Vài suy nghĩ về quan niệm sáng tác và phê bình văn học Pháp đương đại - Phạm Văn Quang

Science & Technology Development, Vol 15, No.X1 2012 Trang 30 VÀI SUY NGHĨ V QUAN NIM SÁNG TÁC VÀ PHÊ BÌNH VĂN HC PHÁP ĐƯƠNG Đ I Phm Văn Quang Trưng Đi hc Khoa hc Xã hi và Nhân văn, ĐHQG-HCM TÓM T
T: M c ñích ca Bài vit là trình bày nhng suy nghĩ v khía cnh hi n t"n và vn hành ca văn hc Pháp ñương ñi, ñ"ng thi xem xét mi tương quan ca văn hc vi th gii ngôn ng. Nu văn hc luôn khi ñi t# ngôn ng thì chúng ta có th nhìn nhn th gii ngôn ng như mt thc ti hay mt giá tr
t thân ca văn hc. Mt cách c th, chúng tôi mun nhn mnh ñn yu t ngôn ng như mt không gian sáng tác và phương th$c m ñưng cho gii nghiên c$u và phê bình. Đ ch$ng minh cho gi thit này, chúng tôi s1 nêu ra nhng trưng h(p c th như Roland Barthes hay Jacques Lacan trong vi c vn d ng ngôn ng ñ gii thích văn hc và ch th văn hc. Đi vi sáng tác, Christian Prigent ñư(c xem như mt ñin hình trong tư cách là tác gi ñương ñi ñi tìm không gian hi n hu cho tác ph&m ca mình nơi ngôn ng. T khoá: Văn hc Pháp, quan ni m sáng tác, phê bình, ngôn ng, ch th, phân tâm. « Chúng ta ñã ñi vào mt k nguyên ca hu- văn hc (postlittéraire). Hai ngàn năm văn minh ñã hình thành nên cái chúng ta là ñang trôi qua, và ñ#ng gi v nghĩ r/ng văn hc s1 luôn hi n hu » [1]. Li tuyên b này ca Richard Millet, tác gi$ ca hàng lot tiu lun gây tranh cãi v các giá tr ca văn hc Pháp ñương ñi, có v. như là mt c$m giác « v5 mng v văn hc ». Nhìn nhn văn hc ph# thuc vào xã hi và tình trng ca xã hi, tác gi$ ca Quy ri văn hc (Harcèlement littéraire) (2005) ñã công kích kch lit nh"ng nhà văn mà ông cho là làm méo mó phong cách ngôn ng" và ph$n bi cú pháp, như trưng hp Jean Echnoz hay Michel Houellebecq. Song song vi nh"ng phê bình ca Richard Millet, ngưi ta cũng nói ñ n mt loi « văn hc cc- ñương ñi » (littérature de l’extrême- contemporain), thut ng" do nhà văn Michel Chaillou to ra ñ ám ch& tính cht phc tp h*n ñn ca mt tình trng văn hc Pháp trong s vn hành ca nó  thp niên cu i ca th k XX và nh"ng năm ñu ca th k XXI. « Hu- văn hc » hay « văn hc cc-ñương ñi » không ph$i là tên gi nh"ng trào lưu mi mà ch& là cách di n ñt hay truyn ñt gi"a các nhà nghiên cu và s$n ph%m văn hc ñ xác ñnh s phn ca văn hc hin nay. Đ tìm hiu v giá tr ca văn hc Pháp ñương ñi, bài vi t này không có ý ñnh bàn ñ n vai trò ca văn hc trong ñi s ng xã hi, mà ch y u nhn mnh ñ n cách thc hin t'n ca nó nh vào th gii ngôn ng". C# th hơn, chúng tôi gi$ thi t rng th gii ca ngôn ng" là mt thc ti, không ch& to không gian sáng tác cho nhà văn mà còn m l i cho gii phê bình, và văn hc có th TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 15, SOÁ X1 2012 Trang 31 hin t'n nh vào thc ti ñó như mt giá tr t thân. Thc vy, ngưi ta ñã ñ cp và nghe nhiu ñ n vn ñ « khng ho$ng » văn hc (La littérature en péril-Văn hc lâm nguy ca Tzvetan Todorov). Gii phê bình văn hc Pháp ñang c ñưa ra các li bin minh cho tính chính ñáng ca văn hc ñ i vi ñi s ng cá nhân và cng ñ'ng xã hi. Nào là văn hc-th gii (Littérature-monde), nào là cht vn ñ t tr$ li rng « Văn hc ñ làm gì ? » (La littérature pour quoi faire ?), « Văn hc có th làm ñưc gì ? » (Que peut la littérature ?), hay « Nghiên cu văn hc ñ làm gì ? » (À quoi servent les études littéraires ?), vv. Tuy nhiên, vic nhìn nhn có hay không mt s khng ho$ng ca văn hc, theo chúng tôi tùy thuc  khía cnh thc hành hay ti p nhn văn hc. N u cho rng trong phm vi ñi s ng văn hc, vn ñ ti p nhn ñang vang lên h'i chuông báo ñng, thì ñó có th là mt nhn ñnh v s lãnh ñm nơi công chúng ñc gi$ ñ i vi sáng tác ngh thut nói chung và văn hc nói riêng. Nhưng ngưi ta cũng ñưc phép lc quan hơn khi cho rng ñây không ph$i là m i « lâm nguy » hay tình trng « khng ho$ng » mà là mt quá trình chuyn ti p. Nhìn nhn như th ñ to cho văn hc mt không gian rng hơn và mt thi gian vô tn. Hay nói ñúng hơn, chúng ta có th dành cho văn hc mt cái nhìn « hin ñi » xét trên bình din ti p nhn khi cho rng ñi s ng văn hc không nên b gii hn trong s bt bi n ca nh"ng quy ưc v quan nim c$m th#. Nghĩa là s không có mt quan nim c$m th# trưng cu cho văn hc. T! cái nhìn ñó chúng ta ñi ñ n mt s xác thc rng vic thc hành văn hc cũng s không  trong tình trng « lâm nguy ». Ngưc li, n u không có mt quy ưc c$m th# bt bi n nào thì cũng s không t'n ti mt quan nim vĩnh hng cho sáng tác và thc hành văn hc ngh thut. Điu này ñã ñưc chng minh trong su t chiu dài ca lch s khoa hc nhân văn và qua nh"ng cuc bàn lun trong quá kh v ñi s ng văn hc. Quan ñim này có th ñưc tìm thy trong ý tưng ca nhà phê bình Sainte-Beuve [2] khi ông phân bit nh"ng phong cách khác nhau và nh"ng thi ñi khác nhau rt rõ ràng trong phê bình văn hc. Theo ông,  th k XVIII, ngưi ta ch& tìm ki m trong các tác ph%m nh"ng m2u mc c$m th# và nh"ng li gi$i ñáp tha mãn cho tinh thn ca ñc gi$, và ñó là quan nim ca các lý thuy t truyn th ng ñã ñưc th!a nhn. Mt cách c# th, tác ph%m văn hc ph$i là nơi ñc gi$ tìm thy ñưc bài hc ho(c mt lý tưng, mt con ñưng nào ñó ñ theo. Hay nói theo kiu Eugène Ionesco, tác ph%m theo phê bình truyn th ng là « mt lot li gi$i ñáp ». Tuy nhiên, v2n theo Sainte-Beuve, ñu th k XIX, ngưi ta ñã b t ñu bi t hoài nghi v nh"ng lý thuy t trên, và mu n ñ(t li nh"ng kit tác, các khía cnh th%m m/ cũng như nh"ng khuy t ñim ca chúng vào chính nh"ng b i c$nh ca thi ñi và phm vi xã hi, nơi phát xut ca tác ph%m y. S khác bit v phong cách cũng như phân bit nh"ng thi ñi khác nhau cũng cho thy quá trình bi n ñ)i ca phê bình văn hc, và phê bình, khi xác ñnh m#c ñích lý thuy t Science & Technology Development, Vol 15, No.X1 2012 Trang 32 cũng như ý tưng ca mình, ñã cho thy ñ(c tính lch s ca nó. S ra ñi ca trào lưu văn hc hin ñi ñã cho phép kh+ng ñnh ý tưng ca Sainte- Beuve. Thc vy, trào lưu hin ñi ñã m ra mt nhãn quan mi cho sáng tác và phê bình văn hc Pháp khi ñi t! na sau th k XIX, vi nh"ng thi s/ ñin hình như Charles Baudelaire, Arthur Rimbaud, Paul Verlaine và Stéphane Mallarmé. Tư tưng hin ñi trong sáng tác và phê bình có th ñã xut phát t! ý tưng chung ca th k XIX trong quan nim v con ngưi : con ngưi không ph$i là cùng ñích ca Lch s, nhưng con ngưi s ng trong Lch s, và b$n cht ca con ngưi ch& là mt s $o tưng, tinh thn nhân loi không ph$i là th bt bi n mà nó tt ph$i nm trong mt s bi n ñ)i liên t#c. Sáng tác văn hc vì th cũng xoay vn trong s chuyn ti p. Đó cũng chính là cái hin ñi trong văn hc : nó ph nhn nh"ng giá tr mang tính trưng cu. Trong tác ph%m Ha sE ca ñi sng tân thi (Le Peintre de la vie moderne), Baudelaire xác ñnh tính hin ñi trong ngh thut như sau : « Tính hin ñi, ñó là cái nht thi, cái thoáng qua, cái ng2u nhiên, là mt na ngh thut, còn na kia là cái trưng t'n và bt bi n ». Ngh thut theo quan ñim hin ñi ca Baudelaire cũng chính là nhân sinh quan : con ngưi là s$n ph%m ca chính mình (l’homme est ce qu’il fait) ; tinh thn nhân loi bi n ñ)i, hay ñúng hơn, con ngưi là trung gian, là không gian ca nh"ng chuyn ti p ; con ngưi chính là h"u th chuyn ti p và nht thi. Maurice Blanchot, nhà phê bình văn hc ñương ñi khi ñ cp v « văn hc và kinh nghim ñ(c thù », ñã nhn mnh ñ n tính hp nht gi"a con ngưi và tác ph%m, ñ(c bit khi ông xem xét trưng hp Stéphane Mallarmé, thi s/ ca trưng phái Biu tưng : « Gi như phi phê bình mt ngưi nào ñó qua tác ph&m ca anh ta thì ñó chính là ngh sE. Ngưi ta gi anh ta là ngưi sáng to. K3 sáng to ca mt thc ti mi, m ra cho th gii mt chân tri mênh mông hơn, mt kh năng tuy t nhiên không b
