyện gì xảy ra?... + Bước 3: Sau khi đã có một dàn ý tương đối chi tiết về câu chuyện, cô có thể dừng lại để hướng dẫn trẻ cách thức kể chuyện: cách kể đoạn mở đầu câu chuyện, cách kể diễn biến và kết thúc. + Bước 4: Trẻ tự kể chuyện. + Bước 5: Cô và trẻ đánh giá và nhận xét câu chuyện trẻ vừa kể. - Biện pháp cô và trẻ cùng sáng tác truyện: Với biện pháp này, cô giáo đóng vai trò vừa hướng dẫn trẻ kể chuyện vừa tham gia kể cùng trẻ. Qua đó, đóng góp những ý kiến nhằm gợi ý để nội dung câu chuyện của trẻ được mở rộng và hấp dẫn hơn. Trẻ tham gia câu chuyện cùng cô, bám sát cốt truyện của cô và các bạn, đồng thời đưa thêm ý kiến của mình góp phần làm cho câu chuyện phong phú. Biện pháp này có các bước: + Bước 1: Cô và trẻ cùng bàn bạc về chủ đề câu chuyện. + Bước 2: Gợi cho trẻ nhớ lại các thức kể chuyện: cách kể đoạn mở đầu, cách kể diễn biến và kết thúc chuyện. + Bước 3: Cô kể đoạn mở đầu, một số trẻ lần lượt kể đoạn tiếp theo cho đến kết thúc câu chuyện. + Bước 4: Yêu cầu một vài trẻ kể lại từ đầu đến cuối. + Bước 5: Cô cùng trẻ đánh giá, nhận xét chuyện.  Hướng dẫn lập kế hoạch dạy trẻ kể chuyện Chủ đề: Đề tài: Độ tuổi: Người soạn: I. Mục tiêu - Kiến thức - Kỹ năng - Thái độ 26 II. Chuẩn bị III. Cách tiến hành Hoạt động 1: Ổn định giới thiệu Hoạt động 2: Hướng dẫn trẻ kể chuyện Hoạt động 3: Nhận xét, đánh giá chung 2.1.2. Dạy trẻ kể lại chuyện và dạy trẻ đọc thơ để phát triển ngôn ngữ nghệ thuật. 2.1.2.1. Dạy lời nói nghệ thuật cho trẻ mẫu giáo 3 - 4 tuổi: a. Nhiệm vụ: - Dạy trẻ cảm nhận nhịp điệu của thơ, đồng dao, biết thể hiện lại ngữ điệu, giọng nói của nhân vật trong truyện; dạy trẻ hiểu nội dụng, ghi nhớ được một số đoạn đối thoại, một số câu và đoạn văn lặp lại trong truyện. - Khơi dậy ở trẻ mong muốn được nghe kể lại các câu chuyện cổ tích, nghe đọc các tác phẩm nghệ thuật... giáo dục kỹ năng theo dõi sự phát triển của hành động trong truyện, đồng cảm với nhân vật chính diện. b. Biện pháp: - Với trẻ độ tuổi này, khi cho trẻ làm quen với tác phẩm văn học, nhất thiết cô phải cho trẻ biết tác phẩm đó thuộc thể loại gì (thơ, truyện cổ tích...). - Đối với trẻ 3 - 4 tuổi, truyện cổ tích thường được kể cho trẻ nghe chứ không đọc vì để tăng thêm cảm xúc cho trẻ. Nếu truyện có nội dung không lớn, có thể kể 2, 3 lần, cũng có thể kể lại những chỗ nổi bật nhất. Sau khi kể, cô yêu cầu trẻ nhắc lại những chỗ thú vị nhất bằng chính ngôn ngữ của các cháu. Cô nghe và có thể sửa chữa nếu trẻ dùng từ sai, phát âm sai. - Các bài thơ thường lôi cuốn trẻ 3- 4 tuổi đặc biệt ở vần điệu rõ ràng, tính nhịp điệu và tính nhạc. Khi đọc thơ, trẻ nắm được