Tác động của các hiệp định WTO đối với các nước đang phát triển

u̵n v͉³sao chép l̵u v͉ sinh h͕F´ Mӝt hiӋn tѭӧng mà các nhà phê bình gҳn vӟi HiӋp ÿӏnh TRIPS là “sao chép lұu vӅ sinh hӑc”, tӭc là khi ai ÿĩ bӓ qua sӵ bҧo hӝ cácquyӅn sӣ hӳu trí tuӋ ÿӕi vӟi vұt liӋu sinh hӑc mà khơng cĩ quyӅn làm nhѭ vұy. HiӋp ÿӏnh TRIPS cĩ thӇ khơng bӏ coi là nguyên nhân cӫa viӋc sao chép lұu vӅ sinh hӑc, nhѭng ÿơi lúc nĩ lҥi bӏ phê phán là khơng làm gì ÿĩ ÿӇ ngăn chһn sӵ lҥm dөng.409 Ví dө vӅ sao chép lұu vӅ sinh hӑc là khi mӝt vұt liӋu sinh hӑc ÿѭӧc cҩp bҵng sáng chӃ mһc dù ÿiӅu kiӋn tiên quyӃt vӅ tính “mӟi” khơng ÿѭӧcÿáp ӭng. Tài sҧn vұt liӋu sinh hӑc cĩ thӇ ÿѭӧc biӃt giӳa mӝt nhĩm ngѭӡi trong mӝt thӡi gian dài, nhѭng vì nhӳng lý do khác nhau mà vұt liӋu này khơng ÿѭӧc cѫ quan cĩ thҭm quyӅn biӃt ÿӃn khi cҩp bҵng sáng chӃ. HiӋp ÿӏnh TRIPS khơng cĩ mӝt quy ÿӏnh ÿһc biӋt nào vӅ tri thӭc truyӅn thӕng và văn hố dân gian. ĈiӅu này ÿã bӏ chӍ trích bӣi nhiӅu nѭӟc ÿang phát triӇn cĩ nhu cҫu bҧo vӋ dҥng tri thӭc này trong TRIPS.410 Do ÿĩ, mӝt biӋn pháp là tҥo ra các cѫ sӣ dӳ liӋu ÿӇ tѭ liӋu hố nhӳng tri thӭc truyӅn thӕng. ĈiӅu này giúp các cѫ quan sáng chӃ dӉ dàng hѫn trong viӋc kiӇm tra mӝt tài sҧn ÿã tӗn tҥi hay chѭa. Uӹ ban Liên quӕc gia vӅ sӣ hӳu trí tuӋ và nguӗn gen, tri thӭc truyӅn thӕng và văn hố dân gian cӫa WIPO ÿã cĩ mӝt sӕ biӋn pháp trong lƭnh vӵc này. NhiӋm vө cӫa Uӹ ban cịn bao gӗm cҧ các khía cҥnh luұt sӣ hӳu trí tuӋ ÿӕi vӟi khҧ năng tiӃp cұn, và hѭӣng lӧi ích, chia sҿ nguӗn gen, cNJng nhѭ phát triӇn các hình thӭc bҧo hӝ mӟi ÿӕi vӟi tri thӭc truyӅn thӕng và văn hố dân gian.411 Vì hình thӭc bҧo hӝ quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ này chѭa tӯng tӗn tҥi, nên chúng tơi cho rҵng nĩ phù hӧp vӟi viӋc hӛ trӧ cơng viӋc mà WIPO ÿang tiӃn hành trong lƭnh vӵc này nhҵm bә sung các ÿӕi tѭӧng mӟi ÿĩ vào HiӋp ÿӏnh TRIPS sau này. M͙i quan h͏ giͷa TRIPS và Cơng ˱ͣc v͉ Ĉa d̩ng sinh h͕c (CBD) và Hi͏p ˱ͣc Qu͙c t͇ cͯa FAO v͉ ngu͛n gen th͹c v̵t dành cho th͹c pẖm và nơng nghi͏p (Hi͏p ˱ͣc FAO) 409 Ronnback (2003), Einarsson và Bystrom (2002). 410 Bao gӗm Ên Ĉӝ, Brazil, Cuba, Peru, Thá Lan, Venezuela, Zambia, Zimbabwe, xem IP/C/W/356 och IP/C/W/403. 411 đy ban WIPO vӅ Nguӗn gen, KiӃn thӭc truyӅn thӕng, Tұp quán, 233 Mӝt sӕ nѭӟc ÿang phát triӇn cho rҵng TRIPS cҫn phҧi ÿѭӧc sӱa ÿәi ÿӇ giҧi quyӃt vҩn ÿӅ sao chép lұu vӅ sinh hӑc. Các nѭӟc này cịn cho rҵng HiӋp ÿӏnh TRIPS mâu thuүn vӟi CBD và HiӋp ѭӟc FAO. CBD quy ÿӏnh vӅ chӫ quyӅn quӕc gia ÿӕi vӟi các nguӗn lӵc tӵ nhiên và quy ÿӏnh quyӅn cӫa quӕc gia trong viӋc ÿѭa ra quyӃt ÿӏnh vӅ tiӃp cұn nguӗn gen. Các bên tham gia CBD phҧi nӛ lӵc tҥo ÿiӅu kiӋn cho viӋc tiӃp cұn nguӗn gen. Ĉӗng thӡi, các nѭӟc ÿĩ cNJng cam kӃt sӱ dөng các nguӗn gen vӟi sӵ tham vҩn chһt chӁ vӟi, ví dө, các cӝng ÿӗng ÿӏa phѭѫng ÿã cĩ truyӅn thӕng sӱ dөng nguӗn lӵc này hay sinh sӕng tҥi nѫi cĩ các nguӗn lӵc này. Trong HiӋp ѭӟc FAO, các bên cam kӃt bҧo hӝ và phát triӇn quyӅn cӫa ngѭӡi nơng dân làm ăn nhӓ ÿӇ giӳ lҥi, sӱ dөng, trao ÿәi và bán vұt liӋu ÿѭӧc thu hoҥch. HiӋp ѭӟc FAO ÿѭӧc ký kӃt năm 2001 và cĩ hiӋu lӵc năm 2004. Mӝt sӕ nѭӟc ÿang phát triӇn cĩ quan ÿiӇm rҵng TRIPS phҧi ÿѭӧc sӱa ÿәi nhҵm hӛ trӧ viӋc thi hành các nguyên tҳc cӫa CBD vӅ tiӃp cұn các nguӗn gen, phân phӕi ÿӗng ÿӅu lӧi ích và bҧo hӝtri thӭc truyӅn thӕng. Các cơng ty cӫa nѭӟc ngồi liӋu cĩ ÿѭӧc cҩp bҵng sáng chӃ cho các “dҥng sӕng” mà mӝt quӕc gia cĩ chӫ quyӅn ÿӕi vӟi ÿӕi tѭӧng ÿĩ nhѭ CBD cho phép hay khơng? LiӋu cĩ cách gì bҧo ÿҧm rҵng các nѭӟc ÿѭӧc tѭ vҩn vӅ tiӃp cұn các nguӗn gen cӫa mình, và viӋc phân phӕi lӧi ích tӯ viӋc sӱ dөng nhҵm mөc ÿích thѭѫng mҥi ÿӕi vӟi các bҵng sáng chӃ kiӇu này cĩ cơng bҵng (thoҧ ÿáng) hay khơng? Ĉây là trӑng tâm cӫa cuӝc tranh luұn vӅ sao chép lұu vӅ sinh hӑc và nhӳng vҩn ÿӅ ÿĩ cNJng áp dөng ÿӕi vӟi nhӳng sáng chӃ dӵa trên tri thӭc truyӅn thӕng thuӝc sӣ hӳu cӫa các nhĩm ngѭӡi bҧn ÿӏa. Mӝt cách giҧi quyӃt vҩn ÿӅ này cĩ thӇ là viӋc áp dөng nhӳng yêu cҫu liên quan tӟi viӋc thӯa nhұn nguӗn gӕc cӫa vұt liӋu sinh hӑc gҳn vӟi, hoһc là mӝt phҫn cӫa, ÿѫn sáng chӃ. Vҩn ÿӅ này ÿang ÿѭӧc thҧo luұn tҥi WIPO và Hӝi ÿӗng TRIPS. Tuy nhiên, hiӋn cĩ nhӳng bҩt ÿӗng giӳa các quӕc gia. Mӝt sӕ nѭӟc ÿang phát triӇn muӕn sӱa ÿәi HiӋp ÿӏnh TRIPS theo hѭӟng thơng tin vӅ nguӗn gӕc cӫa vұt liӋu sinh hӑc ÿѭӧc bao hàm trong yêu cҫu vӅ khҧ năng ÿѭӧc bҵng sáng chӃ. ĈӇ thӇ hiӋn sӵ sҹn sàng thӵc hiӋn, EU ÿӅ xuҩt viӋc bӝc lӝ mang tính nghƭa vө vӅ nguӗn gӕc, nhѭng vӟi nhӳng chӃ tài khơng ҧnh hѭӣng tӟi hiӋu lӵc cӫa bҵng sáng chӃ. Hoa KǤ hồn tồn phҧn ÿӕi viӋc bҳt buӝc bӝc lӝ vӅ nguӗn gӕc. Cĩ mӝt sӕ nhà quan sát cho rҵng cĩ thӇ áp dөng quy ÿӏnh vӅ viӋc bӝc lӝ mang tính chҩt nghƭa vө vӅ nguӗn gӕc mà khơng gây mâu thuүn vӟi TRIPS.412 Vҩn ÿӅ này ÿang ÿѭӧc thҧo luұn trong mӝt sӕ diӉn ÿàn khác nhau, nhѭ CBD, FAO, WIPO và WTO. Mӝt vҩn ÿӅ nҧy sinh khi các nѭӟc khác nhau chѭa tham gia các cơng ѭӟc này vì các vҩn ÿӅ ÿĩ cịn ÿang ÿѭӧc ÿàm phán. Ví dө, Hoa kǤ chѭa phê chuҭn CBD. Mӝt sӕ nѭӟc cho rҵng TRIPS cNJng cҫn phҧi bao hàm các cam kӃt ÿѭӧc quy ÿӏnh trong, ví dө, HiӋp ѭӟc FAO liên quan tӟi viӋc bҧo hӝvà phát triӇn quyӅn cӫa nhӳng ngѭӡi nơng dân làm ăn nhӓ ÿӇ giӳ lҥi, sӱ dөng, trao ÿәi và bán vұt liӋu thu hoҥch. Tuy nhiên, ÿánh giá cӫa chúng tơi là TRIPS cĩ khҧ năng loҥi trӯ 412 Pires de Carvalho (2000). 234 dҥng sӱ dөng này khӓi các quyӅnÿӕi vӟi sáng chӃ. Thӵc tӃ, ChӍ thӏ cӫa EU vӅ bҧo hӝ pháp lý các sáng chӃ cơng nghӋ sinh hӑc cĩ loҥi trӯ vӅ nơng nghiӋp ÿӕi vӟi dҥng này. Nhͷng yêu c̯u cͯa TRIPS v͉ b̫o v͏ các gi͙ng cây tr͛ng Theo HiӋp ÿӏnh TRIPS, các thành viên WTO sӁ phҧi bҧo hӝ các giӕng cây trӗng thơng qua hӋ thӕng sáng chӃ, hay mӝt hӋ thӕng riêng hӳu hiӋu, hay kӃt hӧp cҧ hai hӋ thӕng ÿĩ. Bҧo hӝ giӕng cây trӗng (PVP) và bҧo vӋ sáng chӃ cĩ nhӳng yêu cҫu bҧo hӝ cNJng nhѭ phҥm vi bҧo hӝ khác nhau . PVP bҧo hӝ các giӕng cây trӗng ÿһc thù. Luұt sáng chӃ bҧo hӝnhӳng ӭng dөng kӻ thuұt mà khơng hҥn chӃ ÿӕi vӟi mӝt hay nhiӅu giӕng cây trӗng. Sӵ khác nhau giӳa bҧo hӝ sáng chӃ và bҧo hӝ giӕng cây trӗngӣ chӛ bҧo hӝ sáng chӃ thѭӡng cĩ nghƭa là các các ÿӝc quyӅn. Các thành viên WTO lӧi dөng tính linh hoҥt mà HiӋp ÿӏnh TRIPS cho phép và bҧo hӝ các giӕng cây trӗng theo nhiӅu cách khác nhau, ngay cҧ giӳa các nѭӟc phát triӇn. Vì vұy, nhӳng yêu cҫu tӕi thiӇu ÿѭӧc quy ÿӏnh trong HiӋp ÿӏnh TRIPS là phҧi cĩ mӝt hình thӭc hay hình thӭc khác là hӋ thӕng riêng nhҵm bҧo hӝ giӕng cây trӗng. TRIPS khơng nêu rõ hӋ thӕng này phҧi ÿѭӧc tә chӭc nhѭ thӃ nào, mà chӍ nêu là hӋ thӕng ÿĩ phҧi cĩ hiӋu quҧ. Nhѭ vұy, tҩt