ñóng kín [...] K3 sáng to ca chính mình trong cái mình to ra. » [3]. « Thc ti mi » và « chân tri mênh mông » là gì ? Chúng tôi t cht vn mình trong mt suy tư chân thành vi m#c ñích xem xét v v th và quyn lc ca văn hc, cũng như ñ xác ñnh lòng tin vào tương lai ca văn hc. Tương lai ca văn hc có th s không thuc v « thc ti » theo ý nghĩa quen thuc ca khái nim, cũng như văn hc ñã d2n con ngưi thoát khi cái thc ti quen thuc ñ tr$i nghim nh"ng thc ti ñ(c thù nào ñó. Thc ti ñó là nh"ng « cánh r!ng biu tưng » ph$n chi u con ngưi, trong cái nhìn thân thin vi con ngưi. Baudelaire ñã c$m nghim ñ(c tính l m ca ngôn t! trong cánh r!ng biu tưng y: Ta chim hu thiên nhiên qua nhng cánh r#ng biu tư(ng, Đư(c soi ri b/ng nhng ánh m2t thân thương1. (L’homme y passe à travers des forêts de symboles 1 Chúng tôi trích dch t! nguyên tác. TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 15, SOÁ X1 2012 Trang 33 Qui l’observent avec des regards familiers). Thc ti ñó mênh mông như « ñêm ñen », vô tn như « ánh sáng », như tác gi$ ca Hoa ác (Les Fleurs du mal) ñã xác ñnh khi mu n hưng ñ n nh"ng m i liên k t theo chiu th+ng ñng ch không ph$i chiu ngang, vi không trung vô tn ch không ph$i vi không gian ñô th. Chúng ta tin tưng vào nh"ng thc ti khác ca văn hc, bi vì chính Mallarmé ñã cho thy « thơ là s di n ñt ý nghĩa huyn bí ca các khía cnh hin h"u » (« La Poésie est l’expression [...] du sens mystérieux des aspects de l’existence »). Nhà thơ ca « tình yêu cái hư không » này ñã làm thc t&nh gii phê bình mt cách h t sc ngc nhiên vi tuyt ph%m Hérodiade. Mallarmé mu n chng minh cuc phiêu lưu tìm ki m và ñ i din vi Hư không, « thi hng hin ñi ca ñiu Bt lc », mt thách ñ ñ i vi nhà thơ. Tác ph%m th hin cuc ñi xu ng thc s ñ thu c$m nh"ng tng sâu kín nht ca Hư không. Cuc phiêu lưu ñó s ñe da c$ tinh thn và tính mng ca thi s/, nhưng ñó là ñam mê và ưc mu n ca anh ta. Như vy chính trong cái tr ng r*ng và thi u v ng mà Mallarmé tìm ra mt thc ti cho văn hc. Thơ trong thc ti ñó thoát khi v bc ca chính nó ñ xâm nhp trong cái bí %n. Trong cái tr ng r*ng y, ñ i vi Mallarmé, thc hành văn hc ñó là « phác th$o không ph$i s vt mà là hiu ng ñưc to ra bi s vt ñó ». Thc hành sáng tác không ph$i di n ñt trong nh"ng vn thơ mt thc t ngoi ti mà là khám phá mt thc ti khác xut hin t! ti n trình x lý rt tinh t ca ngôn ng" cũng như nh"ng kh$ năng ca ngôn ng". Trong lĩnh vc tiu thuy t, chúng ta có th không xa l vi nh"ng tác gi$ ca th k XX : ngưi ta ñã nói ñ n mt nn Tiu thuy t mi vi nh"ng Nathalie Sarraute, Alain Robbe- Grillet, Michel Butor, vv. Nhưng chúng tôi mu n nêu ra trưng hp ca Jean Ricardou hay Philippe Sollers như ñin hình ca s chuyn ti p văn hc và phê bình. Là nhà văn và lý thuy t gia văn hc hu Tiu thuy t mi, ñ i vi h, tiu thuy t không còn ph$i là mt « l i vi t ca cuc phiêu lưu » mà là « cuc phiêu lưu ca l i vi t ». Ch th sáng to ñi vào con ñưng tr$i nghim ca th gii ngôn t!, ca mt không gian cu trúc kh c nghit hơn và ñc lp vi th gii thc. Nói chính xác hơn, tiu thuy t vi h ñưc coi như là tiu thuy t ca tiu thuy t, tiu thuy t ca ngôn ng" và ca các s kin tiu thuy t. Mt loi hình « tiu thuy t thun túy ». Ý tưng này khi n chúng ta nh li ch trương mt hình thc thơ thun túy ca thi phái Tưng trưng cu i th k XIX. L i vi t thun túy văn b$n ca Sollers lách qua nh"ng phân ñnh hàn lâm v th loi văn hc ñ có th xoá ñi ranh gii tiu thuy t và thơ. Điu c t lõi là văn hc soi ri trong chính ngôn ng" ca nó, trong ñó s xut hin ca cái tôi ch th ñ'ng thi vi s ra ñi ca ngôn ng". Sollers mu n thc hin t! l i vi t văn b$n thun túy mt loi hình l i vi t ca thân xác: hình thành t! ngôn ng" mt b$n hòa âm có kh$ năng di n ñt cùng lúc tái tôi, ti n trình và nh"ng