ý nghĩa của bài thơ, ghi nhớ được từng từ ngữ và điều này góp phần làm phong phú lời nói của trẻ. Cần lựa chọn những bài thơ có nội dung đơn giản, vui tươi, dễ đọc dễ nhớ để dạy cho trẻ. Trong giai đoạn này, giáo dục chuẩn mực âm thanh lời nói có ý nghĩa rất quan trọng. Khi đọc thơ cho trẻ nghe không nên vội vàng, cần đọc rõ từng từ. Trẻ 27 thường có thói quen nhấn mạnh vào từ có vần. Vì thế cô cần chủ động phân bố các điểm nhấn trong câu thơ (nhấn logic) giúp trẻ đọc đúng bài thơ. Sau khi đọc một bài thơ, một câu chuyện cần liên hệ nội dung gần gũi với kinh nghiệm sống của trẻ. Ví dụ: Khi đọc cho trẻ nghe bài thơ “Bạn mới”, cô có thể hỏi trẻ: Nếu lớp con có bạn mới đến học con làm gì để bạn đỡ buồn? Để trả lời câu hỏi trẻ nhớ lại nội dung bài thơ đồng thời liên hệ với kinh nghiệm của bản thân để trả lời. Việc chủ động sử dụng ngôn ngữ của mình để trả lời câu hỏi của cô sẽ giúp cho ngôn ngữ của trẻ phong phú hơn. - Sau khi cho trẻ làm quen với các tác phẩm văn học trẻ sẽ tiếp thu một số từ mới và học được các cấu trúc câu mới. Cô giáo cần tạo điều kiện để trẻ thường xuyên sử dụng các từ mới đó để chúng trở thành từ tích cực của trẻ. 2.1.2.2. Dạy lời nói nghệ thuật cho trẻ mẫu giáo 4 - 5 tuổi a. Nhiệm vụ: - Tiếp tục dạy trẻ cảm nhận nhịp điệu, vần của thơ, ca dao, đồng dao - Dạy trẻ hiểu nội dung, nhận biết cách so sánh trong thơ, ca dao. - Dạy trẻ hiểu nội dung, đánh giá nhân vật, so sánh tên truyện với nội dung của nó. - Dạy trẻ kể lại từng đoạn truyện một cách diễn cảm và kể theo tranh b. Biện pháp: - Đối với độ tuổi này, khi cho trẻ làm quen với tác phẩm văn học cần chú ý đến một số đặc trưng ngôn ngữ văn học (từ ngữ có hình ảnh, một số tính ngữ...). Điều này đặt cơ sở cho sự phát triển khả năng nghe thơ văn, xúc cảm từ ngữ thơ mộng. - Cần chú ý đến việc đặt các câu hỏi sau khi đọc hay kể tác phẩm cho trẻ nghe để giúp trẻ rút ra được cái gì là cơ bản - những hành động của nhân vật chính, mối quan hệ qua lại và các hành vi của chúng. Việc đặt câu hỏi hợp lý buộc trẻ phải suy nghĩ, động não để tự mình tìm ra câu trả lời, nhận thức sâu sắc hơn nội dung của tác phẩm đồng thời cảm nhận được vẻ đẹp của hình thức nghệ thuật. Khi sử 28 dụng những câu, đoạn trích của tác phẩm để giải thích, cô giáo nhấn mạnh chúng, lôi cuốn sự chú ý của chúng vào ngôn ngữ của tác phẩm nghệ thuật. - Khi đọc các bài thơ, việc nhấn mạnh nhịp điệu, nhạc điệu của thơ, nhấn mạnh sự thể hiện có hình tượng sẽ phát triển ở trẻ năng lực nhận xét được vẻ đẹp, sự phong phú của ngôn ngữ mẹ đẻ. - Khi yêu cầu trẻ nhắc lại lời kể, lời đọc của cô, ngoài việc yêu cầu trẻ bắt chước sự diễn cảm của cô, cần khuyến khích trẻ thể hiện tính tự lập trong việc sử dụng ngữ điệu, ngắt nhịp để thể hiện thái độ, tình cảm của mình đối với các tác phẩm. Hướng sự chú ý của trẻ vào sự rõ ràng, mạch lạc khi phát âm các từ, câu. - Trong nhóm mẫu giáo 4 - 5 tuổi, tiếp tục giáo dục ở các cháu khả năng tri giác những gì chúng nghe được không chỉ bằng xúc cảm mà còn bằng trí tuệ. Trẻ quen lựa chọn những từ truyền đạt chính xác điều trẻ muốn nói để thể hiện những ý nghĩ của mình. Điều này là cơ sở để phát triển về sau tất cả các mặt trong lời nói của trẻ. 2.1.2.3. Dạy lời nói nghệ thuật cho trẻ mẫu giáo 5 - 6 tuổi a. Nhiệm vụ: - Dạy trẻ cảm nhận nhịp điệu, âm điệu, các hình thức nghệ thuật của thơ, ca dao, đồng dao. - Dạy trẻ cách đánh giá các nhân vật trong truyện. - Dạy trẻ kể lại theo từng đoạn, theo tranh. - Dạy trẻ tập đóng kịch. b. Biện pháp: - Trẻ mẫu giáo lớn có khả năng suy nghĩ sâu hơn về nội dung các tác phẩm văn học và hiểu một số đặc trưng của hình thức thể hiện nội dung, có nghĩa chúng phân biệt các thể loại văn học và đặc trưng của từng loại. Chúng dễ dàng phân biệt được văn xuôi với thơ, chỉ ra rằng thơ có sự nhịp nhàng, có thể phân biệt dựa vào tính nhịp điệu và cấu tạo vần, sự ngân vang của các câu thơ. Cần phải hướng sự chú ý của trẻ vào các đặc trưng thể loại, khi đó chúng sẽ nhận thức sâu sắc hơn những giá trị của các tác phẩm văn học. 29 - Khi cho trẻ làm quen với các thể loại của truyện, cần phân tích tác phẩm mở ra ý nghĩa xã hội của hiện tượng được miêu tả, mối quan hệ qua lại giữa các nhân vật, hướng sự chú ý của trẻ vào các từ ngữ nêu bật tính cách của từng nhân vật. Những câu hỏi nêu ra sau khi kể chuyện phải làm sáng tỏ cả nội dung và kỹ năng đánh giá hành động, hành vi của nhân vật. Ví dụ: Sau khi đọc truyện “Hai anh em”, cô có thể hỏi: “Người anh là người như thế nào?”, “người em có chăm chỉ vậy không?”, “Ai đã cứu người em khỏi chết đói?”, “Người anh chăm chỉ như thế nào?”, “Vì sao con biết người em lười biếng?”... - Cần đặc biệt chú ý đến những câu hỏi về phương diện biểu cảm trong các câu chuyện về thiên nhiên. Ví dụ sau khi đọc bài thơ “Trăng ơi từ đâu đến”, có thể hỏi trẻ: Tác giả đã ví trăng như thế nào? Trả lời câu hỏi này là trẻ đã chú ý đến giá trị nghệ thuật của tác phẩm. - Đối với thể loại thơ, cô giáo không cầm sách đọc mà cần đọc thuộc. Không nên yêu cầu trẻ ghi nhớ ngay bài thơ vì điều này sẽ làm trẻ xao nhãng việc chú ý đến tính nhạc của bài thơ. - Để việc phát triển ngôn ngữ nói chung, phát triển ngôn ngữ nghệ thuật diễn ra có hiệu quả hơn cô giáo cần dạy trẻ đóng kịch tác phẩm