Những vấn đề chung của tâm lý học

Nh÷ng vÊn ®Ò chung cña t©m lý häc Kh¸i niÖm chung vÒ t©m lý häc I. T©m lý häc lµ mét khoa häc 1. Kh¸i qu¸t vÒ t©m lý (Psyche) a. T©m lý lµ g×? §êi sèng t©m lý cña con ng­êi ®­îc bao gåm nhiÒu hiÖn t­îng phong phó, ®a d¹ng, phøc t¹p nh­ c¶m gi¸c, tri gi¸c, trÝ nhí, t­ duy, t­ëng t­ëng, t×nh c¶m, ý chÝ, khÝ chÊt, n¨ng lùc, lý t­ëng, niÒm tin..v.v… Trong tiÕng ViÖt, thuËt ng÷ “t©m lý”, “t©m hån” ®· cã tõ l©u. Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt (1988) ®Þnh nghÜa mét c¸ch tæng qu¸t r»ng: “t©m lý” lµ ý nghÜ, t×nh c¶m… lµm thµnh ®êi sèng néi t©m, thÕ giíi bªn trong cña con ng­êi. Theo nghÜa ®êi th­êng th× tõ “t©m” ®­îc dïng víi c¸c côm tõ “nh©n t©m”, “t©m ®¾c”, “t©m ®Þa”, “t©m can”… cã nghÜa nh­ ch÷ “lßng”, thiªn vÒ t×nh c¶m, cßn ch÷ “hån” l¹i dïng diÔn ®¹t t­ t­ëng, tinh thÇn, ý thøc, ý chÝ… cña con ng­êi. “T©m hån”, lu«n ®­îc g¾n víi thÓ x¸c. Nãi mét c¸ch tæng qu¸t nhÊt, kh¸i niÖm t©m lý bao gåm tÊt c¶ nh÷ng hiÖn t­îng tinh thÇn ®ang x¶y ra trong ®Çu ãc con ng­êi. C¸c hiÖn t­îng nµy lu«n tån t¹i g¾n liÒn vµ ®iÒu hµnh mäi ho¹t ®éng còng nh­ quan hÖ cña con ng­êi. C¸c hiÖn t­îng t©m lý lu«n cã vai trß quan träng ®Æc biÖt trong ®êi sèng cña con ng­êi còng nh­ trong quan hÖ gi÷a con ng­êi víi con ng­êi vµ c¶ x· héi. T©m lý lµ mét lo¹i hiÖn t­îng tinh thÇn ®­îc n¶y sinh trong n·o cña chñ thÓ, do sù t¸c ®éng cña thÕ giíi kh¸ch quan vµo n·o mµ sinh ra, cã t¸c dông ®Þnh h­íng, chuÈn bÞ, ®iÒu khiÓn toµn bé ho¹t ®éng còng nh­ giao tiÕp cña hä. TÝnh chÊt cña t©m lý mang tÝnh chñ quan trong néi dung vµ h×nh thøc biÓu hiÖn. Nã lu«n sèng ®éng trong ®êi sèng tinh thÇn cña mäi chñ thÓ. b. Chøc n¨ng cña t©m lý T©m lý cã chøc n¨ng ph¶n ¸nh thùc t¹i ®Ó ®em l¹i cho chñ thÓ nh÷ng hiÓu biÕt, th¸i ®é vÒ nã. Nhê cã c¸c chøc n¨ng ®Þnh h­íng, ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh nãi trªn mµ t©m lý sÏ gióp cho con ng­êi kh«ng chØ biÕt c¸ch thÝch øng víi hoµn c¶nh kh¸ch quan mµ cßn nhËn thøc, c¶i t¹o vµ s¸ng t¹o ra thÕ giíi. ChÝnh trong qu¸ tr×nh ®ã, con ng­êi sÏ l¹i nhËn thøc vµ c¶i t¹o ®­îc chÝnh b¶n th©n m×nh. Nhê chøc n¨ng ®iÒu hµnh nãi trªn mµ nh©n tè t©m lý sÏ gi÷ mét vai trß c¬ b¶n, cã tÝnh quyÕt ®Þnh trong tiÕn tr×nh thùc hiÖn hÖ thèng nhiÖm vô cña ho¹t ®éng vµ giao tiÕp cña con ng­êi. c. Ph©n lo¹i hiÖn t­îng t©m lý Cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i hiÖn t­îng t©m lý ®­îc tiÕn hµnh theo nh÷ng luËn ®iÓm kh¸c nhau. Dùa trªn c¬ së cã sù tham gia chØ ®¹o cña ý thøc ®èi víi t©m lý, cã thÓ ph©n nã thµnh lo¹i hiÖn t­îng t©m lý cã ý thøc vµ kh«ng cã ý thøc nh­ tiÒm thøc, siªu thøc, v« thøc. Dùa trªn c¬ së cã sù biÓu hiÖn cña ho¹t ®éng t©m lý ra bªn ngoµi hµnh vi, quan hÖ mµ ng­êi ta cã thÓ chia nã ra lµm lo¹i t©m lý sèng ®éng vµ t©m lý tiÒm tµng. HiÖn t­îng t©m lý sèng ®éng sÏ lu«n ®­îc béc lé ra mét c¸ch sèng ®éng trong hµnh vi, ho¹t ®éng vµ quan hÖ giao tiÕp cña chñ thÓ. Mäi hiÖn t­îng t©m lý con ng­êi sÏ lu«n ®­îc tån ®äng d­íi d¹ng tinh thÇn n»m trong s¶n phÈm ho¹t ®éng vµ giao tiÕp. Cã hiÖn t­îng t©m lý ®­îc tån t¹i d­íi d¹ng thÕ n¨ng, tiÒm Èn trong ®êi sèng tinh thÇn cña con ng­êi nh­ t©m thÕ, tiÒm thøc. Theo tÝnh chñ thÓ cña t©m lý, ng­êi ta chia nã ra thµnh t©m lý c¸ nh©n vµ t©m lý x· héi. Theo néi dung còng nh­ h×nh thøc biÓu hiÖn cña t©m lý ë tõng chñ thÓ ra bªn ngoµi mµ ng­êi ta gäi chóng lµ t©m lý c¸ nh©n. HiÖn t­îng t©m lý c¸ nh©n ®­îc coi lµ nh÷ng biÓu hiÖn t©m lý diÔn ra trong ho¹t ®éng tinh thÇn ë mçi c¸ nh©n, mang tÝnh ®Æc thï cho tõng chñ thÓ. Nh÷ng hiÖn t­îng t©m lý ®­îc tån ®äng trong sèng t©m lý chung cña nhãm x· héi, mang nh÷ng nÐt ®Æc thï cho ®êi sèng tinh thÇn cña tõng nhãm lín - nhá nh­ phong tôc, tËp qu¸n, t©m tr¹ng, d­ luËn x· héi vµ bÇu kh«ng khÝ t©m lý nhãm ®­îc gäi lµ t©m lý x· héi. Trong t©m lý häc ®¹i c­¬ng, nh×n chung, c¸c häc gi¶ ®· chia c¸c lo¹i hiÖn t­îng t©m lý con ng­êi thµnh ra ba ph¹m trï lín lµ qu¸ tr×nh, tr¹ng th¸i vµ thuéc tÝnh t©m lý Qu¸ tr×nh t©m lý ®­îc coi lµ nh÷ng hiÖn t­îng t©m lý ®­îc diÔn biÕn ng¾n. Chóng cã më ®Çu, diÔn biÕn, kÕt thóc t­¬ng ®èi râ rµng vµ cã ®èi t­îng riªng biÖt. Cã c¸c qu¸ tr×nh nhËn thøc, xóc c¶m vµ ý chÝ. NhËn thøc, ý chÝ, xóc c¶m - t×nh c¶m lu«n ®­îc biÓu hiÖn ra trong hµnh ®éng vµ giao tiÕp cña chñ thÓ. Tr¹ng th¸i t©m lý ®­îc coi lµ c¸c hiÖn t­îng t©m lý diÔn ra trong thêi gian t­¬ng ®èi dµi, víi c­êng ®é x¸c ®Þnh. Chóng kh«ng cã sù më ®Çu vµ kÕt thóc râ rÖt. Chóng kh«ng cã ®èi t­îng riªng mµ th­êng ®i kÌm theo c¸c qu¸ tr×nh vµ c¸c thuéc tÝnh t©m lý kh¸c nh­ c¸c tr¹ng th¸i chó ý, t©m tr¹ng, xóc ®éng, say mª, c¨ng th¼ng, lo ©u, t©m thÕ. C¸c thuéc tÝnh t©m lý c¸ nh©n ®­îc coi lµ nh÷ng hiÖn t­îng t©m lý t­¬ng ®èi æn ®Þnh, mang tÝnh bÒn v÷ng t­¬ng ®èi, khã h×nh thµnh vµ còng khã mÊt ®i ®Ó t¹o thµnh nh÷ng nÐt riªng cho c¸ tÝnh cña tõng nh©n c¸ch nh­ xu h­íng, tÝnh c¸ch, n¨ng lùc, khÝ chÊt. 2. Kh¸i qu¸t vÒ t©m lý häc (Psychology) a. T©m lý häc lµ g×? Mçi mét khoa häc sÏ nghiªn cøu mét d¹ng vËn ®éng cô thÓ cña thÕ giíi. T©m lý häc lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ b¶n chÊt vµ quy luËt tÝnh cña c¸c hiÖn t­îng t©m lý. Nã nghiªn cøu quy luËt tinh thÇn cña sù chuyÓn tiÕp tõ d¹ng vËn ®éng sinh vËt sang x· héi, tõ nh÷ng biÕn ®æi vÒ sinh lý - thÇn kinh ®Õn sù h×nh thµnh c¸c phÈm chÊt t©m lý víi t­ c¸ch lµ mét h×nh thøc ph¶n ¸nh ®Æc biÖt. T©m lý häc lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ b¶n chÊt vµ tÝnh quy luËt cña t©m lý, ý thøc, nh©n c¸ch. Nã nghiªn cøu quy luËt cña sù h×nh thµnh, n¶y sinh, ph¸t triÓn, diÔn biÕn, biÓu hiÖn cña hiÖn t­îng t©m lý. T©m lý häc ra ®êi cïng víi sù ph¸t triÓn cña triÕt häc vµ khoa häc. Nã tån t¹i vµ ph¸t triÓn cïng víi sù ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi. T©m lý häc ra ®êi víi t­ c¸ch lµ mét khoa häc ®éc lËp vµo ®Çu thÕ kû thø XX. T©m lý häc lµ mét khoa häc c¬ b¶n, cã t¸c dông lµm c¬ së lý luËn ®Ó chØ ®¹o cho con ng­êi biÕt c¸ch sèng, ho¹t ®éng vµ giao tiÕp cã hiÖu qu¶ còng nh­ tù hoµn thiÖn dÇn nh©n c¸ch cña m×nh sao cho phï hîp víi yªu cÇu cña c¸c chuÈn mùc x· héi . T©m lý häc lµ mét khoa häc v× ba lý do sau: 1) Nã cã ®èi t­îng nghiªn cøu riªng biÖt ®ã lµ c¸i t©m lý, 2) Nã cã hÖ thèng ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu riªng biÖt, ®Æc thï, 3) Nã h­íng vµo phôc vô mét mÆt nhÊt ®Þnh cña cuéc sèng theo môc ®Ých cña con ng­êi. b. §èi t­îng cña t©m lý häc C¸i t©m lý lµ ®èi t­îng cña t©m lý häc. Nh÷ng ho¹t ®éng vµ giao tiÕp lµ n¬i biÓu hiÖn còng nh­ vËn hµnh cña t©m lý nªn chóng còng trë thµnh ®èi t­îng cña t©m lý häc. T©m lý häc nghiªn cøu quy luËt cña sù chuyÓn tiÕp tõ vËn ®éng ®èi t­îng sang vËn ®éng x· héi, t×m ra b¶n chÊt cña sù ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan vµo n·o con ng­êi ®Ó sinh ra c¸i t©m lý víi t­ c¸ch lµ hiÖn t­îng tinh thÇn. Khi tiÕp cËn ®èi t­îng nµy, t©m lý häc sÏ nghiªn cøu b¶n chÊt vµ quy luËt cña t©m lý - ý thøc ®Ó x¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò cèt lâi cña nã. Nã t×m ra b¶n chÊt cña c¸c ho¹t ®éng t©m lý, x¸c ®Þnh ®Æc tÝnh cña qu¸ tr×nh n¶y sinh, ph¸t triÓn vµ c¬ chÕ h×nh thµnh cña chóng. C¸c ph¹m trï c¬ b¶n cña nã lµ t©m lý, ý thøc, nh©n c¸ch, ho¹t ®éng vµ giao tiÕp. Nã t×m hiÓu nh÷ng ®Æc tr­ng cña c¸c nÐt t©m lý cña c¸ nh©n vµ cña nhãm x· héi, c¸c ®Æc ®iÓm t©m lý cña ho¹t ®éng còng nh­ giao tiÕp nhãm cña chñ thÓ. C¸c hiÖn t­îng t©m lý ®­îc tån t¹i víi t­ c¸ch lµ mét hiÖn t­îng tinh thÇn, do sù vËt vµ hiÖn t­îng cña thùc t¹i theo thêi gian, kh«ng gian t¸c ®éng vµo n·o ng­êi mµ sinh ra. C¸i ®ã sÏ ®­îc gäi chung lµ ho¹t ®éng t©m lý. T©m lý häc nghiªn cøu quy luËt cña sù h×nh thµnh, vËn hµnh, biÓu hiÖn vµ ph¸t triÓn cña c¸i t©m lý. c. NhiÖm vô, ph­¬ng ph¸p cña t©m lý häc Nghiªn cøu lý luËn, ph¸t triÓn khoa häc vµ phôc vô thùc tiÔn lµ ba nhiÖm vô c¬ b¶n cña t©m lý häc. §Ó lµm ®­îc viÖc ®ã, nã ph¶i gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò sau: 1) Nã sÏ v¹ch ra c¬ së khoa häc cña sù n¶y sinh ra c¸c hiÖn t­îng t©m lý, x¸c ®Þnh râ mèi t­¬ng quan gi÷a c¸i sinh lý víi c¸i x· héi vµ c¸i t©m lý. C¸i t©m lý C¸i sinh lý C¸i x· héi 2) Nã sÏ nghiªn cøu ®Ó x¸c ®Þnh râ c¸c yÕu tè kh¸ch quan, chñ quan nµo ®· quy ®Þnh sù ph¸t triÓn cña t©m lý ng­êi vµ c¸c quy luËt cña chóng mµ thùc hiÖn nh÷ng t¸c ®éng h×nh thµnh nªn t©m lý - ý thøc - nh©n c¸ch cho chñ thÓ, 3) Nã sÏ m« t¶, nhËn diÖn c¸c biÓu hiÖn cña tõng lo¹i hiÖn t­îng t©m lý trong ®êi sèng tinh thÇn cña mçi c¸ nh©n ®Ó tõ ®ã, chØ ra ®­îc mèi quan hÖ cña c¸c hiÖn t­îng t©m lý c¸ nh©n