khát vng ca nó. Ý tưng này s ñưc Science & Technology Development, Vol 15, No.X1 2012 Trang 34 ñ cp mt cách chi ti t trong phn dưi ñây v trưng hp Christian Prigent. Chúng ta tin tưng vào văn hc và vào nh"ng hình thc thc hành ca văn hc, bi văn hc luôn s h"u nơi nó mt quyn lc riêng, có th ñáp ng cho nh"ng khát vng ca con ngưi cá nhân. Quyn lc y ca văn hc cho phép con ngưi khám phá nh"ng « thc ti khác ». Tri t gia kiêm phê bình văn hc Italo Calvino h+n có lý khi ñ(t nim tin vào văn hc : « S dĩ tôi tin tưng vào tương lai ca văn hc là bi vì tôi ch c ch n có nh"ng ñiu gì ñó mà duy ch& văn hc mi ñáp ng bng phương cách riêng ca nó » [4]. Thc vy, gi$ như không gian ca văn hc ñang b bào mòn trong xã hi hin ti ca chúng ta, trong cái thc t ngoi ti này, thì ñiu ñó ch& có th di n ra  thc ti mà có th văn hc chưa h+n cn ñ n nó. Không gian văn hc rng hơn không gian xã hi quy chi u. N u Italo Calvino ñơn thun ñ cp ñ n nh"ng giá tr mà theo ông ch& văn hc mi có th mang li cho xã hi, thì nh"ng giá tr ñó có th h ti trong chính b$n cht ca văn hc là mt không gian mênh mông và bao hàm mt ho(c nh"ng « thc ti khác ». Điu ñó xác ñnh kh$ năng văn hc nm ngoài c$ thc ti ca ngôn ng" khái nim. Vì th , văn hc có th không ph$i là phương thu c cho nh"ng căn bnh ca thi ñi mà là nh"ng cht vn v th gii ngôn ng", như Antoine Compagnon ñã nhn xét : « T! Mallarmé ñ n Bergson, thơ ñưc xem như là mt phương thu c không còn dành cho nh"ng chng ñau ca xã hi n"a mà ch y u dành cho tình trng không thích ñáng ca ngôn ng" » [2]. Ý tưng hay ñúng hơn là tri t lý văn hc hin ñi ñó có m#c ñích hình thành mt ti n trình cho ngôn t! ñ(c thù ca thi ca, nó vưt ra khi ngôn ng" quy ưc chung. Văn hc Pháp ñương ñi chu $nh hưng ít nhiu bi cu trúc lun và hu cu trúc lun. Thc vy, không ñ cp ñ n nh"ng thc ti hin h"u x$y ra trong thi ñi ca nh"ng thp niên ñu th k XX, cũng như nguyên nhân ra ñi ca ch nghĩa Siêu thc, g n m#c ñích văn hc vi vn ñ gi$i phóng con ngưi trên góc ñ ý thc h chính tr, ñưa văn hc tr thành cánh tay ñ c lc ca m#c ñích chính tr vi lý thuy t dn thân – vi nh"ng André Gide, Pierre Drieu Larochelle hay Jean-Paul Sartre –, văn hc Pháp t! na sau th k XX kh+ng ñnh s hin h"u ñ(c thù ca nó trong m i liên h gi"a cu trúc và ch th. Trên bình din lý thuy t, s k t hp này ph$i ñưc coi như khi ñu t! cuc g(p g5 thú v gi"a Jacques Lacan và Roland Barthes : mt ngưi là lý thuy t gia v « ch th ca cái vô thc », mt ngưi ch trương ý tưng v « ch th ca văn t ». Khái nim ch th tr thành trung tâm giao k t gi"a tri t hc và văn hc - vưt khi ý tưng truyn th ng ca thi kì Khai Sáng khi cho rng tri t hc s b thiêu r#i khi bén m$ng ti văn chương. Quá trình canh tân khái nim ch th dù ñưc ti n hành mt cách khác nhau gi"a Jacques Lacan và Roland Barthes nhưng ñu khi ñi t! nh"ng nguyên t c trong th gii mênh mông ca trò chơi ngôn ng". Theo Lacan, ngôn ng" là y u t có trưc và làm n$y sinh ch th, và th gii thc cht ca con ngưi không ph$i là th gii sinh hc cũng TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 15, SOÁ X1 2012 Trang 35 không ph$i là th gii xã hi mà là th gii ngôn ng". Đó là nn t$ng hình thành quan ñim mi v m i liên h gi"a b$n th nhân loi và ngôn ng". Có th Jacques Lacan không hoàn toàn theo cu trúc lun, nhưng suy tư ca ông v « cái vô thc ñưc k t cu như mt ngôn ng" », hay ñ(c bit quan nim ch th như là k t qu$ ca cái biu ñt, chng t ông vưt ra khi $o tưng khách quan thun túy khi nghiên cu v ch th : « [...] con ngưi sinh ra ñ hi n hu trưc tiên phi g2n vi ngôn ng ; ñó là mt s ki n. Con ngưi thm chí b
chim hu ngay c trưc s ra ñi ca nó, nó ñã ch*ng có mt cái h t