đã được làm quen. 2.2. Thực hành dạy trẻ kể chuyện - Thực hành dạy trẻ kể chuyển theo đồ chơi - Thực hành dạy trẻ kể chuyện theo tranh - Thực hành dạy trẻ kể chuyện theo kinh nghiệm - thực hành dạy trẻ kể chuyện sáng tạo 2.3. Dạy trẻ đóng kịch theo tác phẩm văn học (TPVH) Hướng dẫn trẻ mẫu giáo đóng kịch gồm các bước sau: 2.3.1. Chuẩn bị 2.3.1.1. Chọn tác phẩm để chuyển thành kịch bản - Lựa chọn những tác phẩm có nội dung rõ ràng, cốt truyện hấp dẫn, các tình tiết, cốt truyện phát triển liên tục, tính cách nhân vật rõ ràng được bộc lộ bằng hành động, lời nói cụ thể. 30 - Nội dung tác phẩm giàu lời thoại, lôi cuốn trẻ, lời thoại giữa các nhân vật ngắn gọn, rõ ràng kết thúc có hậu. - Tác phẩm có chứa từ, âm, mẫu câu cần củng cố hoặc cung cấp cho trẻ. Lưu ý: Nếu tác phẩm văn học được chọn là thơ thì cần lưu ý bài thơ phải có nội dung, có tình tiết hấp dẫn. Khi xây dựng kịch bản, giáo viên cần đưa vào những từ ngữ, những mẫu cấu trúc câu cần dạy cho trẻ. 2.3.1.2. Cho trẻ làm quen với tác phẩm - Kể hoặc đọc diễn cảm toàn bộ tác phẩm văn học cho trẻ nghe. (nếu là tác phẩm đã được học trong giờ Làm quen với văn học thì bỏ qua bước này) - Trò chuyện với trẻ về TPVH để trẻ nhớ tác phẩm. Đọc kể tác phẩm văn học giúp trẻ phân biệt được sắc thái giọng nói của từng nhân vật để khắc họa thêm tính cách nhân vật. 2.3.1.3. Phân vai và luyện tập vai - Phân vai cho từng trẻ. Có thể phân cho nhiều trẻ đóng cùng một vai. Chú ý luân chuyển vai cho trẻ. - Trong lớp có thể chia ra nhiều nhóm, mỗi nhóm có đủ vai của các nhân vật trong kịch bản. - Trong quá trình trẻ tập, cô vừa là người “nhắc vở”, vừa là đạo diễn và là người dẫn truyện. 2.3.1.3. Chuẩn bị sân khấu và một số phương tiện cần thiết Sân khấu, đạo cụ, hóa trang, trang phục là những điều cần thiết để việc đóng kịch thêm sinh động, hấp dẫn. 2.3.2. Tổ chức cho trẻ đóng kịch Đây là khâu quan trọng nhất là kết quả của quá trình tập luyện và chuẩn bị. Việc tổ chức trò chơi đóng kịch mang tính nghệ thuật nên cần phải có sự tổ chức chu đáo mới đạt được kết quả tốt đẹp. Bao gồm: - Tổ chức địa điểm để xem và diễn kịch. - Chọn nhóm “diễn viên” đóng kịch. - Phân công các thành viên còn lại theo chức năng. - Tổ chức giao lưu giữa người diễn và người xem. 31 2.4. Dạy trẻ thay đổi cấu trúc của câu bằng cấu trúc đồng nghĩa Kể chuyện cho trẻ nghe có vai trò quan trọng trong việc giáo dục ngôn ngữ cho trẻ. Khi kể chuyện cô có thể truyền đạt một cách tự do, nghĩa là không theo từng từ một như trong tác phẩm. Giáo viên chỉ cần nắm chắc nội dung cơ bản và có thể đơn giản hóa cốt truyện, rút ngắn số lượng các tình