cҧ thành viên cӫa TRIPS, kӇ cҧ các nѭӟc ÿang phát triӇn, ÿѭӧc tӵ do áp dөng hình thӭc bҧo hӝgiӕng cây trӗng phù hӧp vӟi ÿiӅu kiӋn cӫa mình, miӉn là ÿiӅu ÿĩ cĩ hiӋu quҧ. ý nghƭa thӵc tӃ cӫa yêu cҫu vӅ tính hiӋu quҧ khơng ÿѭӧc nêu rõ trong TRIPS. Yêu cҫu vӅ tính hiӋu quҧ cĩ thӇ nghƭa là phҧi cĩ khҧ năng ÿѭa các quy ÿӏnh vào thӵc tiӉn hoһc phҧi xem xét ÿӃn các lӧi ích khác. HiӋp ÿӏnh TRIPS khơng ÿӏnh nghƭa giӕng cây trӗng, tiêu chuҭn bҧo hӝ, mӭc ÿӝ bҧo hӝ, hay thӡi hҥn bҧo hӝ.413 Do ÿĩ, mӛi thành viên TRIPS khá tӵ do trong viӋc tә chӭc mӝt hӋ thӕng cĩ hiӋu quҧ, phù hӧp nhҩt vӟi ÿiӅu kiӋn cӫa mӛi nѭӟc. Khi xem xét lҥi ÿiӅu khoҧn quy ÿӏnh vӅ nhӳng ngoҥi lӋ vӅ khҧ năng ÿѭӧc bҵng sáng chӃ ÿӕi vӟi thӵc vұt và ÿӝng vұt (ĈiӅu 27.3b), ngѭӡi ta ÿã thҧo luұn nhiӅu vӅ hӋ thӕng mà các nѭӟc ÿang phát triӇn nên lӵa chӑn. Nhӳng cuӝc thҧo luұn này tұp trung vào Cơng ѭӟc UPOV - cơng ѭӟc ÿѭӧc coi là mӝt hӋ thӕng thay thӃ duy nhҩt ÿӕi vӟi viӋc bҧo hӝ sáng chӃ cho tӟi mҩy năm gҫn ÿây. Lӧi thӃ này chӫ yӃu là do các nѭӟc khơng cҫn phҧi xây dӵngcác quy tҳc riêng cӫa mình. Mӝt sӕ tài liӋu phân tích cho rҵng UPOV, trong phiên bҧn mӟi nhҩt (1991), khơng ÿáp ӭng nhu cҫu cӫa hҫu hӃt các nѭӟc ÿang phát triӇn.414 Cơng ѭӟc UPOV Mӝt ví dө vӅ mӝt hӋ thӕng riêng cĩ hiӋu quҧ vӅ bҧo hӝ giӕng cây trӗng là Cơng ѭӟc UPOV (Liên minh Quӕc tӃ vӅ bҧo vӋ giӕng cây trӗng mӟi), ÿѭӧc xây dӵng 413 Ragnekar (2002). 414 Xem Tansey, ngồi các tác giҧ khác (1999). 235 năm 1961 và sӱa ÿәi vào các năm 1972, 1978 và 1991. UPOV ÿã cĩ 53 thành viên. Hҫu hӃt các nѭӟc ÿang phát triӇn ÿӅu tham gia vào UPOV 1978.415 Tҩt cҧ các nѭӟc tham gia UPOV ÿӅu phҧi tham gia UPOV 1991. UPOV 1991, trái vӟi UPOV 1978, bao gӗm tҩt cҧ các loҥi giӕng và lồi cây trӗng. Ngoҥi lӋ ÿӕi vӟi ngành nơng nghiӋp vүn ÿѭӧc quy ÿӏnh trong UPOV 1991, nhѭng quy ÿӏnh ÿĩ ÿѭӧc dành cho các nѭӟc thành viên. Tuy nhiên, viӋc nơng dân tái sӱ dөng hҥt giӕng tӯ các vө thu hoҥch cӫa mình khơng ÿѭӧc mӣ rӝng tӟi khҧ năng bán hҥt giӕng, ÿiӅu này lҥi ÿѭӧc quy ÿӏnh trong UPOV 1978. Vұy nhӳng yêu cҫu tӕi thiӇu ÿӕi vӟi viӋc áp dөng hӋ thӕng cĩ hiӋu quҧ vӅ viӋc bҧo hӝ các giӕng cây trӗng ӣ các nѭӟc ÿang phát triӇn cĩ hàm ý gì? ViӋc áp dөng cѫ chӃ bҧo hӝ ÿӕi vӟi các giӕng cây trӗng dӵa trên HiӋp ÿӏnh TRIPS hҥn chӃ khҧ năng cӫa ngѭӡi khácngồi chӫ sӣ hӳu trong viӋc sӱ dөng nhӳng giӕng cây trӗng ÿѭӧc bҧo hӝ. Tuy nhiên, viӋc bҧo hӝ này bӏ hҥn chӃ ÿӕi vӟi các giӕng cây trӗng ÿáp ӭng các tiêu chuҭn cѫ bҧn ÿѭӧc ÿһt ra trong các quy ÿӏnh (kӇ cҧ yêu cҫu giӕng cây trӗng phҧi cĩ tính “mӟi”). Thêm vào ÿĩ, nhiӅu nѭӟc giҧi thích HiӋp ÿӏnh TRIPS theo cách mà các thành viên WTO cĩ thӇ quyӃt ÿӏnh vӅ nhӳng hҥn chӃ vӅ quyӅn ÿӇ xem xét nhu cҫu cӫa nhӳng nơng dân làm ăn nhӓ (nhѭ quyӅn truyӅn thӕng ÿѭӧc tӵ do sӱ dөng hҥt giӕng, nhͷng ngo̩i l͏ ÿ͙i vͣi ng˱ͥi nơng dân). Hѫn nӳa, các thành viên WTO cĩ quyӅn áp dөng cái gӑi là ngo̩i l͏ ÿ͙i vͣi ng˱ͥi t̩o gi͙ng, theo ÿĩ cho phép sӱ dөng các giӕng cây trӗng ÿѭӧc bҧo hӝ ÿӇ canh tác các giӕng cây trӗng mӟi. Mӝt nghiên cӭu quan trӑng vӅ các nѭӟc phát triӇn ӣ mӭc ÿӝ cao hѫn do Jeroen Van Wijk và Walter Jaffe thuӝc Trѭӡng ÿҥi hӑc Amsterdam thӵc hiӋn ÿã khơng tìm thҩy bҩt kǤ căn cӭ hӛ trӧ nào cho thҩy mӕi quan hӋ giӳa bҧo hӝ giӕng cây trӗng ӣ nhӳng nѭӟc này và nhӳng hoҥt ÿӝng sâu rӝng hѫn trong nghiên cӭu và phát triӇn liên quan tӟi các giӕng cây trӗng.416 Tuy nhiên, nhӳng nghiên cӭu mӟi hѫn ÿã cho thҩy, bҧo hӝ giӕng cây trӗng cĩ tác ÿӝng tích cӵc ÿӕi vӟi ngành thѭѫng mҥi ӣ Argentina và Kenya,417 nhѭng ngѭӡi ta nghƭ rҵng nhӳng tác ÿӝng tích cӵc này chӍ xuҩt hiӋn sau vài năm. Hѫn nӳa, nhӳng tác ÿӝng này ÿѭӧc ÿánh giá là mҥnh hѫn ӣ các nѭӟc cĩ cѫ chӃ bҧo hӝ quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ mҥnh ÿӕi vӟi các giӕng cây trӗng.418 Van Wijk và Jaffe cNJng khơng tìm thҩy căn cӭ hӛ trӧ cho giҧi thiӃt rҵng cĩ nhiӅu giӕng cây trӗnghѫn cho nơng dân ӣ các nѭӟc này.419 Mһt khác, nghiên cӭu này phát hiӋn ra rҵng nguӗn cung các giӕng cây trӗng giӕng cây trӗng nѭӟc ngồi tăng lên. Tĩm lҥi, nghiên cӭu này ÿã cho thҩy rҵng nơng nghiӋp thѭѫng phҭm và các cơng ty sҧn xuҩt hay phân phӕi hҥt giӕng ÿѭӧc hѭӣng lӧi tӯ sӵ bҧo hӝ. Nhӳng nơng dân làm ăn nhӓ và nghèo khơng ÿѭӧc hѭӣng lӧi tӯ sӵ bҧo hӝ này. Tuy nhiên, hӑ vүn sӁ cĩ khҧ năng bӏҧnh hѭӣng bҩt lӧi nӃu nhӳng hҥn chӃ ÿѭӧc áp dөng chӕng lҥi viӋc hӑ cĩ thӇ giӳ lҥi hay trao ÿәi sҧn phҭm. 415 Xem Thơng tin vӅ thành viên ÿѭӧc cұp nhұt ngày 31/7/2003. 416 Van Wijk và Jaffe (1995). 417 Domingo (2003) và Sikinyi (2003). 418 Van Wijk (2003). 419 Van Wijk và Jaffe (1995). 236 Mӝt nghiên cӭu thӵc ÿӏa sau này ӣ Kenya và Peru cho thҩy nhӳng nơng dân làm ăn nhӓ khơng bӏ ҧnh hѭӣng bӣi sӵ bҧo hӝ các giӕng cây trӗng. Tuy nhiên, nghiên cӭu này cho thҩy rҵng sӵ bҧo hӝ các giӕng cây trӗng tұp trung vào viӋc nghiên cӭu các sҧn phҭm xuҩt khҭu cĩ lӧi nhuұn và khơng thúc ÿҭy sáng tҥo vӅ nhӳng sҧn phҭm ÿáp ӭng nhu cҫu cӫa nhӳng nơng dân làm ăn nhӓ.420 VӅ khía cҥnh này, nhѭ ÿӕi vӟi trѭӡng hӧp thuӕc, sӵ bҧo hӝ quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ khơng giҧi quyӃt ÿѭӧc vҩn ÿӅ thiӃu nguӗn tài chính cho nghiên cӭu tѭ nhân. Nhѭ ÿã trình bày ӣ trên, HiӋp ÿӏnh TRIPS cho phép cĩ các ngoҥi lӋ ÿӕi vӟi viӋc sӱ dөng các giӕng cây trӗng cӫa nơng dân ÿӏa phѭѫng hoһc viӋc tҥo giӕng cây trӗng ÿӏa phѭѫng. ӣ Kenya, chӫ yӃu là các nhà sҧn xuҩt nѭӟc ngồi vӅ hoa và rau quҧ phөc vө xuҩt khҭu áp dөng cѫ chӃ bҧo hӝ cây trӗng. Sӵ bҧo hӝ này chӭng tӓ cĩ lӧi ÿӕi vӟi ngành nơng nghiӋp thѭѫng phҭm cӫa Kenya và tác ÿӝng gián tiӃp ÿӕi vӟi ÿҩt nѭӟc và ngѭӡi dân. Trong khi ÿĩ, sӵ bҧo hӝ này khơng cĩ tác ÿӝng trӵc tiӃp ÿӕi vӟi nhӳng ngѭӡi nơng dân nghèo trong nѭӟc.421 Khi các nѭӟc ÿang phát triӇn thiӃt lұp cѫ chӃ bҧo hӝ giӕng cây trӗng, hӑ cĩ thӇ áp dөng ngoҥi lӋ cĩ thӇ cĩ ÿӕi vӟi ngѭӡi nơng dân ÿӇ tái sӱ dөng, trao ÿәi và buơn bán hҥt giӕng. NhiӅu nơng dân ӣ các nѭӟc ÿang phát triӇn phө thuӝc rҩt nhiӅu vào khҧ năng tái sӱ dөng hҥt giӕng - cҧ các cây trӗng truyӅn thӕng lүn các giӕng cây trӗng mӟi ÿѭӧc phát triӇn. Hӑ cĩ thӇ bӏ tác ÿӝng tiêu cӵc nӃu quyӅn này bӏ hҥn chӃ hay tӕn kém hѫn. Tính linh hoҥt cӫa HiӋp ÿӏnh TRIPS do ÿĩ rҩt quan trӑng ÿӕi vӟi nhiӅu nѭӟc ÿang phát triӇn. Trong bӕi cҧnh này, cҫn phҧi nhҳc tӟi Tә chӭc Thӕng nhҩt châu Phi (OAU - nay là Liên minh châu Phi, AU) khi ÿѭa ra hӋ thӕng pháp luұt mүu cho phép tҩt cҧ các hình thӭc tái sӱ dөng vӟi quy mơ phi thѭѫng mҥi.422 Tѭѫng tӵ, ҩn Ĉӝ gҫn ÿây ÿã áp dөng hӋ thӕng pháp luұt vӅ bҧo hӝ giӕng cây trӗng, theo ÿĩ cho phép ngѭӡi nơng dân tѭѫng ÿӕi tӵ do trong viӋc sӱ dөng các sҧn phҭm ÿѭӧc bҧo hӝ theo cách mà hӑ ÿã tӯng làm trѭӟc khi sӵ bҧo hӝ ÿѭӧc thӵc hiӋn.423 Tĩm lҥi, viӋc thҧo luұn vӅ nhӳng yêu cҫu ÿӕi vӟi sáng chӃ trong lƭnh vӵc nơng nghiӋp và ÿӕi vӟi các nguӗn lӵc sinh hӑc, cĩ thӇ nĩi nhѭ sau: Sáng chӃ sinh hӑc: HiӋp ÿӏnh TRIPS yêu cҫu cҩp bҵng sáng chӃ ÿӕi vӟi các sáng chӃ cơng nghӋ sinh hӑc. Ĉӗng thӡi, TRIPS cho phép thӵc hiӋn nhiӅu biӋn pháp mang tính linh hoҥt, cĩ thӇ áp dөng cho mӝt nѭӟc nhҵm thiӃt lұp hӋ thӕng pháp luұt quӕc gia theo hѭӟng phù hӧp nhҩt vӟi các ÿiӅu kiӋn ÿһc thù cӫa mình. Nhӳng nѭӟc cĩ hҥn chӃ vӅ năng lӵc cơng nghӋ do ÿĩ cĩ thӇ hҥn chӃ khҧ năng cҩp bҵng sáng chӃ cơng nghӋ sinh hӑc liên quan tӟi nơng nghiӋp. Giӕng cây trӗng: HiӋp ÿӏnh TRIPS yêu cҫu các thành viên WTO phҧi bҧo hӝ giӕng cây trӗng theo bҵng sáng chӃ hoһc theo hӋ thӕng riêng. KӃt luұn cĩ thӇ rút ra tӯ nhӳng phân tích hiӋn nay là sӵ bҧo hӝ ÿѭӧc quy ÿӏnh cho các giӕng cây 420 Lettington (2003). 