ch ñó sao ? [...] Đúng r"i, ñ$a tr3 s1 sinh ra, t# ñu ñn cui, ñã ñư(c bc trong cái võng ngôn ng, ñ"ng thi tip nhn và giam hãm nó » [5]. Như vy, trong khi ñ(t trng tâm vào vic xác ñnh ch th qua phân tích cu trúc ngôn ng", Lacan cho rng ch& có ch th trong di n ngôn ; nghĩa là khi di n ngôn k t thúc thì ch th s không t'n ti n"a. Vì th , Lacan ñưc xem như ngưi duy nht cho rng, gi$ như ph$i có mt « khoa hc nhân văn » thì nó ch& có th ñưc xây dng g n vi y u t ñ(c thù ca ñ i tưng ca nó. Đ i tưng ñó chính xác là « ch th » ch không ph$i « con ngưi»2. Ch th 2 Ý tưng này h+n nhiên xut phát t! quan ñim ca Lacan v thut ng" « khoa hc nhân văn ». Trong khi bàn v « Khoa hc và s tht », ông ñã xác ñnh quan ñim này như sau : « Không có khoa hc v con ngưi, bi vì con ngưi ca khoa hc không hin h"u, mà ch& có ch th ca con ngưi hin h"u. Ngưi ta hiu s chán ghét ca tôi ñ i vi tên gi các khoa hc nhân văn. Tôi thy nó như mt cách gi tên ca s nô l » (Jacques Lacan, Écrits, Paris : Seuil, 1966, tr. 849). Không có khoa hc nhân văn hay nói cách khác là tt c$ ñu là khoa hc nhân văn, vì mi hot dưi nhãn quan tri t hc ca Lacan ñã có th ñưc xem xét trên bình din văn hc như ch th ca văn t và ch th y ñ'ng thi g n vi cưng ñ ca nh"ng xung năng nh#c d#c và nh"ng quy t c ñ(c thù ca trò chơi ngôn ng" [6]. Song song vi quan ñim ca Jacques Lacan v ch th ca cái vô thc liên quan ñ n ngôn ng" và d#c vng, s ra ñi ca tư tưng ca Roland Barthes ñã mang ñ n cho dòng ch$y phê bình và sáng tác văn hc ñương ñi mt hơi th mi. Nh vào các hình thc khái nim hóa ngôn ng", Barthes ñ(t vn ñ v tính ñ(c thù ca văn b$n văn hc gi"a t)ng th mang y u tính văn b$n. Ông xem xét t)ng th y như mt không gian mênh mông và ñ(t nó dưi tên gi « các huyn thoi » [7]. Xem t)ng th văn b$n như huyn thoi, Barthes khai sáng mt quan ñim mi có tính « n)i dy »  thi ñim ñó, khi mà thi ñi b t ñu xa cách vi lý thuy t trí thc ca Sartre. Vì th , theo nhn ñnh ca Julia Kristeva (1996) [8], Barthes tr thành mt trong s nh"ng ngưi s mang ñ n kh$ năng n)i dy ch ng li nn văn hóa ñô h, không ph$i ñ nhân danh các nguyên lý tri t hc hay các hình thc ño ñc ñưc tin ñnh, mà nhân danh ño ñc ca ñng khoa hc ñu thuc con ngưi, và khoa hc ñưc xây dng t! kh$ năng ca con ngưi. Và không có con ngưi ca khoa hc, vì con ngưi vưt trên nh"ng quy ñnh ñ th hin t do. Con ngưi không ph#c tùng nh"ng quy t c ca khoa hc. Tuy nhiên, ñiu quan trng  ñây là Lacan mu n nhn mnh khái nim « ch th », và ông kh+ng ñnh rng « khoa hc là mt h tư tưng v s hy b ch th » (Jacques Lacan, « Radiophonie », in Scilicet 2/3, Seuil, 1970, tr. 89). 4 ñây không có nghĩa là khoa hc hy b ch th mà khoa hc c g ng ñt ñ n s xóa nhòa ch th, ñ'ng nghĩa vi quan ñim v vô thc. Theo ông, ch th ñưc hình thành qua ti n trình ñi vào th gii biu tưng, cũng ñ'ng thi xâm nhp tr$i nghim ngôn ng" và t xóa mình trong ngôn ng". Science & Technology Development, Vol 15, No.X1 2012 Trang 36 ngôn ng" hay ca ký hiu âm thm xuyên su t chiu dài ca c$ giai ñon, và cha ñng mt s ng vc gi"a lòng ý thc h tư tưng tư s$n. Cuc n)i dy ñó da trên nh"ng loi hình ngôn ng"  cp ñ ñ(c thù, ñó là ngôn ng" ca văn hc, th ngôn ng" ñ'ng thi mang du v t ca phân tán và tht vng. Vi suy tư trên, Barthes khi ñu mt ti n trình tìm ki m s toàn din khoa hc và cơ cu các ñ i tưng toàn din và trong su t nơi tư tưng mình. Nhưng ñiu quan trng nht, Barthes ñã nh m ñ n các hiu ng ca ý nghĩa g n vi ngôn ng" và vi phong cách mà ch th là chúng ta di n ñt. Tư tưng ca Barthes g n vi trào lưu Tel Quel, ra ñi vào nh"ng năm 1960, vi ñ(c ñim không chp nhn s chuyên ch ca ý nghĩa tin ñnh. Như vy, văn hc là mt th loi di n ngôn ñ(c thù : nó không ch& cho phép khai thác các kh$ năng tim %n và sâu s c ca ngôn ng" mà còn cho phép xác ñnh s hin h"u ca mt ch th nào ñó. Trong hành trình x lý ngôn ng", văn hc, theo cái nhìn ca Roland