tiết, có thể giải thích khi kể, có thể sử dụng từ mới... Giáo viên thường gắn kể chuyện với nhiệm vụ phát triển lời nói cho trẻ, vì vậy, giáo viên có thể thay đổi có dụng ý cấu trúc cú pháp của câu trong tác phẩm bằng cấu trúc đồng nghĩa, làm phong phú thêm các cấu trúc câu của tác phẩm. * Thay đổi thành phần trạng ngữ, từ trước chủ - vị, đến sau chủ - vị, và giữa chủ vị. Ví dụ: “Sau đó ít năm, người cha cũng chết.” (Tấm cám) Có thể đổi thành: “Người cha cũng chết, sau đó ít năm.” “Người cha, sau đó ít năm, cũng chết.” * Đảo các vế của câu ghép chính phụ. Ví dụ: - “Nếu cháu muốn bà cháu trở lại thành người thì cháu phải đi lấy nước suối tiên cho bà cháu uống.” (Tích Chu) Có thể đảo thành: “Cháu phải đi lấy nước suối tiên cho bà cháu uống, nếu cháu muốn cho bà cháu trở lại thành người.” - “Tuy ở cùng với nhiều chị em nhà hoa nhưng ít khi cô Hồng Nhung trò chuyện với ai” Có thể đảo thành: “Ít khi cô Hồng Nhung trò chuyện với ai, tuy ở cùng với nhiều chị em nhà hoa.” * Soạn lại văn bản: Ví dụ: Câu chuyên cây tre trăm đốt: “Ngày xưa, ở một làng kia có một lão nhà giàu thuê một anh nông dân nghèo nhưng khỏe mạnh cày ruộng cho lão. Lão nhà giàu nhiều thóc, tiền nhưng lại keo kiệt. Lão rất sợ phải trả tiền công cày cho anh nông dân, vì thế lão suy tính ngày đêm” Có thể soạn lại đoạn văn bản như sau: Câu 3: Mặc dù nhà lão nhiều thóc, nhiều tiền nhưng tính tình rất keo kiệt. 32 Câu 4: Bởi vì lão rất sợ phải trả tiền cho anh nông dân nên lão suy tính ngày đêm. Câu hỏi ôn tập: 1. Lập kế hoạch dạy trẻ mẫu giáo các độ tuổi kể chuyện theo tranh, theo đồ chơi. 2. Lập kế hoạch dạy trẻ mẫu giáo các độ tuổi kể chuyện theo kinh nghiệm, kể chuyện sáng tạo. 3. Chọn tác phẩm văn học và chuyển thể thành kịch bản. 4. Tổ chức dạy trẻ mẫu giáo kể chuyện. 33 PHỤ LỤC MỘT SỐ ĐỀ TÀI DẠY TRẺ KỂ CHUYỆN 1. Kể chuyện với đồ chơi Đề tài: Kể về con mèo Độ tuổi: Mẫu giáo 3 - 4 tuổi I. Mục tiêu - Trẻ biết được tên gọi, đặc điểm nổi bật của con mèo. - Trẻ hiểu được một số từ: trắng, mịn, bắt, nhảy, sưởi nắng. - Trẻ sử dụng được một số câu đơn mở rộng thành phần, câu ghép chính phụ nhân quả. - Trẻ biết thể hiện tình cảm, cảm xúc với động vật II. Chuẩn bị - Con mèo và một số con vật nuôi khác. - Bàn nhỏ, khăn bàn, mũ mèo, hộp quà. III. Cách tiến hành Hoạt động 1: Tạo tình huống - Cho trẻ đọc đồng dao: Rì rà rì rập, cho về chỗ ngồi. - Cho trẻ biết Búp bê tặng lớp 1 hộp quà và hỏi trẻ có muốn xem được tặng quà gì không? (cô mở hộp quà). Hoạt động 2: Trò chuyện gợi ý: - Đây là con gì? - Con mèo có bộ lông màu gì? Các con sờ xem lông nó như thế nào? - Con mèo có những bộ phận nào