Lịch sử, văn hóa - Truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam

ng dậy, đốt phá nhà ngục, giết chết bọn đô hộ. Hầu khắp vùng xung quanh Đông Quan, nhiều nhóm nghĩa binh tụ tập đánh giặc như đội quân Trung Nghĩa của Phạm Chân (Đông Triều, Quảng Ninh), Phạm Tất Đại ở Lục Na (Lục Ngạn, Hà Bắc), Ở những vùng quân Minh chưa kiểm soát được, nhân dân tự vũ trang chống giặc. Nhân dân miền núi thuộc châu Quảng Nguyên đã đánh bại đạo quân của Cao Sĩ Văn, giết chết tên chủ tướng và rút lui vào rừng. Đáng chú ý là hai cuộc khởi nghĩa lớn: Trần Ngỗi (còn gọi là Trần Quỹ) là con thứ vua Trần Nghệ Tông. Tháng 11/1407, một số người yêu nước ở lộ Thiên Trường do Trần Triệu Cơ cầm đầu đã lập Trần Ngỗi lên làm vua, tôn xưng là Giản Định Đế khởi nghĩa ở Yên Mô (Ninh Bình). Cuộc khởi nghĩa được đông đảo nhân dân hưởng ứng vàtập hợp nhiều quý tộc, quan lại cũ của triều Trần, triều Hồ trong đó có Đặng Tất và Nguyễn Cảnh Chân. Đến giữa năm 1408, nghĩa quân giải phóng được một khu vực rộng lớn từ Thanh Hóa vào đến Hóa Châu (Quảng Trị). Từ đó nghĩa quân tiến ra vùng đồng bằng sông Hồng, mở nhiều cuộc tiến công vào những căn cứ quân sự quan trọng của địch như đồn Bình Than, cửa Hàm Tử; chặn đường qua lại của địch ở Tam Giang (Vĩnh Phúc) và uy hiếp cả vùng ngoại vi thành Đông Quan. Triều đình nhà Minh phải cử Mộc Thạnh và Thượng thư bộ binh Lưu Tuấn, điều thêm 4 vạn quân sang tăng viện. Ngày 30/12/1408, Mộc Thạnh tập trung một binh lực lớn tiến đánh nghĩa quân ở bến Bô Cô (bến sông Đáy ở Ý Yên, đối diện với thị xã Ninh Bình). Nhưng ở đây, quân ta thắng lớn, giết chết nhiều tướng soái, quan chức cao cấp của địch như thượng thư Lưu Tuấn, đô đốc Lữ Nghị, tham chính Lưu Dục, Đô chỉ huy sứ Liễu Tống và tiêu diệt khoảng 10 vạn quân địch. Chỉ có Mộc Thạnh và một ít tàn quân thoát chết, chạy trốn về thành Cổ Lộng (Ý Yên, Nam Định, cách Bô Cô khoảng 18 km về phía Bắc ). Chiến thắng Bô Cô cổ vũ mạnh mẽ tinh thần đánh giặc cứu nước của quân dân ta và tạo ra một thời cơ thuận lợi để tiến lên giành những thắng lợi có ý nghĩa quyết định. Nhưng tiếc rằng, sau chiến thắng ấy, trong bộ chỉ huy cuộc khởi nghĩa Trần Ngỗi lại nảy sinh những mối mâu thuẫn, chia rẽ nghiêm trọng. Trần Ngỗi, nghe lời dèm pha đã ám hại Đặng Tất và Nguyễn Cảnh Chân là hai tướng chủ chốt của nghĩa quân. Hành vi đó làm cho nghĩa quân chán nản, lòng người li tán. Đặng Dung là con Đặng Tất và Nguyễn Cảnh Dị là con Nguyễn Cảnh Chân liền đem một bộ phận nghĩa quân vào Nghệ An, suy tôn Trần Quý Khoáng là cháu vua Trần Nghệ Tông lên làm vua, tức là Trùng Quang Đế và tiến hành một cuộc khởi nghĩa