421 CIPR (2002). 422 Tә chӭc Thӕng nhҩt châu Phi (2002), ĈLӅu 26. Cĩ tҥi en.cfm. 423 Chính phӫ Ên Ĉӝ (2000), ĈLӅu (39(1) (iv)). Cĩ tҥi 237 trӗng trong HiӋp ÿӏnh TRIPS khơng nhҩt thiӃt dүn tӟi nhiӅu hoҥt ÿӝng nghiên cӭu và phát triӇn tҥi các nѭӟc ÿang phát triӇn. Mһt khác, viӋc áp dөng cѫ chӃ bҧo hӝ giӕng cây trӗng cĩ thӇ giúp cho các nѭӟc ÿang phát triӇn tiӃp cұn tӕt hѫn vӟi các giӕng cây trӗng ÿѭӧc phát triӇn trên thӃ giӟi. Tuy nhiên, ngѭӡi ta cịn nghi ngӡ vӅ khҧ năng nhӳng tiӃn bӝ cơng nghӋ kiӇu này mang lҥi lӧi ích cho nhӳng ngѭӡi nơng dân nghèo ӣ các nѭӟc ÿang phát triӇn. Do ÿĩ, ÿiӅu quan trӑng ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn là phҧi bҧo ÿҧm cho nơng dân nghèo khơng bӏҧnh hѭӣng bӣi các khía cҥnh tiêu cӵc cӫa viӋc phát triӇn cơng nghӋ trong ngành nơng nghiӋp. Chúng tơi, giӕng nhѭ các nhà quan sát khác, diӉn giҧi HiӋp ÿӏnh TRIPS nhѭ viӋc cho phép thành viên WTO ÿѭӧc ÿѭa ra quyӃt ÿӏnh vӅ nhӳng hҥn chӃ vӅ quyӅn nhҵm bҧo hӝ giӕng cây trӗng ÿӇ cĩ thӇ xem xét nhu cҫu cӫa nhӳng nơng dân làm ăn nhӓ. 5.4. Tĩm tҳt HiӋp ÿӏnh TRIPS là hiӋp ÿӏnh cӫa WTO mà nhiӅu nѭӟc ÿang phát triӇn gһp nhiӅu khĩ khăn nhҩt trong quá trình thӵc hiӋn tӯ Vịng ÿàm phán Uruguay. HiӋp ÿӏnh này ÿã bӏ phê phán mҥnh mӁ bӣi nhӳng ngѭӡi cĩ quan ÿiӇm cho rҵng các nѭӟc thành viên WTO khơng cân nhҳc ÿҫy ÿӫ vӅ sӵ phát triӇn khi HiӋp ÿӏnh ÿѭӧc hình thành. Nhӳng cân nhҳc vӅ sӵ phát triӇn này chӫ yӃu bӏ hҥn chӃ trong nhӳng dàn xӃp cĩ tính chuyӇn tiӃp. Các lƭnh vӵc sau ÿѭӧc xác ÿӏnh là quan trӑng nhҩt trong khҧo sát cӫa chúng tơi vӅ hӋ quҧ cӫa viӋc thӵc hiӋn TRIPS ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn: 1. Tác ÿӝng vӅ mһt tài chính; 2. Tác ÿӝng vӅ mһt kinh tӃ; 3. Tác ÿӝng ÿӕi vӟi viӋc tiӃp cұn thuӕc; 4. Tác ÿӝng ÿӕi vӟi nơng nghiӋp và nguӗn gen. ViӋc thӵc hiӋn nhӳng yêu cҫu vӅ mһt thiӃt chӃ trong TRIPS chҳc chҳn tҥo ra gánh nһng tài chính ÿӕi vӟi các nѭӟc cĩ ngân sách hҥn hҽp. Khi ÿánh giá vӅ tác ÿӝng kinh tӃ, tài liӋu phân tích cho thҩy các nѭӟc cĩ trình ÿӝ phát triӇn cao nhҩt ÿѭӧc hѭӣng lӧi tӯ viӋc tăng cѭӡng bҧo hӝ quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ trên tồn cҫu trong thӡi hҥn bҧo hӝ, trong khi gây thiӋt hҥi cho nhӳng nѭӟc cҫn nhұp khҭu cơng nghӋ. Phân tích này, gҳn liӅn vӟi nhӳng chi phí vӅ thiӃt chӃ liên quan tӟi viӋc thi hành HiӋp ÿӏnh, cho thҩy các phí tәn cĩ thӇ tѭѫng ÿӕi lӟn ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn. Tuy nhiên, vӅ mһt dài hҥn hѫn, tài liӋu phân tích cho thҩy hӋ thӕng quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ cĩ hiӋu quҧ cĩ thӇ cĩ tác ÿӝng tích cӵc vӅ kinh tӃ ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn, cө thӇ là dѭӟi hình thӭc chuyӇn giao cơng nghӋ, cho dù ÿѭӧc thӵc hiӋn thơng qua ÿҫu tѭ trӵc tiӃp nѭӟc ngồi hoһc chuyӇn giao quyӅn sӱ dөng. Tuy nhiên, mӝt yӃu tӕ quan trӑng trong bӕi cҧnh này là năng lӵc tiӃp thu cơng nghӋ mӟi cӫa tӯng nѭӟc. Khi ÿi sâu vӅ vҩn ÿӅ này, nhiӅu nghiên cӭu cho rҵng các nѭӟc ÿang phát triӇn cĩ thӇ tұp trung các nguӗn lӵc cӫa mình vào các biӋn pháp tăng cѭӡng năng lӵc quҧn lý nhà nѭӟc, sáng kiӃn vӅ giáo dөc, thúc ÿҭy sӵ phát triӇn các cơng nghӋ ѭu tiên và cҧi thiӋn chính sách cҥnh tranh. Mӝt nghiên cӭu cӫa OECD khҷng ÿӏnh rҵng ÿiӅu quan trӑng ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang 238 phát triӇn là phҧi bҧo ÿҧm cĩ mӝt mơi trѭӡng phù hӧp vӟi các biӋn pháp trên ÿӇ hѭӣng lӧi nhiӅu nhҩt tӯ viӋc bҧo hӝ mҥnh hѫn quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ. CNJng cҫn phҧi nhӟ rҵng, nĩi chung, các phân tích cho thҩy sӵ bҧo hӝ quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ gҳn liӅn vӟi nhӳng tác ÿӝng ngѭӥng: các tác ÿӝng tích cӵc khơng xҧy ra khi các nѭӟc chѭa ÿҥt tӟi mӝt mӭc ÿӝ phát triӇn kinh tӃ nhҩt ÿӏnh. Phân tích cNJng cho thҩy cĩ mӕi tѭѫng quan tích cӵc giӳa bҧo hӝ mҥnh sӣ hӳu trí tuӋ vӟi viӋc cҧi thiӋn hoҥt ÿӝng thѭѫng mҥi, mһc dù mӕi tѭѫng quan này yӃu hѫn mӕi quan hӋ vӟi ÿҫu tѭ trӵc tiӃp nѭӟc ngồi. Hѫn nӳa, ÿiӇm quan trӑng cҫn xem xét là hҫu hӃt nhӳng tác ÿӝng ÿѭӧc phân tích cĩ liên quan tӟi các sáng chӃ. Cĩ rҩt ít phân tích ÿѭӧc thӵc hiӋn vӅ tác ÿӝng ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn do viӋc thӵc hiӋn các quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ khác trong HiӋp ÿӏnh TRIPS, nhѭ quyӅn tác giҧ, bҧo hӝ nhãn hiӋu, chӍ dүn ÿӏa lý, v.v.. Khi nghiên cӭu vӅ tác ÿӝng cӫa HiӋp ÿӏnh TRIPS ÿӕi vӟi sӭc khӓe và y tӃӣ các nѭӟc ÿang phát triӇn, HiӋp ÿӏnh TRIPS chӍ ÿѫn thuҫn là mӝt yӃu tӕ trong sӕ rҩt nhiӅu yӃu tӕ khác cĩ ҧnh hѭӣng tӟi viӋc cung cҩp thuӕc. Tuy nhiên, cĩ thӇ nĩi rҵng hӋ thӕng sáng chӃ cĩ tác ÿӝng tӟi giá cӫa các loҥi thuӕc ÿѭӧc cҩp bҵng sáng chӃ, mӝt tác ÿӝng cĩ thӇ là tiêu cӵc ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn nӃu khҧ năng sҧn xuҩt thuӕc generic bӏ hҥn chӃ mӝt cách quá ÿáng. VӅ tác ÿӝng ÿӕi vӟi nơng nghiӋp và nguӗn gen, HiӋp ÿӏnh TRIPS cho phép mӝt mӭc ÿӝ linh hoҥt nhҩt ÿӏnh ÿӇ mӝt nѭӟc xây dӵng hӋ thӕng pháp luұt trong nѭӟc theo hѭӟng tӕt nhҩt phù hӧp vӟi ÿiӅu kiӋn cӫa mình. HiӋn khơng cĩ mӝt ѭӟc tính nào vӅ tác ÿӝng ÿӕi vӟi nơng nghiӋp và nguӗn gen tҥi nhӳng nѭӟc ÿang phát triӇn cĩ sӱ dөng khҧ năng này. Tác ÿӝng cĩ thӇ khác nhau giӳa các nѭӟc ÿang phát triӇn, tùy thuӝc vào viӋc hӑ lӵa chӑn viӋc thӵc hiӋn các cam kӃt nhѭ thӃ nào và phө thuӝc vào ÿiӅu kiӋn phә biӃn trong tӯng nѭӟc. Vүn cịn chѭa rõ liӋu nơng dân nghèo ӣ các nѭӟc ÿang phát triӇn cĩ ÿѭӧc hѭӣng lӧi tӯ các tiӃn bӝ cơng nghӋ hay khơng vì hӋ thӕng sáng chӃ thúc ÿҭy phát triӇn thѭѫng mҥi ÿӕi vӟi các sҧn phҭm quan trӑng sӕng cịn ÿӕi vӟi thѭѫng mҥi. NhiӅu