nhỉ? 34 - Ở lớp mình nhà bạn nào nuôi mèo? - Con mèo nhà con thường làm gì vào buổi sáng? - Con có quý con mèo nhà con không? Vì sao? Con thường làm gì cho con mèo nhà con? Hoạt động 3: Cô kể mẫu Nhà cô có nuôi một con mèo. Nó có tên là Kiri. Con mèo có bộ lông màu trắng, mịn, rất đẹp. Hàng ngày, vào buổi sáng, nó sưởi nắng ngoài sân. Thỉnh thoảng, nó còn bắt được vài chú chuột nhắt. Cô rất yêu con mèo nhà cô vì nó rất đẹp và hiền lành. Hoạt động 4: Trẻ kể, cô gợi ý, sửa sai cho trẻ. Đề tài: Những con búp bê đáng yêu Độ tuổi: Mẫu giáo 4 - 5 tuổi I. Mục tiêu - Trẻ có kỹ năng quan sát nhiều đồ vật cùng lúc. - Trẻ hiểu và sử dụng đúng từ, nói được câu ghép. - Trẻ diễn đạt mạch lạc. - Trẻ biết bảo quản đồ chơi. II. Chuẩn bị - 2, 3 con búp bê có kích cỡ, màu sắc, ăn mặc khác nhau - Mô hình siêu thị III. Cách tiến hành Hoạt động 1: Tạo tình huống Gấu bông đến thăm lớp và đề nghị muốn cùng các bạn đến siêu thị mua búp bê. Cô bán hàng yêu cầu, sẽ tặng búp bê cho bạn nào tả đúng con búp bê có trong của hàng. Hoạt động 2: Trò chuyện - Trong siêu thị có mấy bạn búp bê nhỉ? - Các con thấy các bạn búp bê này thế nào? - Búp bê này có đặc điểm gì? 35 - Con thích bạn búp bê nào nhất? Vì sao? Hoạt động 3: Cô kể mẫu (cô tả 1 con búp bê nào đó và được người bán hàng tặng con búp bê đó). Kể xong cô trò chuyện với trẻ về lời kể của cô - Búp bê cô kể có khuôn mặt như thế nào? - Búp bê mặc như thế nào? - Búp bê đi bằng gì? - Búp bê còn biết làm gì nữa? - Nếu có búp bê các con sẽ làm gì với búp bê? - Phải làm gì để búp bê lâu hư? Hoạt động 4: Cho trẻ kể chuyện Lúc đầu cô có thể cho trẻ kể lại lời kể mẫu của cô, sau đó cho trẻ tả con búp bê khác. Cô nhận xét, tuyên dương khi trẻ kể xong 2. Kể chuyện theo trí nhớ Đề tài: Một buổi đi dạo ở sân trường Độ tuổi: Mẫu giáo 4 - 5 tuổi I. Mục tiêu - Trẻ nhớ được nội dung của buổi đi dạo. - Trẻ biết kể lại sự việc bằng ngôn ngữ lời nói theo trình tự thời gian. - Trẻ sử dụng được một số câu ghép. II. Chuẩn bị Một số hộp quà III. Cách tiến hành Hoạt động 1: Tạo tình huống: Cả lớp cùng thi kể chuyện. Ai kể hay và đúng nhất sẽ được thưởng. Đề tài kể là: “Kể lại buổi đi dạo chơi ở sân trường của lớp vào ngày hôm qua” Hoạt động 2: Trò chuyện gợi ý: - Lớp mình dạo chơi ngoài sân trường vào thứ mấy (trẻ không nói được cô nhắc cho trẻ nhớ). 