khác. ThS. Bùi Văn Hùng Khoa Lịch Sử Truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam - 64 – Cuộc khởi nghĩa Trần Quý Khoáng ra đời do sự phân liệt, chia rẽ trong nội bộ cuộc khởi nghĩa Trần Ngỗi. Tình trạng đó kéo dài sẽ gây nguy hại lớn cho phong trào do quý tộc họ Trần lãnh đạo và sự nghiệp cứu nước nói chung của dân tộc. Những người cầm đầu cuộc khởi nghĩa Trần Quý Khoáng thấy rõ điều ấy và tìm cách hợp nhất hai lực lượng yêu nước lại dưới quyền của Trần Quý Khoáng rồi suy tôn Trần Ngỗi lên làm Thái thượng hoàng. Tình trạng phân liệt chấm dứt, nhưng cũng đã làm cho uy tín của quý tộc, tôn thất họ Trần bị giảm sút và phong trào đấu tranh mang danh nghĩa của họ chịu những tổn thất nặng nề. Nghĩa quân Trần Quý Khoáng sau một thời gian củng cố lực lượng, vẫn kiểm soát khu vực từ Thanh Hóa trở vào. Dưới sự chỉ huy của các tướng Đặng Dung, Nguyễn Cảnh Dị, Nguyễn Súy, nghĩa quân nhiều lần tiến ra hoạt động ở vùng sông Đáy, sông Nhị, sông Thái Bình, đánh chiếm cửa Hàm Tử, đồn Bình Than, gây cho quân Minh nhiều thiệt hại. Giữa năm 1410, quân Minh vừa chiếm lại được Thanh Hóa thì bùng nổ ngay cuộc khởi nghĩa Đồng Mặc. Nghĩa quân đánh bại quân địch, làm chủ phủ Thanh Hóa và phối hợp hoạt động với cuộc khởi nghĩa của Trần Quý Khoáng. Vùng đồng bằng có các cuộc khởi nghĩa Lê Nhị ở Thanh Oai, Lê Khang ở Thanh Đàm – (Thanh Trì, Hà Nội), Phạm Tuân ở Đông Kết (Khoái Châu, Hưng Yên), Đỗ Côi và Nguyễn Hiện ở Trường Yên (Ninh Bình), Nguyễn Sư Cối và Đỗ Nguyên Thố ở An Lão (Hải Phòng). Ở miền núi, phong trào chống Minh của các dân tộc thiểu số phát triển rất mạnh. Đó là phong trào do các thủ lĩnh Ông Lão, Chu Sư Nhạn, Bùi Quý Thăng, Nguyễn Khắc Chẩn, Dương Khắc Chung, Nguyễn Trà, Dương Thế Châu cầm đầu ở Thái Nguyên. Đó là cuộc khởi nghĩa Nguyễn Nhũ ở Đại Từ (Thái Nguyên), Nông Văn Lịch ở Lạng Sơn, Nguyễn Liễu ở vùng Lục Na (Bắc Giang) Đặc biệt, phong trào nghĩa binh “áo đỏ” (hồng y) phát triển rộng rãi và kéo dài nhất. Phong trào bắt đầu dấy lên ở Thái Nguyên cuối 1410 rồi lan khắp miền núi rừng phía Bắc, phát triển sang vùng Tây Bắc, vào đến miền núi Thanh Hóa, Nghệ An. Từ cuối năm 1408 đến giữa năm 1411, triều đình nhà Minh đã phải ba lần đưa thêm viện binh sang cứu nguy cho quân đội của chúng ở nước ta. Cả ba lần tiếp viện đều do Trương Phụ, Mộc Thạnh chỉ huy. Đó là hai viên tướng hung hãn của nhà Minh đã từng cầm quân xâm lược nước ta và vừa được phong từ tước hầu lên tước công. Trước sức đàn áp liên tục và khốc liệt của địch, năm 1412, các cuộc khởi nghĩa quanh Đông Quan và các phủ vùng đồng bằng bị thất bại. Tháng 7 năm 1413, Trương ThS. Bùi