nѭӟc, trong ÿĩ cĩ EU, giҧi thích HiӋp ÿӏnh TRIPS là cho phép các thành viên WTO quyӃt ÿӏnh viӋc hҥn chӃ các quyӅn ÿӇ xem xét tӟi nhu cҫu cӫa nhӳng nơng dân làm ăn nhӓ. Trong nhӳng năm gҫn ÿây, hҫu hӃt các nѭӟc ÿang phát triӇn ÿã áp dөng và hiӋn ÿҥi hĩa hӋ thӕng pháp luұt cӫa mình. Tuy nhiên, mӝt sӕ nѭӟc vүn chѭa thӵc hiӋn ÿҫy ÿӫ các cam kӃt cӫa mình. ĈiӅu này cĩ thӇ là do nhӳng khiӃm khuyӃt trong hӋ thӕng pháp luұt vӅ quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ cӫa các nѭӟc ÿĩ, nhѭng chӫ yӃu liên quan tӟi viӋc thӵc thi hӋ thӕng pháp luұt này. Khi ѭӟc tính vӅ tác ÿӝng cӫa TRIPS ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn, cҫn lѭu ý rҵng các kinh nghiӋm thӵc tiӉn cӫa HiӋp ÿӏnh TRIPS ÿӕi vӟi mӝt bӝ phұn các nѭӟc ÿang phát triӇn bӏ hҥn chӃ do ҧnh hѭӣng cӫa các giai ÿoҥn chuyӇn tiӃp. CNJng cҫn phҧi xem xét thӵc tӃ là mӝt sӕ nѭӟc ÿang phát triӇn ÿã áp dөng, hoһc cĩ kӃ hoҥch áp dөng, các tiêu chuҭn cao hѫn vӅ quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ so vӟi yêu cҫu cӫa TRIPS. ĈiӅu này là do các cam kӃt mà các nѭӟc này ÿã thӓa thuұn vӟi Hoa KǤ và EU trong nhӳng cuӝc ÿàm phàn song phѭѫng hay khu vӵc. 239 Mӝt kӃt luұn cĩ thӇ rút ra tӯ ÿây là rҩt khĩ cĩ thӇ tách biӋt các tác ÿӝng cӫa viӋc thӵc hiӋn các nghƭa vө cӫa TRIPS ra khӓi các tác ÿӝng cӫa viӋc thӵc hiӋn các cam kӃt trong các hiӋp ÿӏnh khu vӵc hay song phѭѫng, hay nhӳng quyӃt ÿӏnh ÿѭӧc ÿѭa ra trong hồn cҧnh khác. HiӋp ÿӏnh TRIPS cho phép mӝt mӭc ÿӝ linh hoҥt nhҩt ÿӏnh nhѭng các nѭӟc ÿang phát triӇn hiӋn nay khơng thѭӡng xuyên sӱ dөng. Mӝt ÿiӅu kiӋn tiên quyӃt quan trӑng ÿӇ các nѭӟc ÿang phát triӇn cĩ thӇ hѭӣng lӧi tӯ nhӳng khuyӃn khích do viӋc tăng cѭӡng quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ mang lҥi là nhӳng ÿiӅu chӍnh thích hӧp ÿӕi vӟi chính sách phát triӇn và cҥnh tranh cӫa mình. Tĩm lҥi, cĩ thӇ nĩi rҵng tác ÿӝng cӫa TRIPS ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn tùy thuӝc vào năng lӵc cӫa các nѭӟc này trong viӋc nҳm bҳt các lӧi thӃ cӫa HiӋp ÿӏnh TRIPS và theo cách thӭc mà các nѭӟc lӵa chӑn ÿӇ thi hành HiӋp ÿӏnh. Các nѭӟc ÿang phát triӇn ÿã ÿѭa nhӳng yêu cҫu cӫa HiӋp ÿӏnh TRIPS vào hӋ thӕng pháp luұt cӫa mình ÿӇ tҥo lӧi thӃ là nhӳng nѭӟc thuӝc nhĩm nѭӟc cĩ năng lӵc cơng nghӋ cao, trong ÿĩ cĩ Brazil, Chile, Hàn Quӕc, Mexico và Thái Lan. Trong sӕ các nѭӟc này, Chile, Hàn Quӕc và Mexico thuӝc nhĩm cĩ mӭc ÿӝ “phát triӇn con ngѭӡi cao” theo bҧng xӃp hҥng vӅ phát triӇn con ngѭӡi cӫa UNDP. Brazil và Thái Lan thuӝc nhĩm nѭӟc “phát triӇn con ngѭӡi trung bình”. Mӝt nhĩm khác là các nѭӟc cĩ thu nhұp tѭѫng ÿӕi thҩp nhѭng cĩ trình ÿӝ cơng nghӋ tiên tiӃn và, dù thiӃu các nguӗn lӵc, ÿã thu ÿѭӧc nhiӅu lӧi ích tӯ viӋc thi hành HiӋp ÿӏnh TRIPS. Nhӳng nѭӟc này bao gӗm Trung Quӕc và ҩn Ĉӝ (cҧ hai nѭӟc ÿӅu nҵm trong nhĩm “phát triӇn con ngѭӡi trung bình”). Cĩ nhiӅu ÿiӅu cho thҩy, các nѭӟc LDC ít ÿѭӧc hѭӣng lӧi do áp dөng các tiêu chuҭn TRIPS vào hӋ thӕng pháp luұt cӫa mình. Lý do là các nѭӟc này thiӃu cѫ sӣ cơng nghӋ ÿӇ thu hút ÿҫu tѭ. Do thiӃu nguӗn lӵc, hӑ khơng thӇ tҥo ra ÿѭӧc mơi trѭӡng pháp lý và thӇ chӃ cҫn thiӃt ÿӇ bҧo vӋ lӧi ích cӫa xã hӝi. Lӏch trình vӅ viӋc chuyӇn tiӃp cӫa các nѭӟc này sӁ sӟm hӃt hҥn (ngày 1/1/2006 nĩi chung và năm 2016 ÿӕi vӟi sáng chӃ vӅ thuӕc). Tuy nhiên, các nѭӟc này cĩ thӇ yêu cҫu kéo dài giai ÿoҥn chuyӇn tiӃp. Cuӕi cùng, cNJng cĩ mӝt sӕ nѭӟc khác thuӝc diӋn nghèo và thiӃu năng lӵc vӅ cơng nghӋ và thӇ chӃ. Ĉӕi vӟi nhӳng nѭӟc này, rӫi ro lӟn là viӋc thi hành TRIPS sӁ khơng mang lҥi lӧi ích nào cho xã hӝi, trӯ khi nhұn ÿѭӧc hӛ trӧ tӯ bên ngồi. HiӋp ÿӏnh hiӋn khơng cho phép các nѭӟc ÿĩ tҥo ra nhӳng ngoҥi lӋ chung ÿӕi vӟi các nghƭa vө cӫa mình theo TRIPS. Các ngoҥi lӋ này phө thuӝc vào sӵ ÿӝ lѭӧng cӫa các thành viên WTO khác ÿӕi vӟi nhӳng khiӃm khuyӃt trong chӃ ÿӝ vӅ quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ cӫa các nѭӟc ÿĩ.Danh mөc các tài liӋu tham khҧo Adede, A.O. 2001. “Kinh tӃ chính trӏ cӫa HiӋp ÿӏnh TRIPS: Nguӗn gӕc và lӏch sӱ”, Geneva: ICTSD. Amet, Zohre. 2003. “Giҧi thích HiӋp ÿӏnh TRIPS theo ĈiӅu 3.2 cӫa Bҧn ghi nhӟ vӅ Giҧi quyӃt tranh chҩp trong WTO và vӏ thӃ cӫa các nѭӟc ÿang phát triӇn”, Luұn văn Thҥc sƭ, Trѭӡng ÿҥi hӑc Uppsala, Khoa Luұt. 240 Andersen, B., Z. Kozul-Wright and R. Kozul-Wright. 2002. “QuyӅn tác giҧ, Cҥnh tranh và Phát triӇn: Trѭӡng hӧp ngành cơng nghiӋp âm nhҥc”, Tài liӋu thҧo luұn No 145. Geneva: UNCTAD. Barton. 2003a. “Chín tháng sau Báo cáo cӫa Uӹ ban UK vӅ quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ: Ĉánh giá và nhӳng ѭu tiên cho hành ÿӝng trong tѭѫng lai”, Chatham House Conference: “quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ - ÿӝng lӵc cho cҥnh tranh và tăng trѭӣng hay là trӣ ngҥi khơng cҫn thiӃt?” ngày 17/6/2003. Becker. 2002. “Forstudie: teknologiovergoring enligt TRIPS-avtalet i WTO, Sida. Becker. 2003. “Nhӳng thúc ÿҭy ÿӕi vӟi chuyӇn giao cơng nghӋ sang các nѭӟc kém phát triӇn: mӝt nghiên cӭu vӅ các phѭѫng thӭc thúc ÿҭy theo ĈiӅu 66.2 trong HiӋp ÿӏnh WTO/TRIPS”, Nghiên cӭu thѭѫng mҥi, Sida. Bellman, C., Dutfield và R. Melendez-Ortiz (ÿӗng chӫ biên) 2003. Th˱˯ng m̩i trong tri thͱc: Tri͋n v͕ng phát tri͋n v͉ TRIPS, th˱˯ng m̩i và s͹ b͉n vͷng London: Earthscan. Brage. 1996. “HiӋp ÿӏnh Vịng ÿàm phán Uruguay và tác ÿӝng kinh tӃ cӫa nĩ” trong Vịng ÿàm phán Uruguay và các n˱ͣc ÿang phát tri͋n. Will Martin và L. Alan Writers (ÿӗng chӫ biên). Cambridge: Nhà xuҩt bҧn Ĉҥi hӑc Cambridge. CIPR. 1996. Hͫp nh̭t các quy͉n sͧ hͷu trí tu͏ và chính sách phát tri͋n, Báo cáo cӫa Hӝi ÿӗng QuyӅn sӣ hӳu trí tuӋ, London, CIPR. Cohen. 2003. “Sӣ hӳu trí tuӋ và kinh tӃ hӑc vӅ sӭc khӓe quӕc tӃ”, ÿѭӧc trình bày tҥi hӝi nghӏ “Sӣ hӳu trí tuӋ và sӭc khӓe cӝng ÿӗng quӕc tӃ”, Trѭӡng ÿҥi hӑc Georgetown, Washington, ngày 8/10/2003. Correa. 1999. “TiӃp cұn nguӗn gen thӵc vұt và các quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ”, Tài liӋu no 8. FAO, Uӹ ban Nguӗn giӕng cây trӗng, gen dành cho lѭѫng thӵc và nơng nghiӋp. Correa. 2000. QuyӅn sӣ hӳu trí tuӋ, WTO và các nѭӟc ÿang phát triӇn: HiӋp ÿӏnh TRIPS và các lӵa chӑn sách lѭӧc), Mҥng lѭӟi ThӃ giӟi thӭ ba. Das, Bhagirath Lal. 1999. T͝ chͱc Th˱˯ng m̩i th͇ giͣi: H˱ͣng d̳n v͉ khuơn kh͝ th˱˯ng m̩i qu͙c t͇, Mҥng lѭӟi ThӃ giӟi thӭ ba. Datamonitor. 2001. Ngành cơng nghi͏p gi͙ng năm 2005. London: Datamonitor. Domingo, Oscar Agustín. 2003. “Quҧn lý sӣ hӳu trí tuӋ trong phát triӇn mӝt cơng ty hҥt giӕng quy mơvӯa cӫa Argentina”, Hӝi nghӏ cӫa WIPO-UPOV vӅ sӣ hӳu trí tuӋ trong cơng nghӋ sinh hӑc thӵc vұt. Geneva, ngày 24/10/2003. Einarsson, P. and M. Bystrom. 