36 - Ra sân, cô dặn dò các bạn thế nào? - Cô cho các con chơi những trò chơi gì? Con chơi trò chơi gì? - Cô cho các con dạo chơi ở những chỗ nào? - Con được xem gì? Con nhìn thấy gì? - Con thấy ở sân trường (hoặc những chỗ được đến xem như: vườn rau, vườn hoa...) có khác gì với mọi khi không? - Được dạo chơi như thế con thấy như thế nào? Có thích không? (Tùy theo tình hình thực tế, khả năng của trẻ mà cô đặt câu hỏi cho phù hợp) Hoạt động 3: Cô kể mẫu Cô cho trẻ kể lại theo mẫu của cô. (Nếu trẻ đã biết cách kể, cô không cần kể mẫu) Hoạt động 4: Trẻ kể chuyện Cô gợi ý, nhắc nhở để trẻ kể. Kết thúc: cô và cả lớp cùng bầu chọn xem ai kể hay nhất và phát quà. Đề tài: Công việc của mẹ ngày chủ nhật Độ tuổi: Mẫu giáo 4 - 5 tuổi I. Mục tiêu - Trẻ nhớ được những công việc của mẹ. - Trẻ biết diễn đạt mạch lạc. - Trẻ biết yêu thương và vâng lời mẹ. II. Chuẩn bị III. Cách tiến hành Hoạt động 1: Tạo tình huống: Trường mầm non sắp tổ chức cuộc thi vẽ về mẹ nhân ngày 8 - 3. Trước khi tham gia cuộc thi, cô và trẻ cùng kể về mẹ. Hoạt động 2: Trò chuyện gợi ý: - Ai nhớ công việc của mẹ vào ngày chủ nhật nào? - Buổi sáng mẹ làm gì? - Mẹ đi chợ xong rồi, mẹ con còn làm gì nữa? 37 - Buổi trưa mẹ con làm gì? ... - Các con thấy mẹ các con làm rất nhiều việc cho mọi người trong gia đình, vì thế các con phải đối với mẹ như thế nào? Tùy vào câu trả lời của trẻ cô hỏi các họat động của mẹ theo trình tự thời gian. Cô hỏi nhiều trẻ trong lớp. Hoạt động 3: Cô kể mẫu. Cô kể mẫu hoạt động của mẹ cô vào ngày chủ nhật Hoạt động 4: Trẻ kể chuyện. Cho trẻ kể hoạt động của mẹ trẻ. Không cần theo mẫu của cô. Kết thúc: Cô cho trẻ vẽ về mẹ Đề tài: Kể về ngày sinh nhật của mình Độ tuổi: Mẫu giáo 4 - 5 tuổi I. Mục tiêu - Trẻ biết kể lại sự việc đã diễn ra. - Trẻ biết diễn mạch lạc. - Trẻ nhớ được ngày sinh của mình, biết ý nghĩa ngày sinh nhật. II. Chuẩn bị Một số hộp quà III. Cách tiến hành Hoạt động 1: Tạo tình huống: Cả lớp thi kể chuyện. Hoạt động 2: Trò chuyện gợi ý: - Bạn nào trong lớp mình đã từng được bố mẹ tổ chức sinh nhật? - Có những ai đến mừng sinh nhật con? - Sinh nhật con có những gì? - Con mặc gì vào ngày sinh nhật? - Mọi người chúc mừng con như thế nào? - Con có những quà sinh nhật gì? - Con thích nhất là món quà gì? Vì sao? 38 Hoạt động 3: Trẻ kể lại ngày sinh nhật của trẻ. Cô gợi ý, nhắc nhở. Kết thúc: Nhận xét, tuyên dương và phát quà cho trẻ. Đề tài: Một chuyến đi thăm người thân Độ tuổi: Mẫu giáo 5 - 6 tuổi I. Mục đích - Trẻ nhớ được những hoạt động của mình trong chuyến đi thăm người thân. - Trẻ kể lại được sự việc theo trình tự. - Trẻ biết diễn đạt mạch lạc. - Biết nhận xét, đánh giá lời kể của bạn - Trẻ biết thể hiện tình cảm với người thân II. Chuẩn bị Một số hộp quà III. Cách tiến hành Hoạt động 1: Tạo tình huống: Lớp tổ chức cuộc thi kể chuyện. Ai đạt giải sẽ được tặng những phần quà mà cô đã chuẩn bị. Hoạt động 2: Trò chuyện gợi