Văn Hùng Khoa Lịch Sử Truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam - 65 – Phụ tập trung quân thủy và quân bộ, mở cuộc tiến công lớn vào phía Nam, đánh bại lực lượng kháng chiến của Trần Quý Khoáng ở Tân Bình, Thuận Hóa (Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên - Huế). Đầu năm 1414, Trần Quý Khoáng, Đặng Dung, Nguyễn Cảnh Dị và các tướng lĩnh khác của nghĩa quân lần lượt sa vào tay giặc, cuộc khởi nghĩa thất bại. Sau thất bại của cuộc kháng chiến của nhà Hồ, cuộc khởi nghĩa Trần Ngỗi (1407 - 1419) và Trần Quý Khoáng (1409 - 1413) là lớn nhất. Hai cuộc khởi nghĩa này do một số quý tộc tôn thất họ Trần cầm đầu nên ngoài mục tiêu chống Minh, giành lại độc lập dân tộc, còn nhằm khôi phục vương triều Trần. Nhưng hai cuộc khởi nghĩa ấy, do sự bất lực và mất đoàn kết của những người lãnh đạo, nên chưa tập hợp được lực lượng kháng chiến của nhân dân cả nước và trở thành phong trào yêu nước có quy mô toàn quốc. Nhưng dù thất bại, phong trào đấu tranh vũ trang rộng lớn của nhân dân đã thể hiện quyết tâm chống xâm lược, giành lại độc lập chủ quyền đất nước. 3.4.3. Khởi nghĩa Lam Sơn (1418 - 1427) ƒ Lê Lợi, Nguyễn Trãi, hội thề Lũng Nhai và công cuộc chuẩn bị khởi nghĩa Lam Sơn (nay thuộc xã Xuân Lam, Thọ Xuân, Thanh Hóa). Đó là những vùng đồi núi thấp xen kẽ những dải rừng thưa và cách đồng hẹp. Phía trên Lam Sơn tiếp giáp với những núi rừng trùng điệp của thượng du sông Chu, sông Mã, phía dưới liền với vùng đồng bằng rộng lớn của Thanh Hóa. Về mặt giao thông, Lam Sơn nằm bên tả ngạn sông Chu, một mạch giao thông quan trọng giữa miền núi và miền biển. Lam Sơn là quê hương của người anh hùng Lê Lợi và là căn cứ buổi đầu của cuộc khởi nghĩa do Lê Lợi lãnh đạo. Lê Lợi (1385 - 1433) sinh ngày 10/9/1385 (ngày 6 tháng 8 năm Aát Sửu) trong một gia đình hào trưởng có uy tín và ảnh hưởng lớn ở vùng Lam Sơn. Bài văn bia Vĩnh Lăng do Nguyễn Trãi soạn, cho biết ông tổ ba đời của Lê Lợi là Lê Hối đã tổ chức khẩn hoang, lập nên một trang trại ở vùng này. Từ đó “đời đời làm quân trưởng một phương”. Nhân dân địa phương quen gọi Lê Lợi là đạo Chàm. Bia Vĩnh Lăng ghi: “Tuy gặp thời loạn lạc mà chí càng bền, ẩn náu trong núi rừng, chăm nghề cày cấy. Vì giận quân giặc tàn bạo lấn hiếp nên càng chuyên tâm về sách thao lược, dốc hết cửa nhà, hậu đãi tân khách”. Theo dõi cuộc khởi nghĩa Trần Ngỗi, Trần Quý Khoáng, Lê Lợi “thấy họ yếu hèn, lại say đắm tửu sắc, biết là chẳng làm nên chuyện, mới ấn náu núi rừng, dụng tâm nghiền ngẫm thao lược, tìm mời những người mưu trí, chiêu tập dân chúng lưu ly, hăng hái dấy nghĩa binh, mong trừ loạn lớn.”1 