2002. TRIPS-vad betyder WTO:s for de fattiga landernas manniskor och miljo. Stockholm: Forum Syd. FAO. 2000. Tuyên b͙ v͉ Cơng ngh͏ sinh h͕c. Tә chӭc Lѭѫng thӵc và Nơng nghiӋp Liên hӧp quӕc (FAO). 241 Finger, J. Michael and Julio J. Nogués. 2002. “KӃt quҧ khơng cơng bҵng cӫa Vịng ÿàm phán Uruguay: Nhӳng lƭnh vӵc mӟi trong các cuӝc ÿàm phán tѭѫng lai cӫa WTO”, Kinh t͇ th͇ giͣi, 25:3, trang 321-340. Finger, J.M và P.Schuler.1999. “ViӋc thӵc hiӋn nhӳng cam kӃt cӫa Vịng ÿàm phán Uruguay: thách thӭc ÿӕi vӟi sӵ phát triӇn”, Tài liӋu thҧo luұn 2215. Washington DC: Ngân hàng ThӃ giӟi. Gaslandt, M., K. E. Maskus và E.V. Wong. 2001. “Phát triӇn và phân phӕi các thuӕc thiӃt yӃu ÿӕi vӟi các nѭӟc nghèo: kiӃn nghӏ cӫa DEFEND”, Tài liӋu thҧo luұn 552. Stockholm: IUI, ViӋn Nghiên cӭu kinh tӃ cơng nghiӋp. Gervais, D. 1998. HiӋp ÿӏnh TRIPS: Lӏch sӱ soҥn thҧo và phân tích, Sweet và Maxwell, London. Chính phӫҩn Ĉӝ. 2000. “Bҧo hӝ giӕng cây trӗng và Luұt vӅ QuyӅn cӫa nơng dân”. IFPMA. 2003. “Thúc ÿҭy nghiên cӭu và phát triӇn vӅ dѭӧc phҭm ӣ Trung Quӕc: mӝt nghiên cӭu tình huӕng”. Geneva: Liên minh Các hiӋp hӝi sҧn xuҩt dѭӧc phҭm quӕc tӃ. Johanson B. (chӫ biên) 2003. Genklippet? Maten, miljon och den nya biologin. Stockholm: Formas. Khan, Z. 2002. “Sӣ hӳu trí tuӋ và phát triӇn kinh tӃ: Các bài hӑc tӯ lӏch sӱ Hoa KǤ và châu Âu”, Tài liӋu nghiên cӭu 1a, CIPR Kumar, N. 2002. “QuyӅn sӣ hӳu trí tuӋ và phát triӇn kinh tӃ: Kinh nghiӋm cӫa các nѭӟc châu Á”, Tài liӋu nghiên cӭu 1b, CIPR. Lai, Edwin. 1998. Bҧo hӝ quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ quӕc tӃ và tӹ lӋ ÿәi mӟi sҧn phҭm. T̩p chí kinh t͇ h͕c phát tri͋n, 55:1, trang 133-153. Leesti, M. và T. Pengelly. 2002. “Các vҩn ÿӅ vӅ thӇ chӃ ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn trong viӋc hoҥch ÿӏnh chính sách, hành chính vthӵc thi vӅ sӣ hӳu trí tuӋ”. Lele, U, W. Leeser và G. Hortskotte-Wesseler. 1999. QuyӅn sӣ hӳu trí tuӋ trong nơng nghiӋp: Vai trị cӫa Ngân hàng ThӃ giӟi trong viӋc hӛ trӧ các nѭӟc vay và các nѭӟc thành viên. Washington D.C. Ngân hàng ThӃ giӟi. Lesser W. 2001. Tác ÿӝng cӫa các quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ trên cѫ sӣ TRIPS ÿӕi vӟi các hoҥt ÿӝng kinh tӃ ӣ các nѭӟc ÿang phát triӇn. Lettington, Robert J.L. 2003. “Nơng nghiӋp quy mơ nhӓ và sӵ tӵ vӋ vӅ dinh dѭӥng theo ĈiӅu 8(1) cӫa HiӋp ÿӏnh vӅ các khía cҥnh liên quan ÿӃn thѭѫng mҥi cӫa quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ trong Vịng ÿàm phán Uruguay: Nghiên cӭu tình huӕng tӯ Kenya và Peru, Geneva: ICTSD và UNCTAD. Lakare utan granser. 2003. “Nytt WTO-avtal sakrar inte tillgangen till mediciner”. 242 Lakemedelsindustrigoreningen, LIF. 2002. Lakemedel, TRIPS-avtalet och u- landerna. Stockholm: Lakemedelsindustrigoreningen. Makus, K.E. 2000. “QuyӅn sӣ hӳu trí tuӋ và phát triӇn kinh tӃ: Bҵng sáng chӃ, tăng trѭӣng và nӛi ÿau tăng trѭӣng”, trong Quy͉n sͧ hͷu trí tu͏ trong n͉n kinh t͇ tồn c̯u. K. Maskus. Washington D.C: ViӋn Kinh tӃ hӑc quӕc tӃ, trang 143- 170. Maskus, K.E. 2000b. “Tăng cѭӡng bҧo hӝ các quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ tҥi Lebanon” trong Ĉu͝i k͓p s͹ c̩nh tranh. Hoeckman và Zarrouk (ÿӗng chӫ biên). Anne Arbor: Nhà xuҩt bҧn Trѭӡng ÿҥi hӑc Michigan. Maskus, K.E. 2003. “Bҧo hӝ sӣ hӳu trí tuӋ: LiӋu ÿã ÿi quá xa?” trong Nghiên cͱu chính sách Th˱˯ng m̩i 2003, J. M. Curtis và D. Ciuriak (ÿӗng chӫ biên) Canada: Bӝ Ngoҥi giao và Thѭѫng mҥi quӕc tӃ. Maskus, K. E. och Yang, G. 2003. “QuyӅn sӣ hӳu trí tuӋ, chuyӇn giao quyӅn sӱ dөng, và ÿәi mӟi”, Tài liӋu nghiên cӭu chính sách 2973, Washington D.C. Ngân hàng ThӃ giӟi. Uӹ ban Thѭѫng mҥi quӕc gia và Sida. 2002. En samlad ansats for att uppfylla utvecklingsdimensionen i Doha-deklarationen-forslag till svenskt agerande. Stockholm. OECD. 1997 và 1998. Ĉánh giá ÿ̯u t˱ tr͹c ti͇p n˱ͣc ngồi. Paris: OECD. OECD. 2002. Ĉ̯u t˱ tr͹c ti͇p n˱ͣc ngồi ÿ͙i vͣi phát tri͋n: t͙i ÿa hĩa lͫi ích, t͙i thi͋u hĩa chi phí. Paris: OECD. OECD. 2003. “Tác ÿӝng cӫa Các khái cҥnh liên quan ÿӃn thѭѫng mҥi cӫa quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ và ÿҫu tѭ trӵc tiӃp nѭӟc ngồi ӣ các nѭӟc ÿang phát triӇn, TD/TC/WP(2002)42/FINAL Tә chӭc Thӕng nhҩt châu Phi. 2000. “HӋ thӕng pháp luұt mүu cӫa châu Phi vӅ bҧo vӋ quyӅn cӫa các cӝng ÿӗng ÿӏa phѭѫng, nơng dân và nhà tҥo giӕng và vӅ Quy chӃ tiӃp cұn nguӗn sinh hӑc, en.cfm Pardey, P.G. and N.M. Beintema. 2001. Phép thuұt chұm chҥp: Nghiên cӭu và phát triӇn trong nơng nghiӋp: mӝt thӃ kӹ sau Mendel”, Thơng báo chính sách lѭѫng thӵc 36. Washington D.C.: ViӋn Nghiên cӭu chính sách lѭѫng thӵc quӕc tӃ (IFPRI), Penna, F. J. and C.J. Visser. 2002. Các ngành cơng nghiӋp văn hĩa và quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ” trong C̱m nang v͉ Phát tri͋n, Th˱˯ng m̩i và WTO. B. Hoekman, A. Mattoo, và P. English, (ÿӗng chӫ biên). Washington D.C. Ngân hàng ThӃ giӟi. Pires de Carvalho. 2000. “Yêu cҫu bӝc lӝ nguӗn gӕc cӫa nguӗn gen và tài liӋu cho phép ÿѭӧcthơng báo trѭӟc khơng vi phҥm HiӋp ÿӏnh TRIPS: Vҩn ÿӅ và giҧi pháp”. ͱng dͭng Lu̵t sáng ch͇, 2:371. 243 Ragnekar, D. 2002. “TiӃp cұn nguӗn gen, nhӳng sáng chӃ dӵa trên gen và Nơng nghiӋp”, Tài liӋu nghiên cӭu 3a. CIPR. Ronnback, Klas. 2003. Att handla for jamstalldhet? - ett genderperspektive pa global handel och WTO. Stockholm: Forum Syds forl. Sikinyi, Evans. 2003. “Kinh nghiӋm vӅ bҧo hӝ giӕng cây trӗng theo Cơng ѭӟc UPOV” Hӝi nghӏ cӫa WIPO-UPOV vӅ quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ ÿӕi vӟi cơng nghӋ sinh hӑc giӕng cây trӗng, Geneva, ngày 24/10/2003. Smarzynska, B. 1999. “Thành phҫn cӫa ÿҫu tѭ trӵc tiӃp nѭӟc ngồi và bҧo hӝ quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ ӣ các nӅn kinh tӃ chuyӇn ÿәi”. Ngân hàng ThӃ giӟi. Smarzynska, B. 2002. “Thành phҫn cӫa ÿҫu tѭ trӵc tiӃp nѭӟc ngồi và bҧo hӝ quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ: Bҵng chӭng tӯ các nӅn kinh tӃ chuyӇn ÿәi”. Tài liӋu thҧo luұn 2786. Washington D.C. Ngân hàng ThӃ giӟi. Stewart, T. 1993. Vịng ÿàm phán Uruguay cӫa GATT - Lӏch sӱ ÿàm phán, Vol II, Commentary, Kluwer, Deventer, Boston. Subrimanian, A. 1995. “Ĉһt các con sӕ vào cuӝc tranh luұn vӅ dѭӧc phҭm theo TRIPS” T̩p chí qu͙c t͇ v͉ Qu̫n lý cơng ngh͏, 10:2/3, trang 252-268. Tansey, G. 1999. Th˱˯ng m̩i, sͧ hͷu trí tu͏, th͹c pẖm và ÿa d̩ng sinh h͕c - các v̭n ÿ͉ chính và s͹ l͹a ch͕n cho vi͏c xem xét Ĉi͉u 27.3 cͯa Hi͏p ÿ͓nh TRIPS năm 1999. Quaker Peace & Service. Thornstrom 2003. “Vi maste vaga forsoka - for matforsorjningens skull”, in Genklippet? Maten, miljion och den nya biologin. B. Johansson (chӫ biên). Stockholm: Formas. UNCTAD. 