theo quan ®iÓm cu¶ lý luËn hÖ thèng - cÊu tróc còng nh­ cña häc thuyÕt t©m lý häc ho¹t ®éng - giao tiÕp - nh©n c¸ch, 4) Nã sÏ ph¶i t×m hiÓu ®Ó v¹ch ra mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a c¸c hiÖn t­îng t©m lý cô thÓ kh¸c trong ®êi sèng tinh thÇn thèng nhÊt cña tõng nh©n c¸ch khi thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô cô thÓ cña c¸c d¹ng ho¹t ®éng vµ giao tiÕp . Trong c¸c c«ng tr×nh t©m lý häc, víi quan ®iÓm ph¸t triÓn, m©u thuÉn, ho¹t ®éng - giao tiÕp - nh©n c¸ch, nhµ nghiªn cøu th­êng sö dông hÖ c¸c ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu nh­ lµ mét tæng thÓ khi tiÕp cËn ®èi t­îng. Hä th­êng sö dông hÖ c¸c ph­¬ng ph¸p cã tÝnh chÊt kinh ®iÓn cña t©m lý häc nh­ test, anket, quan s¸t, ®µm tho¹i, nghiªn cøu s¶n phÈm cña ho¹t ®éng, pháng vÊn vµ thùc nghiÖm tù nhiªn. §Ó ®¶m b¶o ®­îc c¬ së khoa häc v÷ng ch¾c cho c¸c nghiªn cøu cña m×nh, c¸c nhµ t©m lý häc th­êng ph¶i sö dông c¸c ph­¬ng ph¸p cã tÝnh chÊt hiÖn ®¹i nh­ ph©n tÝch lý luËn, ph©n tÝch ho¹t ®éng - giao tiÕp cña nh©n c¸ch vµ thùc nghiÖm h×nh thµnh. MÆt kh¸c, ®Ó ®¶m b¶o ®­îc ®é tin cËy cho c¸c kÕt luËn, nhµ nghiªn cøu cßn ph¶i cã kü n¨ng sö dông tri thøc to¸n thèng kª - x¸c suÊt vµo x¸c ®Þnh hµm sè t­¬ng quan gi÷a c¸c th«ng sè - chØ sè biÓu hiÖn cña ®èi t­îng khi tiÕp cËn. Sau ®©y, chóng ta sÏ t×m hiÓu néi dung cña mét sè ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu ®­îc dïng trong t©m lý häc. 1. Quan s¸t Quan s¸t lµ dïng tri gi¸c cã chñ ®Þnh theo mét kÕ ho¹ch, biÖn ph¸p, c¸ch thøc ®Ó thùc hiÖn viÖc thu thËp c¸c tµi liÖu cô thÓ, kh¸ch quan trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña ®èi t­îng th«ng qua sù tiÕp xóc trùc tiÕp cña gi¸c quan cña chñ thÓ. Khi quan s¸t, chñ thÓ nghiªn cøu sÏ dïng c¸c gi¸c quan ®Ó ph¶n ¸nh vÒ c¸c biÓu hiÖn cña ®èi t­îng trong c¸c ®iÒu kiÖn thùc cña nã. Cã thÓ cã c¸c h×nh thøc quan s¸t trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp. Khi quan s¸t trùc tiÕp, chñ thÓ sÏ tiÕp cËn trùc tiÕp víi ®èi t­îng, dïng c¸c gi¸c quan ®Ó tiÕn hµnh thu thËp c¸c th«ng tin toµn diÖn vÒ nã. Khi quan s¸t gi¸n tiÕp, chñ thÓ sÏ tiÕp cËn víi ®èi t­îng th«ng qua c¸c ph­¬ng tiÖn kü thuËt ®Ó tiÕn hµnh thu thËp c¸c th«ng tin vÒ nã. Nh×n chung, c¸c th«ng tin thu ®­îc vÒ ®èi t­îng nghiªn cøu sÏ rÊt cô thÓ, sinh ®éng, phong phó, ®a d¹ng, nhiÒu vÎ theo sù biÓu hiÖn cña chóng. Qua thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô quan s¸t, chñ thÓ sÏ thu ®­îc c¸c th«ng tin ch©n thùc, kh¸ch quan vÒ ®èi t­îng nghiªn cøu. C¸c th«ng tin thu nhËn qua quan s¸t th× nhiÒu nªn viÖc ph©n biÖt c¸i b¶n chÊt vµ kh«ng b¶n chÊt cña chóng sÏ ph¶i ®­îc chñ thÓ thùc hiÖn th«ng qua ho¹t ®éng t­ duy. Cã thÓ sÏ cã sù tån t¹i cña c¸c biÓu hiÖn “ngôy trang”, h×nh thøc bÒ ngoµi g©y nhiÔu cña ®èi t­îng, dÉn ®Õn viÖc ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ quan s¸t gÆp khã kh¨n. 2. Nghiªn cøu s¶n phÈm cña ho¹t ®éng Nhµ nghiªn cøu sÏ t×m hiÓu vÒ c¸c biÓu hiÖn t©m lý cña ®èi t­îng th«ng qua qu¸ tr×nh ph©n tÝch c¸c s¶n phÈm cña ho¹t ®éng mµ chñ thÓ ®· lµm ra. Cã s¶n phÈm vËt chÊt vµ tinh thÇn. §©y lµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu vÒ ®èi t­îng khi nhµ nghiªn cøu kh«ng cã ®iÒu kiÖn tiÕp xóc mét c¸ch trùc tiÕp víi nã cho phï hîp víi c¸c diÔn biÕn thùc trong thêi gian, kh«ng gian cô thÓ. Nã cho phÐp ta cã thÓ nghiªn cøu ®èi t­îng ë thêi qu¸ khø khi ph©n tÝch tËp qu¸n cña céng ®ång ng­êi hoÆc c¸ tÝnh cña chñ thÓ cÇn t×m hiÓu ë thêi ®iÓm x¸c ®Þnh. B»ng ph­¬ng ph¸p nµy, chóng ta sÏ t×m hiÓu râ vÒ sù diÔn biÕn trong qu¸ khø khi mµ ®iÒu kiÖn vÒ kh«ng gian vµ thêi gian kh«ng cho phÐp tiÕp cËn ®­îc víi ®èi t­îng ®Ó nghiªn cøu vÒ nã. Cø liÖu nghiªn cøu sÏ chØ cho ta nhËn thÊy ®­îc ë ®èi t­îng nh÷ng ®Æc tr­ng t©m lý c¬ b¶n nh­ c¸c ®Æc tÝnh, së thÝch, xu h­íng, quan ®iÓm, thãi quen, n¨ng lùc. Nã kh«ng thÓ cho ta cã ®­îc mét bøc tranh sinh ®éng vÒ c¸c biÓu hiÖn t©m lý cña ®èi t­îng nh­ khi quan s¸t. V× vËy, cÇn thiÕt ph¶i vËn dông tæng hîp c¸c ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu kh¸c khi tiÕn hµnh thùc hiÖn nhiÖm vô nghiªn cøu víi ph­¬ng ph¸p nµy. 3. Tr¾c nghiÖm - test §©y lµ mét ph­¬ng ph¸p dïng ®Ó tr¾c ®¹c nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch cña chñ thÓ. Nã ®­îc coi lµ ph­¬ng ph¸p ®Æc thï dïng ®Ó ®o ®¹c chØ sè IQ cña con ng­êi. Test ®­îc coi lµ mét phÐp thö, dïng ®Ó “®o l­êng” nh÷ng biÓu hiÖn t©m lý khi ®· chuÈn hãa th­íc ®o theo c¸c th«ng sè, chØ sè kh¸ch quan trªn mét sè ®èi t­îng nghiªn cøu. B»ng c¸ch tæ chøc cho ®èi t­îng nghiªn cøu thùc hiÖn viÖc tr¶ tr¶ lêi hÖ thèng c¸c c©u hái, bµi tËp t×nh huèng hoÆc gi¶i c¸c bµi to¸n x¸c ®Þnh mµ chóng ta cã thÓ tr¾c ®¹c ®­îc n¨ng lùc trÝ tuÖ cña hä. Qua ph©n tÝch néi dung cña c¸c c©u tr¶ lêi, ta cã thÓ l­îng hãa, ®o l­êng ®­îc c¸c møc ®é cña kh¶ n¨ng, n¨ng lùc trÝ tuÖ còng nh­ c¸c thuéc tÝnh nh©n c¸ch cña ®èi t­îng nghiªn cøu. Test mang tÝnh kh¸ch quan, tÝnh sai biÖt, tÝnh øng nghiÖm vµ tÝnh thô©n lîi qua v¨n b¶n test, b¶ng quy chuÈn, h­íng dÉn c¸ch lµm, c¸ch ®¸nh gi¸. Tr¾c nghiÖm ®­îc dïng ®Ó kiÓm tra vµ x¸c ®Þnh møc ®é, tr×nh ®é ph¸t triÓn t©m lý. Cã test dïng ®Ó do chØ sè IQ, EQ v.v... th«ng qua vµi chôc ngµn v¨n b¶n test. Ph­¬ng ph¸p nµy dïng rÊt tiÖn lîi, dÔ lµm, cã tÝnh hiÖu qu¶ khi ®o ®¹c c¸c chØ sè ph¸t triÓn t©m lý cña tõng ng­êi vµ nhãm ng­êi. Tuy vËy, viÖc x©y dùng ®­îc hÖ thèng c¸c bµi to¸n, c©u hái quy chuÈn theo c¸c item trong tr¾c nghiÖm sÏ kh«ng ®¬n gi¶n. Nã ®ßi hái ë nhµ nghiªn cøu ph¶i cã ®­îc tr×nh ®é, kh¶ n¨ng chuyªn m«n vµ n¨ng lùc khoa häc nhÊt ®Þnh. 4. §iÒu tra AnkÐt lµ ph­¬ng ph¸p dïng hÖ thèng c¸c c©u hái ®· ®­îc chuÈn hãa nh»m thu thËp ®Ó xin ý kiÕn sè ®«ng vÒ mét vÊn ®Ò nµo ®ã. §èi t­îng ®­îc hái cã thÓ tr¶ lêi b»ng viÕt hoÆc nãi ®Ó nhµ nghiªn cøu tiÕn hµnh ghi l¹i. Ph­¬ng ph¸p nµy cho phÐp ta cã thÓ nghiªn cøu trªn mét sè l­îng lín ®èi t­îng trong mét thêi gian ng¾n. B»ng c¸ch l­îng hãa néi dung vÊn ®Ò cÇn t×m hiÓu trªn mét sè l­îng lín c¸c ®èi t­îng nghiªn cøu nªn ph­¬ng ph¸p nµy cßn ®­îc dïng phæ biÕn trong c¸c c«ng tr×nh cña khoa häc x· héi. C©u hái ®­îc dïng trong ®iÒu tra lµ rÊt phong phó vµ ®a d¹ng. §Ó thu thËp ®­îc cø liÖu chÝnh x¸c tõ phÝa ®èi t­îng nghiªn cøu, c¸c ®iÒu tra viªn cÇn ph¶i biÕt c¸ch chuÈn bÞ chu ®¸o néi dung cña c©u hái, phæ biÕn, h­íng dÉn c¸ch tr¶ lêi, cho lµm thö råi míi lµm thËt. Trong khi nghiªn cøu, chóng ta cÇn ph¶i ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan, tr¸nh chñ quan. Nhµ nghiªn cøu ph¶i l­u t©m x©y dùng hÖ thèng c©u hái cho khoa häc, biÕt thùc hiÖn thao t¸c thµnh thôc trong kü thuËt ®iÒu tra vµ cã biÖn ph¸p läc nhiÔu. 5. §µm tho¹i §µm tho¹i ®­îc hiÓu lµ ph­¬ng ph¸p dïng trao ®æi ®Ó t×m hiÓu ®Æc ®iÓm t©m lý ®èi t­îng th«ng qua kü thuËt hái vµ ph©n tÝch sù tr¶ lêi dùa trªn viÖc ®­a ra c¸c c©u hái cho ®èi t­îng nghiªn cøu. C¨n cø vµo néi dung tr¶ lêi, chóng ta sÏ thu thËp ®­îc nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt vÒ nã. Khi ®µm tho¹i, ta dïng c©u hái mét c¸ch kh«n khÐo ®Ó gîi cho ®èi ph­¬ng tù nãi ra nh÷ng ®iÒu mµ m×nh muèn ®¹t tíi môc ®Ých th«ng qua mét hÖ thèng biÖn ph¸p vµ theo mét kÕ ho¹ch nhÊt ®Þnh. CÇn biÕt c¸ch kÕt hîp khÐo lÐo sù ®µm tho¹i víi quan s¸t vµ cã biÖn ph¸p läc nhiÔu khi tiÕn hµnh nghiªn cøu. Cã thÓ cã h×nh thøc ®µm tho¹i trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp. Tr­íc khi tiÕn hµnh ®µm tho¹i, chóng ta ph¶i x¸c ®Þnh râ môc ®Ých, yªu cÇu, néi dung cña vÊn ®Ò mµ m×nh cÇn t×m hiÓu qua hÖ thèng c©u hái. Cã kÕ ho¹ch cho ®èi tho¹i ®Ó chñ ®éng “l¸i”, biÕt h­íng h­íng qu¸ tr×nh trao ®æi víi nhau cho hîp víi chñ ®Ò cÇn nghiªn cøu ë ®èi t­îng. Trong khi ®µm tho¹i, nhµ nghiªn cøuph¶i t¹o ra ®­îc bÇu kh«ng khÝ t©m lý vui vÎ, th©n thiÖn, cëi më, tr¸nh t¹o ra ¸p lùc hay rµo c¶n t©m lý trong qu¸ tr×nh trao ®æi. 6. Thùc nghiÖm Thùc nghiÖm lµ ph­¬ng ph¸p mµ chñ thÓ t¸c ®éng vµo ®èi t­îng mét c¸ch chñ ®éng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®· ®­îc khèng chÕ ®Ó g©y ra ë nã nh÷ng biÓu hiÖn cÇn cho viÖc nghiªn cøu. Qua ph©n tÝch néi dung cña t¸c ®éng vµ tÝnh chÊt cña ph¶n øng t©m lý t­¬ng øng, nhµ nghiªn cøu sÏ x¸c ®Þnh ®­îc mèi quan hÖ nh©n qu¶, tÝnh quy luËt, c¬ cÊu, c¬ chÕ h×nh thµnh cña chóng. Nhµ nghiªn cøu cã thÓ thùc hiÖn nhiÒu lÇn viÖc ®o ®¹c, ®Þnh l­îng, ®Þnh tÝnh mét c¸ch kh¸ch quan vÒ c¸c biÓu hiÖn cña hiÖn t­îng nghiªn cøu. Ng­êi ta cã thÓ tiÕn hµnh c¸c thùc nghiÖm tù nhiªn hoÆc thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm. Thùc nghiÖm h×nh thµnh lµ ph­¬ng ph¸p c¬ b¶n cña t©m lý häc. Trong thùc nghiÖm h×nh thµnh, nhµ nghiªn cøu võa thùc hiÖn c¸c t¸c ®éng h×nh thµnh võa nghiªn cøu c¸c biÓu hiÖn cña t©m lý, dùa trªn c¬ së ®ã, l¹i t¸c ®éng vµ nghiªn cøu tiÕp. 7. Nghiªn cøu tiÓu sö c¸ nh©n Qua ph©n tÝch tiÓu sö cña c¸ nh©n, nhµ nghiªn cøu sÏ nhËn ra ®­îc c¸c ®Æc ®iÓm t©m lý cña hä. Trªn c¬ së cña sù chÈn ®o¸n t©m lý, chóng ta cã thÓ x¸c ®Þnh râ chiÒu h­íng vËn ®éng, biÕn ®æi còng nh­ sÏ gi¶i thÝch, ph©n tÝch ®­îc sù ph¸t triÓn cña t©m lý c¸ nh©n cña hä trong t­¬ng lai. Trong t©m lý häc, ng­êi ta dïng nhiÒu ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu. Mçi ph­¬ng ph¸p ®Òu cã c¸c ®iÓm m¹nh vµ h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. §Ó tiÕn hµnh nghiªn cøu mét c¸ch hîp lý vµ thu ®­îc kÕt qu¶, chóng ta ph¶i x¸c ®Þnh râ ®èi t­îng, lµm ®Ò c­¬ng, chuÈn bÞ, tiÕn hµnh nghiªn cøu b»ng sö dông tæng hîp c¸c ph­¬ng ph¸p, ph©n tÝch - xö lý sè liÖu ®Ó rót ra kÕt luËn, khuyÕn nghÞ cÇn thiÕt. d. C¸c ngµnh t©m lý häc T©m lý häc ®éng vËt nghiªn cøu vÒ quy luËt t©m lý cña ®éng vËt. T©m lý häc ®¹i c­¬ng cung cÊp nh÷ng c¬ së khoa häc cho t©m lý häc ng­êi nh­ c¸c ngµnh t©m lý häc x· héi còng nh­ t©m lý häc qu¶n lý, t©m lý häc ho¹t ®éng, t©m lý häc giao tiÕp vµ t©m lý häc nh©n c¸ch. T¹o ra nh÷ng tiÒn ®Ò t©m lý cho tõng mÆt ho¹t ®éng cña con ng­êi lµ tri thøc lý luËn cña c¸c ngµnh t©m lý häc cô thÓ nh­ t©m lý häc ph¸p lý, t©m lý häc qu©n sù, t©m lý häc thÓ thao, t©m lý häc y häc, t©m lý häc s­ ph¹m, t©m lý häc n«ng nghiÖp vv... C¸c ngµnh t©m lý häc mÉu gi¸o, t©m lý häc trÎ em vµ t©m lý häc thanh niªn ®· cung cÊp nh÷ng tiÒn ®Ò lý luËn lµm c¬ së, khoa häc cho ho¹t ®éng gi¸o dôc - ®µo t¹o con ng­êi ë c¸c løa tuæi kh¸c nhau theo môc tiªu x¸c ®Þnh. C¸c ngµnh t©m lý häc lao ®éng, t©m lý häc kü s­ vµ t©m lý häc s¸ng t¹o kü thuËt ®· gãp phÇn quan träng trong viÖc t¹o ra nh÷ng tiÒn ®Ò t©m lý thuËn lîi, ®¶m b¶o cho chñ thÓ biÕt c¸ch tiÕn hµnh cã hiÖu qu¶ c¸c qu¸ tr×nh lao ®éng kü thuËt. 3. Mét sè quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ hiÖn t­îng t©m lý a. Quan niÖm duy t©m Tõ thêi cæ ®¹i cho ®Õn nay vÉn tån t¹i quan niÖm cho r»ng linh hån lµ lùc l­îng siªu nhiªn, bÊt diÖt do Th­îng ®Õ, Trêi, PhËt ban cho con ng­êi. Con ng­êi lu«n bÊt lùc tr­íc thÕ giíi linh hån thiªng liªng vµ huyÒn bÝ. Quan ®iÓm ®ã ®· lµm c¬ së cho c¸c phong tôc thê cóng linh hån cña c¸c t«n gi¸o. Cã c¸c quan niÖm th­êng thÊy trong d©n gian nh­ “Míi hay mu«n sù t¹i trêi…”, “Th«ng minh vèn s½n tÝnh trêi…”, “gäi hån”, v.v…Trong lÞch sö triÕt häc vµ t©m lý häc, chóng ta thÊy cã biÓu hiÖn cña t­ t­ëng t©m lý häc duy t©m. Ch¼ng h¹n, Khæng Tö (551- 479 tr­íc c«ng nguyªn) vµ c¸c häc trß cña «ng ®· cho r»ng sè phËn cña con ng­êi lµ do Trêi ®Þnh vµ kh«ng thÓ thay ®æi ®­îc c¸c thø h¹ng, ®¼ng cÊp “qu©n tö” vµ “tiÓu nh©n” trong x· héi…ë ph­¬ng T©y th× Platon (428-348 TCN) ®· cho r»ng “ý niÖm” lµ tuyÖt ®èi vµ vÜnh cöu. Chóng kh«ng thÓ chÕt ®i, kh«ng cã liªn quan vµ kh«ng bÞ phô thuéc vµo kh«ng gian. Linh hån chØ t¹m thêi bÞ giam h·m trong ngôc tèi cña th©n thÓ con ng­êi. Linh hån cã thÓ nhËp vµo thÓ x¸c ng­êi kh¸c…Ng­êi ta th­êng cho luËn ®iÓm cña lo¹i quan niÖm trªn lµ t­ t­ëng cña t©m lý häc duy t©m kh¸ch quan. Cã quan niÖm duy t©m kh¸c l¹i cho r»ng thÕ giíi t©m lý con ng­êi d­êng nh­ bÞ ®ãng kÝn trong mçi c¸ thÓ nh­ lµ b¶n chÊt vèn cã cña nã. Cã ng­êi ®· “Kh«n tõ trong trøng kh«n ra”. Cã ng­êi cßn cho r»ng “ý thøc”, “ý muèn” cña mçi con ng­êi lµ c¸i cã søc m¹nh quyÕt ®Þnh hoµn toµn ®èi víi ho¹t ®éng cña ng­êi Êy vµ nã kh«ng phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn bªn ngoµi. Ngay c¶ ®· cã luËn ®iÓm cho r»ng thÕ giíi vËt chÊt quanh ta còng chØ lµ do “c¶m gi¸c” cña ta ®em l¹i, chø kh«ng h¼n nã ®· tån t¹i thËt… Ng­êi ta nãi quan niÖm nµy lµ t­ t­ëng cña chñ nghÜa duy t©m chñ quan. Cã t­ t­ëng duy t©m chñ quan vµ kh¸ch quan trong t©m lý häc. Quan niÖm cña t©m lý häc duy t©m cã néi dung sau: 1) B¶n chÊt cña thÕ giíi lµ tinh thÇn; 2) T©m lý, tinh thÇn lµ c¸i thø nhÊt - c¸i cã tr­íc cßn thùc t¹i lµ c¸i thø hai, cã sau; 3) Tinh thÇn, t©m lý cã t¸c dông quyÕt ®Þnh thùc t¹i. Chóng ®­îc tån t¹i kh«ng phô thuéc vµo ý thøc cña con ng­êi còng nh­ thùc t¹i mµ l¹i do c¸i gäi lµ trÝ tuÖ toµn cÇu, ý chÝ tèi