Lê 1 Đại Việt sử ký toàn thư, Sđd, TII. trang 240. ThS. Bùi Văn Hùng Khoa Lịch Sử Truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam - 66 – Lợi bí mật chuẩn bị một cuộc khởi nghĩa mới, dùng trang trại Lam Sơn cùng với toàn bộ tài sản của mình để lo toan việc lớn. Đến năm 1416, tại Lũng Nhai, một địa điểm gần Lam Sơn, Lê Lợi cùng 18 người bạn chiến đấu thân cận nhất làm lễ thề kết nghĩa anh em, nguyện vọng một lòng đánh giặc cứu nước. Hội thề Lũng Nhai đặt cơ sở cho sự hình thành hạt nhân đầu tiên của bộ tham mưu khởi nghĩa. Sau hội thề Lũng Nhai, công việc chuẩn bị khởi nghĩa được tiến hành một cách khẩn trương. Lam Sơn trở thành nơi tụ nghĩa của các anh hùng hào kiệt bốn phương, của những người yêu nước từ khắp nơi tìm về cùng mưu đồ sự nghiệp cứu nước. Đó là những người dân của các bản làng xung quanh Lam Sơn và các châu, huyện vùng Thanh Hóa, bao gồm cả miền xuôi và miền núi, dân tộc đa số và dân tộc thiểu số. Đó là những người con ưu tú của dân tộc từ nhiều nơi xa xôi, vượt qua mọi trở ngại tìm đến tụ nghĩa. Trong số những người này có Nguyễn Trãi, Phạm Văn Xảo, Trần Trại của đất kinh thành, Lưu Nhân Chú cùng với cha là Lưu Trung và em rể là Phạm Cuống từ miền núi Đại Từ (Thái Nguyên), Trần Nguyên Hãn ở Sơn Đông (Vĩnh Phúc), Nguyễn Xí từ vùng ven biển Thượng Xá (Nghệ An), có cả gia nô của Lê Lợi như Ngô Kinh, Ngô Từ, anh em Đinh Bồ, Đinh Liệt, Đinh Lễ tất cả những người yêu nước ấy khác nhau về thành phần xã hội và dân tộc, về quê quán và cuộc sống, nhưng đều cùng một mối thù không đội trời chung với quân giặc và cùng một lý tưởng quyết tâm đuổi giặc cứu nước. ƒ Những tháng năm chiến đấu đầu tiên Công cuộc chuẩn bị khởi nghĩa đang được xúc tiến về mọi mặt thì bọn tay sai của giặc đánh hơi thấy. Tên Tham chính Lương Nhữ Hốt vốn quê ở Thanh Hoá, mật báo với quân Minh. Quân địch âm mưu bóp chết cuộc khởi nghĩa từ trong trứng nước. Trên cơ sở công việc chuẩn bị đã đạt kết quả và trước tình hình đó, Lê Lợi và Bộ tham mưu quyết định khởi nghĩa. Ngày 2 tháng 1 năm Mậu Tuất (7/2/1418), tại Lam Sơn, Lê Lợi cùng toàn thể nghĩa quân làm lễ tế cờ khởi nghĩa, mở đầu cuộc đấu tranh vũ trang chống quân Minh. Lê Lợi tự xưng là Bình Định Vương, truyền hịch kêu gọi nhân dân nổi dậy cứu nước. Nghĩa quân Lam Sơn bước vào cuộc chiến đấu với quân thù trong một so sánh lực lượng hết sức chênh lệch về mặt số lượng. Toàn bộ lực lượng nghĩa quân không quá 2 ngàn người, trong đó lực lượng nòng cốt chỉ có 200 quân thiết đột, 200 nghĩa sĩ và 300 dũng sĩ. Bằng lối đánh mai phục lợi hại, nghĩa quân đánh thắng những trận lớn ở Lạc Thủy, ở Mường Một năm 