Barthes, có th khi n chúng ta nhìn nhn ñ(c tính « phát xít » ca ngôn ng". Nhưng ñó là loi phát xít không ph$i ñ ngăn c$n mà ñ b t buc ngưi ta di n ñt, nói theo kiu Antoine Compagnon [2]. Không chp nhn s chuyên ch ca ý nghĩa ñưc tin ñnh cũng có nghĩa là không mu n ngôn ng" ph$i chu ph#c tùng mt quyn lc hay mt th nô l nào ñó. Đ i vi Roland Barthes thì chính văn hc ñã gi$i thoát ngôn ng" bng cách « gian ln » vi ngôn ng" và « gian ln » chính ngôn ng". Nhưng ñó là gian ln mang tính cht cu cánh và gi$i thoát : « S gian ln hu ích y, s tránh né và ming m"i nh tuy t ñ,p y cho phép nghe thy ngôn ng thoát khFi quyn lc [...], và tôi gi ñó là văn hc » [9]. T! Roland Barthes ñ n nh"ng nhà phê bình sau ñó như các thành viên ca nhóm Tel Quel, và Tzvetan Todorov, Jacques Bouveresse, hay nhóm TXT, văn hc có v. như ñã ñi sâu vào mt chiu hưng cao siêu và thc ti ca th gii ngôn ng", tưc b v th « thưng l » v n ñưc gán cho nó : ph$n ánh hay tham chi u nh"ng di n bi n ñi thưng. Vì vy theo cách nhìn quen thuc, ngưi ta ñã nói ñ n tình trng ngt ngt ca văn hc, hay chính xác là văn hc rung h'i chuông báo t. Nhưng, trong « ñ ng tro tàn » ca xác ch t truyn th ng y s n$y sinh ti ng hát ca nh"ng con thiên nga trong bu tri vô tn ca ngôn ng". Cuc s ng mi ca văn hc hay s chuyn mình ca mt quan ñim th%m m/ ñưc m(c cho nh"ng tên gi tưng ch!ng như ñy tr c tr : văn b$n lun, cu trúc hay hu cu trúc lun, gi$i cu trúc hay thm chí văn hc lun. Tt c$ ñã to cho ch th sáng tác mt không gian rng ln ñ c$m th# ngôn ng" dưi mi hình thc vi s t do vô biên ca nó. Văn hc vì th tr nên tham chi u vi chính nó, ñ(c tính ño ñc ca chính nó, trưc khi d2n ñc gi$ ñ n chân tri tri t lý ño ñc và nhân văn. Đây thc s là b m(t ca mt loi « văn hc khó tính ». Khi tìm gi$i thích cho lý do t'n ti ca văn hc trong xã hi hin nay, nh"ng suy tư ca Christian Prigent có th giúp soi sáng phn nào TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 15, SOÁ X1 2012 Trang 37 cho nh"ng ai quan tâm ñ(c bit ñ n s mnh ca văn hc. Là mt trong nh"ng ngưi sáng lp và ñiu hành tp chí n)i ti ng và tham vng TXT – ban ñu tp chí ñ(t nn t$ng trên ý thc h chính tr cng s$n và áp d#ng các quan ñim ca ch nghĩa Mao b t ngu'n t! nhóm Tel Quel vào nh"ng năm 1972 – Chirstian Prigent khám phá ra mt loi hình ngôn ng" ñ(c thù gn vi tư tưng ca Lacan : ngôn ng" g n vi thân xác. Tác gi$ ca Commencement (1989) di n ñt mt hình thc văn hc qua nh"ng khúc quanh ca vô thc. Nh"ng khúc quanh y biu hin nơi trò chơi ngôn ng", c$ trên bình din cú pháp, ng" nghĩa và tu t! : s vi vàng ca cú pháp, hình thc lưt nghĩa, tu t! $o..., tt c$ to ra mt th gii tim thc, nơi bùng n) ca cái tôi b tan v5 và chn thương khi hin h"u trên ñi. Christian Prigent ñã ñt ñ n ñ&nh ñim ca s hòa tan cái tôi ñau thương y trong mt cái tôi ph) quát – ý nim này làm ta nh li Baudelaire vi câu thơ trong bài Remords Posthume : (« Car le tombeau toujours comprendra le poète » – Vì nm m' luôn thu hiu thi s/), nhà thơ tr thành cái tôi ph) quát khi tìm ki m lý tưng trong thc th ngôn ng". Các tác ph%m ca Christian Prigent nh m ñ n mt hành trình tìm ki m mt th loi ngôn ng" mà theo ông có kh$ năng to ra hiu ng nht có th, dù ñó là loi ngôn ng" mang du v t ca s t)n thương. Nói cách khác, ti n trình tìm ki m mt loi ngôn ng" ñáp ng hiu qu$ nht cho nh"ng thách thc và nhu cu ca sáng tác chính là khát vng ca Christian Prigent. Tìm ki m mt ngôn ng" riêng là chp nhn dn thân bên l, là nht thi t to ra mt hình thái ngôn t! cho s ly khai nào ñó, là t! ch i mt « th thc sáo r*ng » ca nh"ng kiu di n ñt. N u như ñc gi$ than phin v s xa ri thc t ca các nhà văn ñương ñi vì khưc t! h th ng di n ñt ca ngôn ng" quy ưc trong xã hi, thì ñ i vi Christian Prigent, ñó là cách nhìn nhn