1996. Hi͏p ÿ͓nh TRIPS và các n˱ͣc ÿang phát tri͋n, Geneva: Liên hӧp quӕc. Wijk, J van và W. Jaffe. 1995. Tác ÿ͡ng cͯa quy͉n ng˱ͥi t̩o gi͙ng cây tr͛ng ͧ các n˱ͣc ÿang phát tri͋n. Amsterdam: ViӋn Hӧp tác nơng nghiӋp liên Mӻ và Trѭӡng ÿҥi hӑc Tәng hӧp Amsterdam. Wijk, Arnold van. 2003. “Thi hành viӋc bҧo hӝ giӕng cây trӗng”. Hӝi nghӏ cӫa WIPO-UPOV vӅ quyӅn sӣ hӳu trí tuӋ ÿӕi vӟi cơng nghӋ sinh hӑc thӵc vұt, Geneva, ngày 24/10/2003. Watal, Jayashree. 1999. “áp dөng các sáng chӃ vӅ sҧn phҭm trong ngành dѭӧc phҭm ҩn Ĉӝ”, C̩nh tranh th͇ giͣi, 20, trang 5-21. Ngân hàng ThӃ giӟi. 2002. “Sӣ hӳu trí tuӋ: Cân bҵng nhӳng ÿәi mӟi vӟi sӵ tiӃp cұn cҥnh tranh” trong Tri͋n v͕ng kinh t͇ tồn c̯u và các n˱ͣc ÿang phát tri͋n năm 2002, Washington D.C.: Ngân hàng ThӃ giӟi, trang 129-150. WTO/WHO. 2002. Các hi͏p ÿ͓nh cͯa WTO và y t͇ cơng c͡ng, Geneva: WTO và WHO. 244 245 6. Giҧi quyӃt tranh chҩp · HӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa WTO hoҥt ÿӝng tѭѫng ÿӕi tӕt ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn. · Xét vӅ triӇn vӑng phát triӇn, hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa WTO là sӵ hồn thiӋn cӫa hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp trong kӹ nguyên GATT. Các nѭӟc ÿang phát triӇn ÿã khӣi kiӋn nhiӅu vө tranh chҩp trong WTO hѫn so vӟi GATT và vӟi mӭc ÿӝ thành cơng cao hѫn, nhѭng các vө kiӋn chӫ yӃu do các nѭӟc ÿang phát triӇn lӟn và ӣ trình ÿӝ phát triӇn cao hѫn theo ÿuәi. · NhiӅu nѭӟc ÿang phát triӇn thiӃu nguӗn lӵc tài chính và hành chính ÿӇ khӣi kiӋn và theo ÿuәi các vө kiӋn. Hѫn nӳa, các nѭӟc phát triӇn nhӓ hѫn và kém phát triӇn hѫn bӏ hҥn chӃ trong viӋc ÿҧm bҧo sӵ tuân thӫ thơng qua viӋc ÿe dӑa trӯng phҥt thѭѫng mҥi. 6.1. Bӕi cҧnh GATT ban ÿҫu cĩ mӝt ÿiӅu khoҧn vӅ giҧi quyӃt tranh chҩp, theo ÿĩ nӃu mӝt nѭӟc bӏ nѭӟc khác ÿánh giá là khơng tuân thӫ các nghƭa vө cӫa mình, thì vө viӋc cĩ thӇ ÿѭӧc ÿӅ nghӏ xem xét bӣi mӝt Ban Hӝi thҭm ÿӝc lұp. ĈӇ khuyӃn nghӏ cӫa Ban Hӝi thҭm cĩ hiӋu lӵc, nhӳng khuyӃn nghӏ này phҧi ÿѭӧc Hӝi ÿӗng GATT thơng qua. ĈiӅu này cĩ nghƭa, trên thӵc tӃ, tҩt cҧ các nѭӟc cĩ quyӅn phӫ quyӃt trong quá trình giҧi quyӃt tranh chҩp và cĩ thӇ ngăn cҧn viӋc thành lұp Ban Hӝi thҭm, khơng chҩp thuұn báo cáo cӫa Ban Hӝi thҭm và các biӋn pháp cѭӥng chӃ thi hành. Bҩt chҩp “ÿiӇm yӃu” cӕ hӳu này, hӋ thӕng ÿĩ ÿã hoҥt ÿӝng khá tӕt trong mӝt thӡi gian dài. Mһc dù trӯng phҥt chӍ ÿѭӧc thơng qua trong mӝt trѭӡng hӧp, viӋc hình thành Ban Hӝi thҭm và chҩp nhұn báo cáo cӫa Ban Hӝi thҭm hiӃm khi bӏ ngăn trӣ. Tuy nhiên, vào giӳa nhӳng năm 1980, khi cĩ nhiӅu vҩn ÿӅ nhҥy cҧm hѫn vӅ chính trӏ ÿѭӧc xem xét, sӕ lѭӧng các vө tranh chҩp mà bên bӏ kiӋn khơng chҩp nhұn báo cáo cӫa Ban Hӝi thҭm ÿã gia tăng. Do ÿĩ, nhӳng chӍ trích vӅ hӋ thӕng này cNJng tăng lên. Trѭӟc hӃt, EU và Hoa KǤ bӏ chӍ trích vӅ sӵ bҩt lӵc cӫa hӋ thӕng nhҵm bҧo ÿҧm viӋc tuân thӫ các quy ÿӏnh cӫa WTO. CNJng cĩ nhӳng bҩt bình vӅ viӋc bҧn thân quy trình thѭӡng kéo dài quá lâu. Các nѭӟc nhӓ và ÿang phát triӇn cҧm thҩy rҵng hӋ thӕng yӃu kém này ÿã cĩ sӵ phân biӋt ÿӕi xӱ vӟi hӑ, vì các nѭӟc mҥnh hѫn vӅ kinh tӃ và chính trӏ cĩ thӇ theo ÿuәi lӧi ích cӫa hӑ thơng qua nhӳng biӋn pháp khác ngồi cѫ chӃ giҧi quyӃt tranh chҩp. 6.2. Mơ tҧ thӫ tөc giҧi quyӃt tranh chҩp 6.2.1. Các ÿiӅu khoҧn chung Là mӝt phҫn cӫa Vịng ÿàm phán Uruguay, mӝt hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp mӟi ÿã ÿѭӧc thiӃt lұp trong WTO, ÿĩ là Thoҧ thuұn vӅ các Quy tҳc và Thӫ tөc ÿiӅu chӍnh viӋc giҧi quyӃt tranh chҩp (DSU), cĩ hiӋu lӵc tӯ ngày 1/1/1995. Thӫ tөc này gҫn giӕng vӟi hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa GATT, nhѭng cĩ mӝt sӕ khác biӋt quan trӑng. Theo DSU, nӃu mӝt thành viên WTO nhұn thҩy mình bӏ ҧnh hѭӣng tiêu cӵc do viӋc mӝt thành viên khác khơng tuân thӫ quy ÿӏnh 246 WTO, thành viên ÿĩ cĩ thӇ yêu cҫu tham vҩn vӟi thành viên kia. NӃu tham vҩn khơng thành, thành viên này cĩ thӇ khiӃu kiӋn lên Ban Hӝi thҭm, hay kháng cáo lên Cѫ quan Phúc thҭm cӫa WTO. QuyӃt ÿӏnh cӫa Ban Hӝi thҭm và Cѫ quan Phúc thҭm cĩ hiӋu lӵc thi hành. NӃu mӝt nѭӟc khơng tuân thӫ quyӃt ÿӏnh hay khơng ÿѭa ra bӗi thѭӡng (nhѭ dѭӟi hình thӭc thuӃ quan thҩp hѫn), thì nѭӟc ÿĩ cĩ thӇ phҧi chӏu nhӳng biӋn pháp trҧ ÿNJa (trӯng phҥt thѭѫng mҥi). Thay ÿәi lӟn nhҩt so vӟi GATT là mӝt quӕc gia riêng lҿ khơng cịn cĩ khҧ năng ngăn cҧn bҩt kǤ phҫn nào cӫa quy trình giҧi quyӃt tranh chҩp. Các quyӃt ÿӏnh cӫa Ban Hӝi thҭm ÿѭӧc áp dөng mӝt cách tӵ ÿӝng, trӯ khi tҩt cҧ các thành viên cӫa WTO phҧn ÿӕi ÿiӅu này. Thêm vào ÿĩ, khҧ năng kháng cáo các phán quyӃt cӫa Ban Hӝi thҭm tӟi Cѫ quan phúc thҭm thѭӡng trӵc, Cѫ quan Phúc thҭm, ÿã ÿѭӧc áp dөng. Bҧn Thoҧ thuұn vӅ giҧi quyӃt tranh chҩp cịn ràng buӝc vӅ mһt thӡi gian ÿӇ ngăn chһn các vө kiӋn kéo dài quá lâu. Nĩi ngҳn gӑn, so vӟi hӋ thӕng trѭӟc ÿây, mӝt hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cĩ tính cѭӥng chӃ hѫn, tӵ ÿӝng hѫn và cĩ tính pháp lý hѫn ÿã ÿѭӧc thành lұp. HӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa WTO cĩ khҧ năng là mӝt hӋ thӕng mҥnh nhҩt trong sӕ các hiӋp ÿӏnh quӕc tӃ. 6.2.2. Ĉӕi xӱ ÿһc biӋt và ÿӕi xӱ khác biӋt Mӝt hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp mҥnh hѫn nhҵm phҫn nào cҧi thiӋn khҧ năng cӫa các nѭӟc ÿang phát triӇn và nhӓ trong viӋc bҧo vӋ quyӅn cӫa mình trong các hiӋp ÿӏnh WTO. Bҧn Thoҧ thuұn vӅ giҧi quyӃt tranh chҩp bao gӗm hai ÿiӅu khoҧn vӅ ÿӕi xӱ ÿһc biӋt và ÿӕi xӱ khác biӋt ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn. Tuy nhiên, các ÿiӅu khoҧn này khơng cĩ tҫm quan trӑng quyӃt ÿӏnh ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn. Theo mӝt nhà quan sát, các ÿiӅu khoҧn này cĩ tính tuyên bӕ hѫn là tính thӵc hiӋn.424 Ví dө, ÿiӅu khơng rõ là liӋu ÿiӅu luұt quy ÿӏnh sӵ chú ÿһc biӋt trong quá trình tham vҩn ÿӕi vӟi nhӳng vҩn ÿӅ và lӧi ích cө thӇ cӫa các nѭӟc ÿang phát triӇn cĩ hiӋu quҧ ÿҧng kӇ nào hay khơng. Tuy nhiên, ÿiӅu luұt trong DSU quy ÿӏnh Ban Thѭ ký WTO cĩ trách nhiӋm cung cҩp hӛ trӧ kӻ thuұt cho các nѭӟc ÿang phát triӇn là rҩt quan trӑng ÿӕi vӟi nhӳng nѭӟc này. Tuy nhiên, giӟi hҥn vӅ nguӗn lӵc và sӵ cơng bҵng cNJng cĩ nghƭa là Ban Thѭ ký khơng thӇ ÿҥi diӋn mӝt bên trong tranh chҩp. Hӛ trӧ cӫa Ban Thѭ ký do ÿĩ ÿѭӧc coi là chѭa thoҧ ÿáng.425 Tӯ tháng 10/2002, các nѭӟc ÿang phát triӇn ÿã cĩ thӇ nhұn sӵ trӧ giúp tӯ Trung tâm T˱ v̭n lu̵t cͯa WTO, trung tâm này cĩ nhiӅu nguӗn lӵc và cĩ thӇ ÿҥi diӋn cho các nѭӟc ÿang phát triӇn trong quá trình tӕ tөng (xem hӝp thӵc tӃ). Trung tâm Tѭ vҩn luұt WTO (ACWL) Trung tâm Tѭ vҩn luұt WTO (ACWL) là mӝt tә chӭc hӛ trӧ các nѭӟc kém phát triӇn (LDCs), các nѭӟc ÿang phát triӇn và các nӅn kinh tӃ chuyӇn ÿәi vӟi viӋc tѭ vҩn vӅ mһt luұt pháp, ÿào tҥo và giáo dөc vӅ các quy ÿӏnh cӫa WTO. Mөc tiêu cӫa Trung tâm là mang lҥi cho nhӳng nѭӟc kém phát triӇn hѫn trong WTO cѫ hӝi sӱ dөng hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp giӕng nhѭ các nѭӟc phát triӇn trong 424 Delich (2002). 