cao quyÕt ®Þnh. §¹i diÖn næi tiÕng cña dßng t©m lý häc duy t©m lµ Platon (428 - 348 TCN) b. Quan niÖm duy vËt th« s¬ Ngay tõ thêi cæ ®¹i còng cã quan niÖm cho r»ng t©m lý, ý thøc cña con ng­êi còng lµ mét “chÊt dÞch” g× ®ã gièng nh­ mét d¹ng vËt chÊt ®Æc biÖt. DÐmocrite (460-370 TCN) ®· nªu ra quan niÖm cho r»ng t©m hån còng lµ do nh÷ng nguyªn tè, nguyªn tö t¹o thµnh nªn. Nã còng gièng nh­ n­íc, löa, kh«ng khÝ. V­¬ng Sung (27-104) ®· cho r»ng “khÝ” lµ c¬ së cña v¹n vËt, cña c¶ t©m tÝnh vµ khÝ chÊt con ng­êi. Sau nµy, ng­êi ta ®· t¸ch ra c¸i ý vµ khÝ. ý lµ t©m lý, ý chÝ cßn khÝ lµ thÓ löa. §¸ng quan t©m nhÊt ®èi víi chóng ta lµ t­ t­ëng trong cuèn s¸ch “Bµn vÒ t©m hån” cña Aritt«te (384-322 TCN). ¤ng ®· nªu ra nh÷ng hiÖn t­îng t©m lý cña con ng­êi mét c¸ch cô thÓ rÊt gÇn gòi cuéc sèng thùc. §ã lµ nh÷ng c¶m gi¸c kÌm víi xóc c¶m khi ta nh×n, nghe, sê, mã, nh÷ng ­íc muèn, ®am mª, suy nghÜ, t­ëng t­îng… cña con ng­êi. ¤ng cßn ph©n chia ®êi sèng t©m hån cña con ng­êi ra thµnh c¸c thø bËc nh­ t©m hån dinh d­ìng, t©m hån thô c¶m, t©m hån suy nghÜ. Cã thÓ ®©y lµ cuèn s¸ch t©m lý häc ®Çu tiªn, rÊt cã gi¸ trÞ. Tuy nhiªn, ë thêi ®ã, «ng ch­a thÓ ph©n tÝch ®­îc nh÷ng hiÖn t­îng t©m lý phøc t¹p, ch­a thÓ tr×nh bÇy râ vÒ nguån gèc, b¶n chÊt cña sù h×nh thµnh nªn c¸i t©m lý ë ng­êi. Quan niÖm t©m lý häc duy vËt th« s¬ ®­îc thÓ hiÖn ë nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n sau : 1) B¶n chÊt cña thÕ giíi lµ vËt chÊt; 2) VËt chÊt lµ c¸i thø nhÊt, cã tr­íc cßn tinh thÇn lµ c¸i thø hai, cã sau. Mäi ®èi t­îng, hiÖn t­îng cña thÓ giíi vËt chÊt ®Òu cã linh hån ; 3) VËt chÊt quyÕt ®Þnh tinh thÇn. VËt chÊt t¹o ra tinh thÇn vµ t©m lý theo mét c¬ chÕ ®¬n gi¶n gièng nh­ gan tiÕt ra mËt vËy. §¹i diÖn cho dßng t©m lý häc duy vËt th« s¬ lµ Aritt«te ( 348 - 322 TCN) vµ DÐmocrite (460- 370 TCN). Trong suèt tiÕn tr×nh lÞch sö triÕt häc, hai dßng t©m lý häc duy vËt vµ duy t©m ®· lu«n tån t¹i vµ cã nh÷ng quan ®iÓm ®èi nghÞch nhau. §Õn thÓ kû thø XVII ®· xuÊt hiÖn t­ t­ëng t©m lý häc nhÞ nguyªn luËn cña DÐscartes (1569 -1650). LuËn ®iÓm næi tiÕng cña «ng ta lµ : “T«i t­ duy tøc lµ t«i tån t¹i”. c. Quan ®iÓm S. Freud Häc thuyÕt t©m lý häc ph©n t©m do S. Freud (1859- 1939) - mét b¸c sÜ ng­êi ¸o dùng lªn. LuËn ®iÓm c¬ b¶n cña S.Freud lµ t¸ch c¸i t©m lý cña con ng­êi thµnh ra ba khèi nh­ c¸i nã, c¸i t«i vµ c¸i siªu t«i. C¸i nã bao gåm c¸c b¶n n¨ng v« thøc vÒ ¨n, uèng, t×nh dôc, tù vÖ. Trong ®ã, b¶n n¨ng t×nh dôc l¹i gi÷ vai trß trung t©m, quyÕt ®Þnh toµn bé ®êi sèng t©m lý vµ hµnh vi cña con ng­êi. C¸i nã tån t¹i theo nguyªn t¾c tho¶ m·n vµ ®ßi hái. C¸i t«i ®­îc hiÓu lµ con ng­êi th­êng ngµy, cã ý thøc, tån t¹i theo nguyªn t¾c hiÖn thùc. C¸i t«i cã ý thøc, theo S.Freud lµ c¸i t«i gi¶ hiÖu, c¸i t«i bÒ ngoµi cña c¸i nh©n lâi bªn trong lµ “c¸i nã”. C¸i siªu t«i - lµ c¸i siªu phµm, cã tÝnh chÊt lý t­ëng mµ con ng­êi kh«ng bao giê v­¬n tíi ®­îc vµ tån t¹i theo nguyªn t¾c kiÓm duyÖt, chÌn Ðp. Nh­ vËy, ph©n t©m häc ®· ®Ò cao qu¸ ®¸ng c¸i b¶n n¨ng v« thøc, dÉn ®Õn phñ nhËn c¶ ý thøc lÉn b¶n chÊt x· héi - lÞch sö cña t©m lý con ng­êi. Nã ®· ®ång nhÊt t©m lý cña con ng­êi víi t©m lý cña loµi vËt. Häc thuyÕt S. Freud ®­îc coi lµ c¬ së lý luËn cña cña chñ nghÜa hiÖn sinh - quan ®iÓm sinh vËt ho¸ t©m lý con ng­êi. Dßng ph¸i t©m lý häc ph©n t©m ®· ra ®êi ë cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX gãp phÇn tÊn c«ng vµo t­ t­ëng duy t©m chñ quan trong t©m lý häc. Nh­ng do nh÷ng quy ®Þnh cña lÞch sö, ë hä cã nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh khi thÓ hiÖn c¬ chÕ ho¸ sinh häc, sinh vËt ho¸ t©m linh con ng­êi, bá qua h¼n c¸i b¶n chÊt x· - héi lÞch sö vµ tÝnh chñ thÓ cña ®êi sèng t©m lý cña con ng­êi. Quan niÖm cña dßng t©m lý häc ph©n t©m ®­îc biÓu hiÖn mét c¸ch kh¸i qu¸t ë c¸c vÊn ®Ò sau: 1) B¶n n¨ng t×nh dôc (Libido) ®­îc coi lµ céi nguån cña toµn bé thÕ giíi tinh thÇn còng nh­ hµnh vi, quan hÖ vµ sù s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña con ng­êi. 2) Nh©n c¸ch ®­îc hîp thµnh bëi ba khèi v« thøc (Inconscient), tiÒm thøc (PrÐconscient) vµ ý thøc (Conscience). Khèi v« thøc ®­îc coi lµ khèi cña c¸c b¶n n¨ng mµ b¶n n¨ng t×nh dôc ®­îc coi lµ quan träng nhÊt. C¸c b¶n n¨ng nµy cã t¸c dông ®¶m b¶o ®­îc n¨ng