chưa h+n chính xác. Bi l sc mnh ñ(c bit ca văn t có th biu l s cô ñơn trí thc nào ñó. Nó cho phép s$n sinh ra các hiu ng ca tính ñ(c thù nhm thúc ñ%y tìm ki m quá trình tưng trưng hóa s khác bit và rút ra t! quá trình y phương tin ca mt s th%m thu chính xác v chính mình và th gii. Đó là mt thc t ñưc chính Christian Prigent ñã tr$i nghim trong su t cuc ñi. N u như văn hc ñương ñi b xem là  trong tình trng phân tán và lp d bi hình thc tham chi u ca nó, thì ñiu mà chúng ta không th ph nhn ñó là, mi văn hc ñu khi ñi t! ngôn t! và vi ngôn t!. Đó cũng là y u t ñưc các nhà phê bình và sáng tác ñ(c bit nhn mnh, và ñương nhiên không loi tr! trưng hp ca Christian Prigent. Đưc hình thành trên nn t$ng ngôn t!, theo Christian Prigent, « tác ph&m văn hc, dù có dày ñ%c nhng s m ñ c và kỳ d
[...] v4n luôn có tham vng mãnh li t tr thành không gian và thi gian ca s truyn ñt. Dĩ nhiên ñây là s truyn ñt có tính ngh
ch lý, vì ch+ có nhi m v nêu ra ñiu gây bc bi cho s t$c thi d thy ca hình th$c truyn ñt thông thưng. Vn hành mt ch ñ khác ca truyn ñt : truyn ñt mt kinh nghi m căn c$ trên yu t - không phi giao tip trong ngôn ng quy ưc xã hi Science & Technology Development, Vol 15, No.X1 2012 Trang 38 chung - chiu vào t# s ng vc chính khái ni m ca truyn ñt » [10]. Văn hc ñ(t nn t$ng trên mt hình thc truyn ñt khác vi truyn ñt thông thưng theo quy ưc xã hi. Tác ph%m văn hc vì th có th to ra mt th gii khác thay th cho thc ti thông thưng. Christian Prigent cho ñó là th gii hay thc ti khác bit, và trong sáng tác, ông ñã c g ng ñt ñ n nh"ng hình thc phù hp nht ca các du v t khác bit ñó. Vì th , ý nghĩa ñ i vi ông h ti  s khám phá ñưc xác ñnh ca hình th$c. Văn hc có th b xóa nhòa trong mt xã hi ca nh"ng quy ưc ñ tr v ph$n chi u chính nó. Trong tiu lun À quoi bon encore des poètes (Các thi sE còn có ích gì ?), Prigent ñ cp ñ n mt s %n lánh xã hi ca thi ca trong ý nghĩa này : « ngưi ñương thi th hin rt ít c$m nhn ñ i vi ñiu không mang li mt s hiu bi t nh- nhàng nào, cũng không mang ñ n mt ki n thc ch c ch n nào » [11]. Đc gi$ ñương thi ngo$nh m(t vi « văn chương khó tính » và luôn mong mu n thy ñưc ý nghĩa nào ñó khi ti p nhn. Qu$ vy, như chính Prigent ñã th!a nhn, « th gii ca chúng ta là th gii trong tình trng h#t h2ng ý nghĩa. Vic ñòi hi ý nghĩa cho th gii này càng tr nên mit mài hơn » [11]. Ý nghĩa cho th gii này trưc tiên ñó chính là tìm ra mt l s ng nào ñó cho cá nhân. Điu này mt ln n"a xác ñnh con ñưng văn hc ca Prigent mang mt ý nghĩa : thơ ñưc xem như mt nhu cu « t tìm ra mt ngôn ng" ñ văn b$n hóa kinh nghim chúng ta ñã âm thm tr$i qua trong cuc ñi » [11]. Trong văn xuôi cũng như trong thơ, tác gi$ quan tâm ñ(c bit ñ n s ra ñi ca ngôn ng". Tiu thuy t Grand-mère Quéquette (Bà Th/ng Cu) nói lên tt c$ s khi ñu li ca văn t. Đon m ñu k v d# ngôn : bng cái giá ca ti ng khóc và ngôn ng", mt ña bé tìm hc phân bit không gian và thân xác. Nó ý thc ngày càng nhiu v mt thân th ñ(c thù, khác vi mt thân th ln ca th gii và tách ra khi màn ñêm, nơi b*ng dưng nó xut hin qua tình trng thi u h#t ca t! ng". Th gii tăm t i bt phân hóa y th hin qua nh"ng du hiu ngôn ng" h*n ñn nht, ñó là nh"ng ký hiu chm câu : ? ... /... !!!!!!! ??????? --------- !---- ---- ! ? ! ? ! ? ! ?