425 Hoekman và Mavroidis (1999). 247 WTO. Dӏch vө cӫa ACWL là dành cho tҩt cҧ các nѭӟc ÿang phát triӇn là thành viên cӫa cҧ WTO và ACWL, và cho tҩt cҧ các nѭӟc kém phát triӇn trong WTO. Tә chӭc này lҩy mӭc ÿӝ phát triӇn cӫa các nѭӟc ÿӇ xem xét mӭc phí thành viên và phí tѭ vҩn. Các thành viên ÿҫu tiên (kӇ cҧ Thөy ĈiӇn) ÿĩng gĩp phҫn vӕn ban ÿҫu 1 triӋu USD ÿӕi vӟi các nѭӟc phát triӇn, và các mӭc 50.000 USD, 100.000 USD và 300.000 USD ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn (tùy thuӝc vào mӭc ÿӝ phát triӇn - ÿánh giá dӵa trên tӹ lӋ thѭѫng mҥi cӫa nѭӟc ÿĩ vӟi thѭѫng mҥi thӃ giӟi và GNP tính theo ÿҫu ngѭӡi cӫa nѭӟc ÿĩ). Thêm vào ÿĩ, 9 nѭӟc phát triӇn là thành viên ÿĩng 1,25 triӋu USD mӛi năm trong 5 năm ÿҫu. ViӋc tѭ vҩn pháp lý chung là miӉn phí trong mӝt sӕ giӡ nhҩt ÿӏnh ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn là thành viên cӫa ACWL và tҩt cҧ các nѭӟc kém phát triӇn (cho dù cĩ là thành viên hay khơng). Ĉӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn khơng phҧi là thành viên cӫa ACWL, mӭc phí lên tӟi 350 USD/giӡ cho dӏch vө tѭ vҩn kiӇu này. Hӛ trӧ vӅ quy trình tӕ tөng trong các cѫ quan giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa WTO cĩ chi phí tӯ 25 USD/giӡ ÿӕi vӟi các nѭӟc kém phát triӇn, tӟi 250 USD/giӡ hoһc hѫn ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn cĩ mӭc ÿӝ phát triӇn cao hѫn. ACWL ÿѭӧc thành lұp vào tháng 6/2001 và bao gӗm 7 luұt sѭ cĩ trình ÿӝ cao, mӛi châu lөc cĩ ít nhҩt mӝt ngѭӡi. Trong năm ÿҫu hoҥt ÿӝng, tә chӭc này ÿã hӛ trӧ 6 nѭӟc vӅ tѭ vҩn luұt chung và tham gia vào tӯng ÿĩ quy trình giҧi quyӃt tranh chҩp trong WTO. 6.3. Tác ÿӝng ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn HӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp là nӅn tҧng ÿӕi vӟi viӋc áp dөng chính xác và cĩ hiӋu quҧ các hiӋp ÿӏnh quӕc tӃ. ĈiӅu này này cNJng ÿѭӧc áp dөng trong lƭnh vӵc thѭѫng mҥi. VӅ cѫ bҧn, thơng qua giҧi quyӃt tranh chҩp mà mӝt quӕc gia cĩ thӇ bҧo vӋ quyӅn lӧi cӫa mình trong hӋ thӕng thѭѫng mҥi ÿa phѭѫng. Các quy ÿӏnh cӫa WTO – vӕn ÿơi lúc khơng rõ ràng - cNJng ÿã ÿѭӧc giҧi thích thơng qua viӋc giҧi quyӃt tranh chҩp. Khi khơng cĩ sӵ phán xét cӫa bên thӭ ba, các nѭӟc sӁ hồn tồn tӵ bҧo vӋ quyӅn lӧi cӫa mình. Trong mӑi khҧ năng, ÿiӅu này cĩ lӧi cho các nѭӟc mҥnh hѫn và gây thiӋt hҥi vӟi các nѭӟc yӃu hѫn. Do ÿĩ, giҧ thiӃt cѫ bҧn trong phân tích cӫa chúng tơi là mӝt hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp mҥnh trong WTO là ÿiӅu ÿáng mong ѭӟc nӃu nhѭ các nguyên tҳc pháp lý ÿѭӧc sӱ dөng ÿӇ ÿiӅu chӍnh thѭѫng mҥi quӕc tӃ. Tuy nhiên, mӝt câu hӓi ÿһt ra là hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa WTO cĩ hiӋu quҧ nhѭ thӃ nào trong viӋc bҧo vӋ lӧi ích cӫa các nѭӟc ÿang phát triӇn. Ĉa sӕ các nhà quan sát nhҩt trí rҵng hӋ thӕng này ÿã hoҥt ÿӝng tӕt ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn.427 Nhѭng tӕt nhѭ thӃ nào? ĈӇ trҧ lӡi câu hӓi này, cĩ thӇ ÿѭa ra 427 Ví dө, xem Mosoti (2003); Ahn (2003) - ngѭӡi ÿã cho rҵng hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa WTO là quan trӑng ÿӕi vӟi sӵ tăng trѭӣng kinh tӃ hѫn nӳa cӫa Hàn Quӕc; Lacarte-Murĩ và Gappah (2000) - ngѭӡi cĩ quan ÿLӇm rҵng hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp là ÿһc biӋt quan trӑng ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn. 248 mӝt phép so sánh giӳa hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa WTO và hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa GATT ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn, và xác ÿӏnh xem liӋu hiӋu quҧ cӫa hӋ thӕng này ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn cĩ tѭѫng tӵ nhѭ ÿӕi vӟi các nѭӟc phát triӇn khơng. 6.3.1. So sánh viӋc giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa WTO vӟi viӋc giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa GATT Nhӳng thay ÿәi ÿѭӧc ÿѭa ra trong hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa WTO ÿӅu là tích cӵc ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn so vӟi các ÿiӅu khoҧn vӅ giҧi quyӃt tranh chҩp trong GATT .427 Vì tӯng nѭӟc khơng cịn cĩ quyӅn phӫ quyӃt trong quy trình giҧi quyӃt tranh chҩp, nên khơng mӝt nѭӟc nào, cho dù mҥnh tӟi ÿâu, cĩ thӇ ngăn cҧn ÿѭӧc mӝt nѭӟc, cho dù yӃu tӟi ÿâu, trong viӋc bҧo vӋ quyӅn lӧi cӫa mình theo các hiӋp ÿӏnh WTO. Ví dө, Antigua và Barbuda gҫn ÿây ÿã cĩ tranh chҩp vӟi Hoa KǤ.428 HӋ thӕng mҥnh hѫn này - vӟi quy trình tӵ ÿӝng và ràng buӝc vӅ thӡi gian - ÿã làm tăng sӭc ép ÿӇ các nѭӟc chҩp hành các quyӃt ÿӏnh pháp lý. ĈiӅu này ÿһc biӋt quan trӑng ÿӕi vӟi nhӳng nѭӟc thiӃu sӭc mҥnh kinh tӃ trong viӋc cѭӥng chӃ tuân thӫ.429 Ví dө, Costa Rica ÿã thành cơng trong viӋc buӝc Hoa KǤ phҧi tuân theo quyӃt ÿӏnh cӫa Ban Hӝi thҭm, cho dù thӵc tӃ là bҩt kǤ mӝt trӯng phҥt thѭѫng mҥi nào cӫa Costa Rica ÿӅu khơng tҥo ra mӕi ÿe dӑa ÿӕi vӟi Hoa KǤ.430 Tuy nhiên, viӋc áp dөng hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa WTO cNJng mang lҥi nhӳng tác ÿӝng tiêu cӵc ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn. HӋ thӕng mӟi này cĩ tính pháp lý hѫn và phӭc tҥp hѫn so vӟi hӋ thӕng cӫa GATT, ÿiӅu này ÿịi hӓi phҧi cĩ nhiӅu chuyên gia pháp lý hѫn và cĩ thӇ tҥo ra phí tәn cao hѫn ÿӕi vӟi nѭӟc khiӃu kiӋn.431 Mӝt sӕ nhà quan sát ÿã nhұn ÿӏnh mӝt cách cө thӇ rҵng viӋc nâng cao tính pháp lý trong quy trình cӫa WTO ÿịi hӓi các bên liên quan ÿӃn mӝt vө kiӋn phҧi tìm nhӳng chuyên gia luұt ngay tӯ giai ÿoҥn ÿҫu tiên ÿӇ tránh bӓ qua bҩt kǤ thӫ tөc kӻ thuұt nào.432 ĈiӅu này ÿѭӧc coi là ÿһc biӋt quan trӑng vì nĩ thѭӡng thơng qua thӫ tөc tham vҩn và ÿàm phán ban ÿҫu, ÿây là các thӫ tөc cĩ thӇ ÿҥt ÿѭӧc nhӳng giҧi pháp cĩ lӧi nhҩt và nhanh nhҩt.433 Nhӳng ÿịi hӓi cao hѫn ÿӇ sӱ dөng cĩ hiӋu quҧ hӋ thӕng này là ÿһc biӋt khĩ ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn - nhӳng nѭӟc này thѭӡng cĩ hҥn chӃ lӟn vӅ mһt luұt pháp, tài chính và chính sách thѭѫng mҥi. Nhѭng trên thӵc tӃ, nhӳng thay ÿәi này cĩ ҧnh hѭӣng nhѭ thӃ nào ÿӕi vӟi viӋc giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa các nѭӟc ÿang phát triӇn? Mӝt cách thӭc ÿӇ ÿánh giá tҫm quan trӑng cӫa Bҧn Thoҧ thuұn vӅ giҧi quyӃt tranh chҩp ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn là nhìn vào mӭc ÿӝ mà các nѭӟc này sӱ dөng hӋ thӕng ÿĩ. 6.3.2. Các nѭӟc ÿang phát triӇn khӣi kiӋn nhiӅu hѫn ӣ WTO« 427 Xem, ví dө, South Centre (1999). 