l­îng, tr­¬ng lùc cho mäi hµnh vi, quan hÖ còng nh­ ho¹t ®éng t©m lý cña con ng­êi. Khèi tiÒm thøc ®­îc coi lµ khèi qu¸ ®é mµ n¨ng l­îng tõ khèi b¶n n¨ng sÏ tho¸t ra tíi ®ã hoÆc bÞ ng¨n c¶n råi sÏ l¹i bÞ lao vµo khèi ý thøc. Khèi ý thøc chøa ®ùng nh÷ng néi dung th«ng tin cã gi¸ trÞ x· héi, mang tÝnh chuÈn mùc sÏ kh«ng cho phÐp ý t­ëng tõ khèi b¶n n¨ng qua ®­îc khèi tiÒm thøc ®Ó vµo m×nh. 3) ë trong ®êi sèng t©m lý con ng­êi sÏ lu«n lu«n tån t¹i c¶ ba yÕu tè c¬ b¶n nh­ c¸i Nã (It-Es), c¸i T«i (Le moi - Ego) vµ c¸i Siªu T«i (Le Surmoi - Superego). C¸i Nã ®­îc coi lµ con ng­êi trung tÝnh, con ng­êi b¶n n¨ng ®Ó tån t¹i theo nguyªn t¾c tho¶ m·n. C¸i T«i ®­îc coi lµ con ng­êi th­êng nhËt, tån t¹i theo nguyªn t¾c hiÖn thùc. C¸i Siªu T«i ®­îc coi lµ c¸i cã gi¸ trÞ siªu phµm mµ con ng­êi kh«ng bao giê v­¬n tíi vµ thùc hiÖn theo nguyªn t¾c chÌn Ðp, kiÓm duyÖt kh«ng cho c¸i b¶n n¨ng còng nh­ c¸i tiÒm thøc th©m nhËp vµo m×nh. V× vËy, con ng­êi sèng, ho¹t ®éng, quan hÖ sÏ kh«ng bao giê v­¬n tíi ®­îc c¸i siªu t«i mµ chØ quanh quÈn víi sù tho¶ m·n c¸i b¶n n¨ng hoÆc g¾ng søc theo c¸i hiÖn thùc cña ®êi th­êng. Muèn hiÓu ®­îc b¶n chÊt t©m lý cña con ng­êi b¶n n¨ng, con ng­êi hiÖn thùc ®ã, nhµ nghiªn cøu sÏ ph¶i thùc hiÖn nh÷ng t¸c ®éng ph©n tÝch t©m lý ®èi víi c¸c b¶n n¨ng t×nh dôc (Libido) còng nh­ c¸c mÆc c¶m mµ ®Æc biÖt lµ mÆc c¶m Oedipe vµ mÆc c¶m Cain (Caine). §¹i diÖn næi tiÕng cña dßng t©m lý häc ph©n t©m lµ S.Freud (1856-1939). Quan ®iÓm cña t©m lý häc ph©n t©m ®· g©y ra nhiÒu sù tranh c·i vµ ®· cã ¶nh h­ëng nhÊt ®Þnh ®Õn v¨n häc - nghÖ thuËt vµ t©m bÖnh häc. d. T©m lý häc hµnh vi T­ t­ëng hµnh vi lµ mét tr­êng ph¸i cña t©m lý häc MÜ do E. Thorndike, J. Watson vµ B. Skinner s¸ng lËp. ChÝnh J. Watson ®· cho r»ng c¸c nhµ t©m lý häc kh«ng tiÕn hµnh m« t¶, gi¶ng gi¶i c¸c tr¹ng th¸i cña ý thøc mµ chØ nghiªn cøu hµnh vi cña c¬ thÓ. ë con ng­êi còng nh­ ®éng vËt, hµnh vi ®­îc hiÓu lµ tæng sè c¸c cö ®éng bªn ngoµi, nÈy sinh trong c¬ thÓ nh»m ®¸p l¹i mét kÝch thÝch nµo ®ã. Toµn bé néi dung t©m lý cña hµnh vi, ph¶n øng cña con ng­êi vµ ®éng vËt ®­îc ph¶n ¸nh b»ng c«ng thøc: S – R. Trong ®ã, S lµ kÝch thÝch - Stimulus vµ R lµ ph¶n øng Reaction. Víi c«ng thøc trªn, J. Wats¬n ®· nªu lªn mét quan ®iÓm tiÕn bé trong t©m lý häc. ¤ng ®· coi hµnh vi lµ do ngo¹i c¶nh quyÕt ®Þnh vµ nã cã thÓ quan s¸t, nghiªn cøu ®­îc mét c¸ch kh¸ch quan. Tõ ®ã, ng­êi ta cã thÓ ®iÒu khiÓn hµnh vi mét c¸ch “thö sai”. Nh­ng hä ®· cã quan niÖm mét c¸ch c¬ häc, m¸y mãc vÒ hµnh vi, ®em ®¸nh ®ång ho¹t ®éng cña con ng­êi víi hµnh vi cña con vËt. D­íi con m¾t cña hä, hµnh vi chØ cßn lµ nh÷ng ph¶n øng m¸y mãc nh»m ®¸p l¹i c¸c kÝch thÝch, gióp cho c¬ thÓ biÕt c¸ch thÝch nghi víi m«i tr­êng xung quanh. Quan niÖm cña chñ nghÜa hµnh vi ®· ®ång nhÊt ph¶n øng cña c¬ thÓ víi néi dung t©m lý bªn trong cña nã, lµm mÊt ®i tÝnh chñ thÓ, tÝnh x· héi cña t©m lý con ng­êi. Theo hä, con ng­êi chØ tiÕn hµnh thùc hiÖn nh÷ng hµnh vi, ph¶n øng trong thÕ giíi mét c¸ch c¬ häc, m¸y mãc. §©y lµ quan ®iÓm tù nhiªn chñ nghÜa, phi lÞch sö vµ thùc dông. VÒ sau nµy c¸c ®¹i biÓu cña chñ nghÜa hµnh vi míi nh­ T«nmen, Hul¬, Skinner vv… cã ®­a bæ xung vµo c«ng thøc S - R nh÷ng “biÕn sè trung gian” ®­îc bao gåm mét sè yÕu tè nh­ nhu cÇu, tr¹ng th¸i chê ®ãn, kinh nghiÖm sèng cña con ng­êi hoÆc hµnh vi thao t¸c- opÐranto nh»m ®¸p l¹i c¸c kÝch thÝch cã lîi cho c¬ thÓ. VÒ c¬ b¶n, chñ nghÜa hµnh vi míi vÉn mang tÝnh m¸y mãc, thùc dông theo t­ t­ëng hµnh vi cæ ®iÓn cña J.Wats¬n. T©m lý häc hµnh vi - Behavior lµ mét tr­êng ph¸i cña t©m lý häc Mü víi c¸c ®¹i biÓu næi tiÕng nh­ J.Watson, E.Thorndike, B.Skinner. T­ t­ëng chung cña dßng t©m lý häc hµnh vi cã thÓ ®­îc nªu ra ë nh÷ng ý c¬ b¶n nh­ sau: 1) Nhµ t©m lý häc hµnh vi kh«ng m« t¶ hay gi¶i thÝch c¸c tr¹ng th¸i cña ý thøc mµ tiÕn hµnh nghiªn cøu t©m lý qua quan s¸t trùc tiÕp c¸c biÓu hiÖn hµnh vi cña chñ thÓ. Hµnh vi ®­îc hiÓu lµ tæng sè c¸c cö ®éng bªn ngoµi cña c¬ thÓ n¶y sinh nh»m ®¸p l¹i c¸c kÝch thÝch nhÊt ®Þnh theo c«ng thøc S - R. C¸c cö ®éng nµy ®­îc thùc hiÖn nh»m gióp cho c¬ thÓ thÝch øng víi m«i tr­êng xung quanh. 2) Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn mçi mét hµnh vi, nhê cã c¸i gäi lµ ®iÒu kiÖn ho¸ mµ c¬ thÓ sÏ tiÕp thu ®­îc nh÷ng kinh nghiÖm sèng cÇn thiÕt theo ph­¬ng thøc thö - sai. §iÒu nµy cã ý nghÜa lý luËn ®èi víi viÖc x©y dùng c¸c ®iÒu kiÖn cho c¸c t¸c ®éng s­ ph¹m. 3) Nh÷ng ph¸t kiÕn vÒ c¬ chÕ t©m lý vµ cÊu tróc cña sù lÜnh héi còng nh­ vai trß, vÞ trÝ cña kÝch thÝch, ph¶n øng trong c«ng thøc S - R cña häc thuyÕt t©m lý häc hµnh vi ®· gãp phÇn x©y dùng t©m lý häc trë thµnh mét ngµnh khoa häc kh¸ch quan. Nh÷ng luËn ®iÓm cña t©m lý häc hµnh vi cã tÝnh chÊt sinh vËt ho¸ con ng­êi, kh«ng thÊy ®­îc b¶n chÊt x· héi cña nh©n c¸ch. 4. Quan ®iÓm MacxÝt vÒ hiÖn t­îng t©m lý a. B¶n chÊt cña hiÖn t­îng t©m lý Quan ®iÓm t©m lý häc macxÝt cho r»ng t©m lý, ý thøc cña con ng­êi lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan bëi n·o. Nã ®­îc coi lµ h×nh ¶nh chñ quan vÒ thÕ giíi kh¸ch quan. T©m lý ng­êi lµ kinh nghiÖm x· héi - lÞch sö loµi ng­êi ®· ®­îc chuyÓn vµo thµnh c¸i riªng cña tõng c¸ nh©n. VËy, nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó cã t©m lý lµ g×? Sau ®©y chóng ta sÏ t×m nh÷ng néi dung hiÓu vÒ chóng. Tr­íc hÕt, con ng­êi sèng ph¶i tån t¹i tr­íc mét hiÖn thùc kh¸ch quan, cã quan hÖ víi m«i tr­êng sèng x· héi vµ tù nhiªn nhÊt ®Þnh. Nã bao gåm hoµn c¶nh thiªn nhiªn, thÕ giíi vËt chÊt do loµi ng­êi t¹o ra, c¸c quan hÖ x· héi cña nh÷ng con ng­êi ®ang sèng, c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn cña nh÷ng thÕ hÖ ng­êi ®i tr­íc ®· ®­îc vËt chÊt hãa vµ chÝnh c¶ b¶n th©n m×nh… §ã chÝnh lµ thÕ giíi ®èi t­îng mµ con ng­êi ®Þnh h­íng ho¹t ®éng t©m lý vµo ®Ó ph¶n ¸nh. Do vËy, hiÖn thùc kh¸ch quan võa lµ nguån gèc võa lµ néi dung t©m lý cña chñ thÓ. Nh­ng b¶n th©n hiÖn thùc kh¸ch quan ®· kh«ng ®­îc tù ®éng chuyÓn vµo ®Çu ãc mäi ng­êi mét c¸ch m¸y mãc, rËp khu«n vµ ®ång lo¹t nh­ nhau. C¸i g× ®· ®­îc chuyÓn vµo vµ néi dung cña sù chuyÓn ra sao cßn bÞ phô thuéc vµo thuéc tÝnh cña c¬ quan ph¶n ¸nh còng nh­ tÝnh chÊt cña ho¹t ®éng vµ quan hÖ cña mçi chñ thÓ n÷a. Muèn ph¶n ¸nh ®­îc hiÖn thùc kh¸ch quan, ë con ng­êi ph¶i cã c¸c gi¸c quan, hÖ thÇn kinh, n·o ph¸t triÓn ®Õn mét tr×nh ®é cã thÓ thùc hiÖn tèt chøc n¨ng ®Þnh h­íng t©m lý. Ph¶n ¸nh t©m lý cao h¬n c¸c d¹ng ph¶n ¸nh kh¸c v× n·o ®­îc coi lµ khÝ quan ph¶n ¸nh - mét d¹ng vËt chÊt cã tr×nh ®é ph¸t triÓn cao, tæ chøc tinh vi nhÊt. Do n·o ng­êi ®­îc ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nªn nã kh«ng chØ thùc hiÖn c¸c ph¶n ¸nh d­íi d¹ng c¶m gi¸c, biÓu t­îng mµ cßn ®¹t ®Õn tr×nh ®é ý thøc, tù ý thøc. NÕu ng­êi nµo cã n·o vµ c¸c gi¸c quan kh«ng b×nh th­êng th× hä kh«ng thÓ ph¶n ¸nh ®­îc thÕ giíi. Khi ë mét ng­êi b×nh th­êng bÞ th­¬ng tæn n·o th× nã còng sÏ lµm rèi lo¹n tÊt c¶ chøc n¨ng t©m lý. Nh­ vËy, chÝnh c¬ chÕ sinh lý - thÇn kinh cña c¸c gi¸c quan, hÖ thÇn kinh vµ n·o sÏ lµ c¬ së vËt chÊt cña t©m lý. Vá n·o lµ c¬ quan cã chøc n¨ng ph¶n ¸nh, “chÕ biÕn”, gi÷ g×n, sö dông vèn t©m lý cña con ng­êi. Nh­ng b¶n th©n n·o kh«ng tù s¶n sinh ra t©m lý gièng nh­ “gan tiÕt ra mËt vËy” §iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó cã t©m lý l¹i chÝnh lµ b¶n th©n chñ thÓ ph¶i thùc hiÖn ho¹t ®éng ph¶n ¸nh còng nh­ c¸c qu¸ tr×nh giao tiÕp mét c¸ch tÝch cùc. Tøc lµ muèn cã t©m lý ph¶i cã sù tån t¹i cña c¸c mèi quan hÖ, sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a chñ thÓ víi ®èi t­îng - kh¸ch thÓ còng nh­ qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh cña nã nh»m ®¸p øng ®­îc nh÷ng nhu cÇu cña chñ thÓ vµ cña x· héi. §ång thêi, c¸i ®ã còng chÝnh lµ ®éng lùc cña ho¹t ®éng t©m lý. Do nh÷ng tiÒn ®Ò vËt chÊt cã kh¸c nhau vµ nhÊt lµ møc ®é cña tÝnh tÝch cùc ho¹t ®éng còng nh­ quan hÖ khi nh»m vµo nh÷ng ®èi t­îng kh¸c nhau nªn néi dung t©m lý cña mçi ng­êi sÏ kh«ng gièng nhau. Ngay c¶ ë nh÷ng trÎ sinh ®«i cïng trøng, khi ë cïng mét ®iÒu kiÖn sèng, hoµn c¶nh, m«i tr­êng mµ chóng tiÕn hµnh nh÷ng qu¸ tr×nh ho¹t ®éng, giao tiÕp kh¸c nhau còng sÏ cã nh÷ng biÓu hiÖn t©m lý kh¸c nhau. Nh÷ng ®iÒu kiÖn nªu trªn ®· gióp cho chóng ta cã c¬ së ®Ó suy nghÜ mµ t×m thÊy ch×a khãa më ra nguån gèc, néi dung cña “c¸i t©m lý” còng nh­ cã thÓ x©y dùng nªn néi dung ®èi t­îng - hiÖn thùc kh¸ch quan vµ tæ chøc häat ®éng lÜnh héi- ph¶n ¸nh tÝch cùc ë ng­êi häc nh»m lµm h×nh thµnh nªn c¸i t©m lý ®óng ®¾n ë hä. C¸i ®ã chÝnh lµ môc tiªu ho¹t ®éng gi¸o dôc - ®µo t¹o.