1418 và ở Mường Chánh (Lang Chánh) năm 1419. ThS. Bùi Văn Hùng Khoa Lịch Sử Truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam - 67 – Tuy nhiên, trong hơn năm đầu của cuộc khởi nghĩa, những cuộc vây quét lớn của địch cũng gây cho nghĩa quân nhiều tổn thất, trong một trận càn quét vùng Lam Sơn năm 1418, quân Minh được bọn Việt gian ở địa phương dẫn đường, đã đánh úp phía sau doanh trại nghĩa quân. Cũng trong khoảng thời gian này, trước những cuộc tiến công lớn của địch, nghĩa quân phải 2 lần rút quân lên núi Chí Linh (hay Linh Sơn) là một ngọn núi cao hiểm yếu bậc nhất ở thượng du sông Chu (tức núi Pù Rinh, nay thuộc xã Giao An, giữa Lang Chánh và Thường Xuân). Tại núi Chí Linh, nghĩa quân bị tuyệt lương đến gần hai tháng liền. Sau khi giặc rút lui, nghĩa quân lại trở về Lam Sơn xây dựng căn cứ, đã phải vượt qua muôn vàn khó khăn, gian khổ, nhưng được nhân dân hết lòng ủng hộ. Tháng 5/1419, quân Minh huy động một lực lượng lớn tấn công Lam Sơn. Nghĩa quân lại rút lên núi Chí Linh. Lần này, quân địch đuổi theo bao vây bốn mặt, quyết tiêu diệt cuộc khởi nghĩa. Trong tình thế hiểm nghèo đó, Lê Lai đã tự nguyện cải trang làm Lê Lợi, dẫn 500 quân, phá vòng vây để đánh lừa quân địch. Lê Lai và đội quân cảm tử đã hy sinh anh dũng để cứu Lê Lợi và cuộc khởi nghĩa khỏi một tai họa nguy hiểm. Lê Lai là phụ đạo sách Dựng Tú (Ngọc Lạc, Thanh Hóa), có mặt trong hội thề Lũng Nhai năm 1416. Cả nhà Lê Lai bao gồm người anh cả là Lê Lãn và ba con trai là Lê Lô, Lê Lộ, Lê Lâm đều tham gia khởi nghĩa Lam Sơn, và bốn người (trừ Lê Lâm) đã hy sinh cho sự nghiệp cứu nước. Cái chết của Lê Lai là cái chết của người anh hùng xả thân vì nước. ƒ Khởi nghĩa Lam Sơn mở rộng hoạt động khắp miền núi Thanh Hóa Khởi nghĩa Lam Sơn lúc đầu chưa đủ khả năng thống nhất tổ chức và lãnh đạo phong trào cả nước. Nhưng so với các cuộc khởi nghĩa khác, khởi nghĩa Lam Sơn đã biểu thị rõ tính ngoan cường, bền bỉ, dẻo dai của nó và đang có xu hướng mở rộng ảnh hưởng ra các nơi. Tại Thanh Hóa, Nguyễn Chích đã hưởng ứng, đem toàn bộ lực lượng gia nhập cuộc khởi nghĩa do Lê Lợi, Nguyễn Trãi lãnh đạo. Một số người yêu nước tìm đến Lam Sơn đã được Lê Lợi giao nhiệm vụ trở về quê xây dựng cơ sở, chuẩn bị lực lượng. Cuộc khởi nghĩa Phạm Luận ở Giáp Sơn năm 1419 có thể coi là một bộ phận của phong trào khởi nghĩa Lam Sơn. Trước đó, Phạm Luận đã vào Thanh Hóa, tham gia khởi nghĩa Lam Sơn và được Lê Lợi cử về quê hoạt động. Phạm Luận cùng với sáu anh em và dân làng Ngư Uyển nổi dậy khởi nghĩa. Nghĩa quân đã đánh thắng quân Minh một trận lớn ở núi Hiệp Thạch (Kinh Môn, Hải Dương). Giữa