ý: - Chủ nhật vừa qua, con được ba mẹ đưa đi thăm nhà ai? - Đến nhà ông (bà, cô, dì, chú, bác...) thì con hỏi thăm thế nào? - Nhà ông bà (cô, dì...) có những ai? - Con chơi với ai? - Ở nhà ông bà (cô, dì) có chuyện vui không? - Con ở chơi đến khi nào thì về? - Con có thích ở đó không? Một câu hỏi cô hỏi nhiều trẻ Hoạt động 3: Cho trẻ kể Trẻ nào kể cô cùng trẻ sắp xếp lại trình tự của sự việc, sau đó cô cho trẻ kể. Nếu trẻ gặp khó khăn cô gợi ý bằng câu hỏi Cho nhiều trẻ kể. 39 Kết thúc: cô và cả lớp bình chọn các giải và trao quà. KẾ HOẠCH DẠY TRẺ ĐÓNG KỊCH Kịch bản: Dê con nhanh trí Mẫu giáo: 4- 5 tuổi I. Mục tiêu 1. Kiến thức - Trẻ nhớ được nội dung tác phẩm. - Trẻ sử dụng được một số kiểu câu: + Câu đơn mở rộng thành phần trạng ngữ chỉ mục đích + Câu ghép chính phụ điều kiện - kết quả - Phát âm được các âm tiết: ngoan ngoãn, rón rén. - Hiểu được các từ chỉ mức độ: sưng vù, đen sì, trắng toát - Trẻ biết diễn đạt ngôn ngữ mạch lạc. 2. Kỹ năng - Trẻ biết cách thể hiện vai mà mình đóng. - Sử dụng được cử chỉ điệu bộ phù hợp với vai 3. Thái độ - Yêu thích việc đóng kịch. - Biết vâng lời bố mẹ. III. Cách tiến hành Hoạt động 1: Ổn định, tạo tình huống Cả lớp tập kịch để biểu diễn trong ngày lễ 20.11 Hoạt động 2: Gợi nhớ tác phẩm Cô đặt hệ thống câu hỏi đàm thoại để trẻ nhớ lại nội dung tác phẩm Hoạt động 3: Phân vai Cô phân vai cho từng nhân vật trong truyện Cô hỏi: 40 - Trong tác phẩm có những nhân vật nào? - Ai sẽ đóng vai dê mẹ? - Dê mẹ là người như thế nào? Khi đóng vai dê mẹ con sẽ đóng như thế nào? (tương tự cho các vai khác) Hoạt động 4: Tập kịch - Cô dẫn truyện - Cô hướng dẫn trẻ đóng các vai. Nếu trẻ quên lời thoại hoặc chưa biết thể hiện cảm xúc cô sẽ gợi ý cho trẻ. Hoạt động 5: Cho trẻ biểu diễn Hoạt động 6: Cô nhận xét, đánh giá 41 TÀI LỆU THAM KHẢO 1. Nguyễn Ngọc Châm, Trần Lan Hương, Nguyễn Thanh Thuỷ (2002), Tuyển tập các trò chơi phát triển cho trẻ mẫu giáo, Nxb Hà Nội 2. Nguyễn Xuân Khoa (1997), Phương pháp phát triển ngôn ngữ cho trẻ mẫu giáo, Nxb ĐHQG, Hà Nội. 3. Nguyễn Xuân Khoa, Đinh Văng Vang (2002), Phát triển ngôn ngữ cho trẻ mẫu giáo qua thơ truyện, Nxb ĐHSP, Hà Nội. 4. Đinh Hồng Thái, Trần Thị Mai (2009), Giáo trình phương pháp phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non. Nxb ĐHSP, Hà Nội 5. Đinh Hồng Thái, (2005) Giáo trình phương pháp phát triển lời nói trẻ em, Nxb ĐHSP, Hà Nội. 6. Phùng Đức Toàn (2009), Phương án 0 tuổi – Phát triển ngôn ngữ từ trong nôi, Nxb Lao động xã hội, Hà Nội. 7. Lê Thị Ánh Tuyết, Hồ Lam Hồng (2004), Các hoạt động phát triển ngôn ngữ của trẻ mầm non, NXB Giáo dục, Hà Nội.