428 Hoa KǤ - Bi͏n pháp tác ÿ͡ng tͣi cung c̭p qua biên giͣi các d͓ch vͭ cͥ b̩c và cá c˱ͫc (WT/DS285). 429 Hudec (2002). 430 Hoa KǤ - Ĉ͛ lĩt (WT/DS24). 431 Shaffer (2003). 432 Busch và Reinhardt (2003). 433 Busch và Reinhardt (2003). 249 Các nѭӟc ÿang phát triӇn là nhĩm nѭӟc sӱ dөng hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa WTO nhiӅu hѫn so vӟi viӋc hӑ ÿã làm ӣ GATT và xu hѭӟng này ÿang gia tăng. Trong tám năm ÿҫu cӫa WTO (1995-2003), các nѭӟc ÿang phát triӇn ÿã khӣi kiӋn gҫn 100 vө, hay tính trung bình, khoҧng 12 vө/năm.434 Tӯ năm 2000, các nѭӟc ÿang phát triӇn tiӃn hành hѫn 17 vө mӛi năm. ĈiӅu này cĩ thӇ so sánh vӟi 15 năm cuӕi cӫa GATT, khi các nѭӟc ÿang phát triӇn tiӃn hành dѭӟi 6 vө kiӋn mӛi năm.435 Mһt khác, tӹ lӋ các vө kiӋn cĩ sӵ tham gia cӫa các nѭӟc ÿang phát triӇn trong tәng sӕ các vө kiӋn chӍ tăng ӣ mӭc khiêm tӕn tӯ khoҧng dѭӟi 1/3 sӕ vө khiӃu kiӋn trong 15 năm cuӕi cӫa GATT lên trên 1/3 sӕ vө khiӃu kiӋn tӯ khi thành lұp WTO (các nѭӟc phát triӇn cNJng cĩ nhiӅu khiӃu kiӋn ӣ WTO hѫn so vӟi GATT).436 Tuy nhiên, trong 4 năm cuӕi, các nѭӟc ÿang phát triӇn ÿã khiӃu kiӋn nhiӅu hѫn so vӟi các nѭӟc phát triӇn. ViӋc các nѭӟc ÿang phát triӇn sӱ dөng hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa WTO nhiӅu hѫn so vӟi ӣ GATT cĩ thӇ ÿѭӧc coi nhѭ mӝt dҩu hiӋu cho thҩy hӋ thӕng này ÿѭӧc tin cұy hѫn và hiӋu quҧ hѫn ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn. Ĉӗng thӡi, ÿiӅu này cNJng phҧn ánh rҵng nhiӅu WTO cĩ nhiӅu quӕc gia thành viên hѫn và nhiӅu lƭnh vӵc hѫn ÿã ÿѭӧc bao hàm trong các hiӋp ÿӏnh thѭѫng mҥi ÿa phѭѫng. CNJng cҫn nhҩn mҥnh rҵng mӝt sӕ nѭӟc ÿang phát triӇn lӟn và cĩ mӭc ÿӝ phát triӇn cao hѫn cĩ liên quan ÿӃn phҫn lӟn các vө tranh chҩp. Trong sӕ 117 vө tranh chҩp xҧy ra tính ÿӃn tháng 10/2003, Brazil cĩ 22 vө, ҩn Ĉӝ 15, Mexico 13 vө, Hàn Quӕc 10 vө, Thái Lan 10 vө và Argentina 9 vө.437 Trong sӕ các tranh chҩp khác do các nѭӟc ÿang phát triӇn khӣi kiӋn, cĩ 15 vө liên quan ÿӃn các nѭӟc nѭӟc Nam Mӻ và châu Á, cҧ lӟn lүn nhӓ. Cho tӟi nay, chӍ cĩ mӝt nѭӟc kém phát triӇn và khơng cĩ nѭӟc châu Phi nào tiӃn hành khiӃu kiӋn. Tuy nhiên, mӝt sӕ nѭӟc châu Phi, bao gӗm Nigeria, Zimbabwe và Nam Phi ÿã tham gia vӟi tѭ cách là bên thӭ ba.438 Thӵc tӃ nhiӅu nѭӟc ÿang phát triӇn khơng sӱ dөng hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cĩ thӇ ÿѭӧc coi là dҩu hiӋu các nѭӟc ÿĩ (ÿһc biӋt là các nѭӟc kém phát triӇn) khơng cĩ ÿӫ nguӗn lӵc cҫn thiӃt ÿӇ sӱ dөng hӋ thӕng này. Mӝt cách giҧi thích khác là ÿiӅu này chӍ ÿѫn giҧn phҧn ánh tӹ lӋ nhӓ bé cӫa các nѭӟc này trong thѭѫng mҥi thӃ giӟi.439 Tĩm lҥi, cĩ thӇ nĩi rҵng viӋc các nѭӟc ÿang phát triӇn ngày càng sӱ dөng nhiӅu hѫn hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa WTO là dҩu hiӋu cho thҩy hӋ thӕng này hӳu ích hѫn ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn so vӟi hӋ thӕng GATT. Ĉӗng thӡi, hӋ thӕng này chӍ thӵc hiӋn ÿӕi vӟi các nѭӟc cĩ năng lӵc thӵc hiӋn khiӃu kiӋn. 6.3.3« và thành cơng lӟn hѫn Mӝt cách ÿánh giá hiӋu quҧ cӫa hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp này là viӋc xem xét mӭc ÿӝ các khiӃu kiӋn ÿѭӧc ÿѭa ra mà các bên bӏ kiӋn phҧi nhѭӧng bӝ. Hai nhà nghiên cӭu Bҳc Mӻ, Busch và Reinhardt, ÿã phân loҥi các vө kiӋn ӣ GATT 434 WTO (WT/DS/OV/16). 435 Busch và Reinhardt (2003). 436 Busch và Reinhardt (2003). 437 WTO, JOB(03)/225. 438 WTO, JOB (03)/255. 439 Holmes và các ÿӗng tác giҧ (2003). 250 và WTO xҧy ra trong nhӳng năm 1980 - 2000 theo tiêu chí bên bӏ kiӋn nhѭӧng bӝ tồn phҫn, mӝt phҫn hay khơng nhѭӧng bӝ.440 Hӑ thҩy rҵng năng lӵc cӫa các nѭӟc ÿang phát triӇn buӝc các bên bӏ kiӋn chҩp nhұn nhѭӧng bӝ tồn bӝ tăng tӯ 36% lên tӟi 50% trong giai ÿoҥn này, nhѭӧng bӝ mӝt phҫn tăng tӯ 19% lên tӟi 23% (xem Bҧng 12). ĈiӅu này cho thҩy hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa WTO cĩ hiӋu quҧ hѫn ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn so vӟi hӋ thӕng GATT, ít nhҩt là vӟi nhӳng nѭӟc cĩ nguӗn lӵc cho phép hӑ sӱ dөng hӋ thӕng này. Bҧng 12: Tӹ lӋ các vө kiӋn do các nѭӟc ÿang phát triӇn ÿѭa ra ÿã dүn tӟi nhѭӧng bӝ Khơng nhѭӧng bӝ Nhѭӧng bӝ mӝt phҫn Nhѭӧng bӝ tồn bӝ GATT 44% 19% 36% WTO 27% 23% 50% Tuy nhiên, theo khҧo sát kӻ hѫn, Busch và Reinhardt thҩy rҵng cĩ nhӳng tiӃn triӇn do các nѭӟc ÿang phát triӇn tҥo ra trong viӋc ÿҥt ÿѭӧc nhӳng nhѭӧng bӝ cĩ thӇ chӫ yӃu là ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn cĩ mӭc GDP tính theo ÿҫu ngѭӡi cao.441 Do ÿĩ, cĩ thӇ là quy trình giҧi quyӃt tranh chҩp cĩ hiӋu quҧ hѫn ÿӕi vӟi nhĩm nѭӟc ÿang phát triӇn này, nhѭng khơng nhҩt thiӃt nhѭ vұy ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn nghèo. CNJng cҫn phҧi nhҩn mҥnh rҵng kӃt quҧ cӫa Busch và Reinhardt khơng thay ÿәi theo quy mơ thӏ trѭӡng (GDP) nhѭng lҥi thay ÿәi theo mӭc thu nhұp (GDP tính theo ÿҫu ngѭӡi). ĈiӅu này cho thҩy năng lӵc sӱ dөng cĩ hiӋu quҧ hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa tӯng nѭӟc liên quan nhiӅu hѫn vӟi mӭc ÿӝ phát triӇn chӭ khơng phҧi là sӭc mҥnh kinh tӃ cӫa nѭӟc ÿĩ. Mӝt nghiên cӭu khác phát hiӋn ra rҵng, các nѭӟc ÿang phát triӇn tiӃn hành khiӃu kiӋn tҥi WTO thành cơng hѫn (ÿѭӧc ÿo bҵng mӭc ÿӝ tӵ do hĩa hѫn) so vӟi GATT.442 Tĩm lҥi, hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa WTO xem ra hӳu ích hѫn ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn nӃu so vӟi hӋ thӕng cӫa GATT mà nĩ thay thӃ. 6.3.4. HӋ thӕng này cĩ hiӋu quҧ ÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn tѭѫng tӵ nhѭ ÿӕi vӟi các nѭӟc phát triӇn? Phân tích thӕng kê do Busch và Reinhardt thӵc hiӋn bao gӗm cҧ các nѭӟc ÿang phát triӇn lүn các nѭӟc phát triӇn, do ÿĩ tҥo ra mӝt ÿiӇm bҳt ÿҫu hӳu ích trong viӋc ÿѭa ra câu trҧ lӡi cho câu hӓi nêu trên. Các thӕng kê cho thҩy, hӋ thӕng GATT cĩ hiӋu quҧ hѫn ÿӕi vӟi các nѭӟc phát triӇn so vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn. Hѫn nӳa, các thӕng kê cịn cho thҩy nhӳng kӃt quҧ cҧi thiӋn tӯ GATT ÿӃn WTO ÿӕi vӟi các nѭӟc phát triӇn ít nhiӅu lӟn hѫn so vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn. Nĩi cách khác, theo nhӳng ÿánh giá thӕng kê này, hiӋu quҧ cӫa hӋ thӕng giҧi quyӃt tranh chҩp cӫa WTO ÿӕi vӟi các nѭӟc phát triӇn cao hѫn so vӟi các 440 Busch và Reinhardt (2003). 441 Busch và Reinhardt (2003). 442 Bown (2004).