năm 1419, quân Minh dựng đồn Khả Lam ngay ở Lam Sơn để chiếm đóng khu căn cứ của cuộc khởi nghĩa và giam hãm nghĩa quân ở miền núi rừng hẻo lánh của vùng ThS. Bùi Văn Hùng Khoa Lịch Sử Truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam - 68 – thượng lưu sông Chu. Từ đó, nghĩa quân Lam Sơn chuyển hoạt động lên vùng thượng du sông Mã, xây dựng căn cứ mới ở Mường Thôi (Tây Bắc Thanh Hóa giáp Lào). Tại đây, nghĩa quân được người Lào giúp đỡ về lương thực, vũ khí và voi ngựa, thắt chặt mối quan hệ đoàn kết chiến đấu đẹp đẽ giữa hai dân tộc Việt –Lào. Từ Mường Thôi, nghĩa quân theo lưu vực sông Mã, nhiều lần tiến xuống hoạt động ở vùng Lỗi Giang (Cẩm Thủy, Bá Thước). Tháng 11 năm 1420, Tổng binh giặc Lí Bân điều động đại quân khoảng trên 10 vạn tên, mở một cuộc tiến công lớn lên Mường Thôi. Quân địch chia làm 2 đường, một từ thành Tây Đô tiến lên, một bộ phận do thổ quan Cầm Lạn dẫn đường từ Quỳnh Châu theo đường núi tiến lên. Nghĩa quân bố trí mai phục sẵn trên đường tiến quân của địch, đánh thắng ba trận lớn ở Bến Bổng, Bồ Mộng và Thi Lang, bẻ gãy cuộc tiến công lớn của chúng. Sau những thất bại trên, quân Minh phải rút bớt một số đồn trại ở miền núi về giữ trại Quan Du để ngăn chặn nghĩa quân và bảo vệ thành Tây Đô. Cuối năm 1420, nghĩa quân tập kích, đánh chiếm trại Quan Du, tiêu diệt trên 1.000 quân địch. Đấy là trận tập kích tương đối lớn, chứng tỏ sự lớn mạnh của nghĩa quân Lam Sơn. Từ đó, quân Minh phải rút về cố thủ ở thành Tây Đô và các đồn lũy xung quanh để chờ tiếp viện. Đầu năm 1423, quân địch lại mở cuộc tiến công mới, từ hai phía đánh lên Quan Du là nơi đóng sở chỉ huy của nghĩa quân. Lê Lợi và nghĩa quân phải tạm rút ra huyện Khôi (Nho Quan, Ninh Bình) để tránh thế vây hãm của địch. Quân Minh dốc toàn bộ lực lượng đuổi theo rất gấp và từ bốn mặt bao vây nghĩa quân. Nghĩa quân đã giành được thắng lợi oanh liệt, giết chết tướng giặc là Phùng Quý và hơn 1.000 quân địch, bắt được hơn 100 con ngựa. Nhưng trong trận đánh này, lực lượng nghĩa quân cũng bị tổn thất nhiều. Mặt khác, huyện Khôi ở giữa hai thành Đông Quan và Tây Đô của địch, không phải là căn cứ an toàn. Lê Lợi quyết định đưa nghĩa quân trở về núi Chí Linh lần thứ ba để củng cố lực lượng. ƒ Hơn một năm tạm hòa hoãn với địch (1423 - 1424) Cũng như hai lần rút lên núi Chí Linh trước, núi rừng che chở nghĩa quân, nhưng vùng hẻo lánh, xa xôi này lại làm cho nghĩa quân không phát triển được lực lượng và có khi lâm vào cảnh thiếu lương thực nghiêm trọng. Đã hơn hai tháng, nghĩa quân phải sống bằng rau rừng, quả dại, măng tre và phải giết cả voi, ngựa để ăn. Tuy nhiên