------- ! ?????? Cái gì ! !!!!!!!!!! Con nói là ?...... ...... ....... Cân não ? [12]. H"u th ñưc ñ(t vào th gii bi nh"ng du chn ñng bng mt lot ký hiu chm câu, và s manh nha ca t! ng" « Cái gì » ñánh du thi ñim ngôn ng" bú mm thân xác ñã v5 òa trong ngôn ng" nhân loi nhm canh tân th gii bng nh"ng âm thanh biu trưng. Văn hc giúp gì cho con ngưi ngày nay ? Câu tr$ li có th ñã xut hin cách này hay cách khác. Nhưng li cht vn này luôn ñưc hin ti hóa cho b$n thân nh"ng ai còn quan tâm ñ n văn hc. T! ñó chúng ta hiu lý do t'n TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 15, SOÁ X1 2012 Trang 39 ti ca văn hc. Thân phn con ngưi ngày nay ñã ch+ng b giam cm trong nh"ng v bc vô hình vi muôn vàn s phc tp ca nó sao ? Vy có lý gì khi ph$i khiên cư5ng yêu sách văn hc mang ñ n m#c ñích duy nht là làm cho ñc gi$ có kh$ năng hưng th# t t nht cuc ñi. N u cuc ñi ñưc ñc bng con m t thi văn, thì h+n nhiên có nhiu góc ñc khác nhau, và ñc gi$ có quyn t do chia s. hay không nh"ng góc nhìn y, hu ng chi c$m nhn ca con ngưi là vô tn. N u cuc ñi hôm nay ñưc tr$i nghim bi nh"ng văn s/ như tr$i nghim mt cánh ñ'ng t. nht ca muôn vàn ký hiu, thì văn hc ñã ch+ng soi ri cho ñc gi$ hin trng cô ñc ca nh"ng ký hiu kia luôn s3n sàng ch ñi mt s bùng n) nào ñó dưi ngòi bút ? Di n ngôn văn hc Pháp ñương ñi phác th$o hình $nh cô ñơn ca ch th song hành và ñôi khi hòa tan trong chính s cô ñơn t. nht ca cánh ñ'ng ký hiu y. Con ngưi bơi li trong cánh ñ'ng t. nht và có th g(p tr c tr trên hành trình g n k t vi ngôn ng". Mt ln n"a suy tư ca Maurice Blanchot qu$ nhiên v2n còn hiu lc : « Nhà văn thuc v mt loi ngôn ng" mà không ai s d#ng, không dùng ñ nói vi ai, không có trung tâm ñim, không gi ra ñiu gì c$. Anh ta nghĩ rng mình ñưc kh+ng ñnh trong ngôn ng" ñó, nhưng nh"ng gì anh ta kh+ng ñnh thì li hoàn toàn b tưc khi cái tôi » [3]. CONTEMPORARY FRENCH LITERATURE: SOME REFLECTIONS ON THE CREATION AND CRITIQUE Pham Van Quang University of Social Sciences and Humanities, VNU-HCM ABSTRACT: What is the value of literature in society today? This question seems fundamental and has already become the focus for many writers and critics in contemporary French literature, especially after the appearance of Structuralism. The objective of this paper is not to question the function of literature in society but to insist on the existential aspect of the literature and his relationship with the world of language. Specifically, we focus on the language element as an “another” reality that becomes not only space of creation, but opens a visible way to critique. Thus, the dialectical relationship between creative writing and language itself argues contemporary literature. To justify this hypothesis, we take as example the case of Roland Barthes and Jacques Lacan, who implement the language in literary analysis. Towards the literary creation, Christian Prigent exemplifies contemporary writer who treats language as the essence of his literary works. Keywords: French literature, creation, critique, language, subject, psychoanalysis. Science & Technology Development, Vol 15, No.X1 2012 Trang 40 TÀI LIU THAM KHO [1]. Olivier Le Naire, « Le croisé et le rusé », L’Express du 23/05/2005. [2]. Antoine Compagnon, La Littérature pour quoi faire ? Collège de France/ Fayard, Paris (2007), tr. 18, tr.49. [3]. Maurice Blancho, L’espace littéraire, Gallimard, Paris (1955), tr. 281, tr. 21. [4]. Italo Calvino, Défis aux labyrinthes, 2 vol., t.II, Seuil, Paris (2003), tr. 11. [5]. Madeleine Chapsal, « Les Clefs de la psychanalyse », L’Express, 310, 31/5/1957. [6]. Bernard Sichère, Cinquante ans de philosophie française, 2, ADPF, Paris (1997), tr. 63. [7]. Roland Barthes, Mythologies, Seuil, Paris (1957). [8]. Kristeva, Julia, Sens et non-sens de la révolte, Fayard, Paris (1996). [9]. Roland Barthes, Leçon, Seuil, Paris (1978), tr. 16. [10]. Roger-Michel Allemand, « Christian Prigent : la distance et l’émotion », @nalyses, (2010) analyses.org/index.php?id=1557. [11]. Christian Prigent, À quoi bon encore des poètes, P.O.L., Paris (1996), tr. 9, tr. 7, tr. 17. [12]. Christian Prigent, Grand-mère Quéquette, P.OL. Paris (2003), tr. 11.