về phía quân Minh, tháng 3 năm 1422, Lí Bân chết, Tham tướng Trần Trí được cử lên làm tổng binh. Trần Trí cũng như Lí Bân, đã tập trung những binh lực lớn ThS. Bùi Văn Hùng Khoa Lịch Sử Truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam - 69 – nhất, mở những cuộc đàn áp liên tiếp mà không sao tiêu diệt được khởi nghĩa Lam Sơn. Vì vậy, chúng muốn dùng những thủ đoạn mua chuộc, dụ dỗ để làm tan rã nghĩa quân. Ở Trung Quốc, những năm cuối đời Minh Thành Tổ, cuộc chiến tranh với Mông Cổ bộc phát dữ dội. Trong hai năm từ 1422 đến 1424, nhà Minh ba lần đánh nhau với Mông Cổ, mỗi lần huy động đến hàng chục vạn quân cùng với hàng chục vạn phu và tiêu phí không biết bao nhiêu tiền của. Tháng 8 năm 1424, Minh Thành Tổ chết, Minh Nhân Tông (1424 – 1425) lên nối ngôi muốn tạm thời hòa hoãn ở nước ta. Vua Minh ra lệnh cho Trần Trí phải tìm cách “chiêu dụ” Lê Lợi. Trong tình hình như vậy, công cuộc đàm phán để tạm thời đình chiến với địch đã nhanh chóng đạt kết quả. Tháng 5 năm 1423, Lê Lợi và nghĩa quân trở về Lam Sơn. Từ đây, cuộc khởi nghĩa chuyển sang một hình thức đấu tranh mới, vừa tranh thủ thời gian hòa hoãn để xây dựng lực lượng chuẩn bị cho bước phát triển cao hơn của cuộc chiến đấu giành độc lập, vừa tiến hành đấu tranh về chính trị và ngoại giao làm thất bại mọi âm mưu, thủ đoạn của địch. Nguyễn Trãi là người thay mặt Lê Lợi, đảm nhiệm cuộc đấu tranh phức tạp và không kém phần gay go này. Tạm hòa hoãn chỉ là kế như Nguyễn Trãi nói trong phú Núi Chí Linh “bên ngoài giả thác hòa thân” để “bên trong lo rèn chiến cụ”, “quyên tiền mộ lính”. Nghĩa quân đã tranh thủ thời gian hòa hoãn ngắn ngủi để tăng cường lực lượng về mọi mặt, đồng thời tổ chức khẩn hoang, sản xuất để tích trữ lương thực. Lê Lợi, Nguyễn Trãi và bộ tham mưu không phải chỉ “luyện binh , chọn tướng”, mà còn phải “nắm phần thắng, ra mưu lạ” (Nguyễn Trãi, phú Núi Chí Linh) nghĩa là nghiên cứu một phương hướng mới đưa cuộc khởi nghĩa đến thắng lợi. Sau hơn một năm, thấy không thể khuất phục được Lê Lợi và phá hoại được cuộc khởi nghĩa, quân Minh bắt giam sứ giả nghĩa quân, chuẩn bị đàn áp. Đối với nghĩa quân, mục đích của sách lược “giả thác hòa thân” cũng đã đạt được. Lê Lợi quyết định tuyệt giao với địch, chủ động tiến công, tiếp tục cuộc đấu tranh vũ trang đến thắng lợi cuối cùng. Từ tháng 10 năm 1424, khởi nghĩa Lam Sơn chuyển sang một giai đoạn phát triển mới. ƒ Phương hướng chiến lược của Nguyễn Chích: tiến vào Nghệ An Trước yêu cầu mới của cuộc khởi nghĩa, tướng quân Nguyễn Chích lúc bấy giờ giữ chức Nhập nội thiếu úy trong bộ chỉ huy nghĩa quân, đề ra kế hoạch có tầm chiến lược quan trọng. Trong một buổi họp bàn của các tướng, Nguyễn Chích nói: “Nghệ An là nơi hiểm yếu, đất rộng người đông, tôi đã từng qua lại nên rất thông thuộc đất ấy. Nay hãy trước hết thu lấy Trà Long, chiếm giữ cho được Nghệ An để làm đất đứng chân, rồi dựa ThS. Bùi Văn Hùng Khoa Lịch Sử Truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam - 70 – vào sức người và của cải đất ấy mà quay ra đánh Đông Đô thì có thể tính xong việc dẹp yên thiên hạ”1. Tháng 10/1424, nghĩa quân bất ngờ tập kích đồn Đa Căng (Thọ Xuân, Thanh Hoá) để mở đường tiến vào giải phóng Nghệ An. Trên đường hành quân, nghĩa quân đã đánh lui hai trận tấn công của địch ở Bồ Lạp (Quì Châu, Nghệ An) và Trịnh Sơn (Con Cuông, Nghệ An ). Sau đó, nghĩa quân bao vây hạ thành Trà Lân. Thành này do Tri phủ Cầm Bành trấn giữ với trên 1000 quân. Sau hơn 2 tháng vây hãm, Cầm Bành phải đầu hàng. Lê Lợi đã dẫn đại quân theo sông Lam, tiến xuống đóng ở ải Khả Lưu (Vĩnh Sơn, Anh Sơn). Chiếm ải Khả Lưu, nghĩa quân khống chế con đường tiến quân của địch và chặn đầu quân địch. Sau đó, nghĩa quân tiến công đánh chiếm Bồ Ải rồi thừa thắng tiến về bao vây thành Nghệ An. Trong thời gian này, Lê Lợi cho xây thành trên núi Thiên Nhẫn làm chỉ huy sở, đặt tên là Lục Niên. Những chiến thắng liên tiếp của nghĩa quân làm cho thanh thế của nghĩa quân vang dội khắp nơi, bộ máy chính quyền của địch ở các châu, huyện bị rung chuyển dữ dội. Quân địch hết sức hoang mang, khiếp sợ. Nghĩa quân thừa thắng, tỏa về các nơi cùng với nhân dân nhanh chóng lật đổ ách thống trị của địch, giải phóng các châu, huyện. Phan Liêu và Lộ Văn Luật vẫn chiếm giữ châu Ngọc Ma, tiếp tục cuộc chiến đấu chống Minh. Tại thôn Trang Niên (Yên Thành, Nghệ An), Nguyễn Vĩnh Lộc cùng với số nông dân khai hoang trong vùng đã tự vũ trang, xây dựng thành một “làng chiến đấu”. Nguyễn Biên chiếm giữ động Choác, (Phù Lưu, Can Lộc) làm căn cứ khởi nghĩa. Nghĩa quân Nguyễn Biên đã giải phóng hai huyện Kì La (Cẩm Xuyên) và Hà Hoa (Kì Anh). Các thủ lĩnh nghĩa quân này đều tham gia cuộc khởi nghĩa Lam Sơn. Tại miền núi, các dân tộc ít người cùng với tù trưởng của họ, đều hăng hái tham gia khởi nghĩa, Lê Lợi đã “vỗ về yên ủi các bộ lạc, khen thưởng các tù trưởng”. Hơn 5.000 trai tráng châu Trà Lân đã được tuyển vào đội ngũ nghĩa quân. Một tù trưởng người Thái là Cầm Quý trước đây giữ chức tri phủ châu Ngọc Ma của địch, cũng đem 8.000 quân và 10 voi chiến xin tham gia cuộc khởi nghĩa. Nhiều tù trưởng đã có công diệt giặc được Lê Lợi phong làm Khả Lam quốc công đến nay vẫn còn miếu thờ ở một số bản làng. Miếu Kẻ Trằng (Thọ Sơn, Anh Sơn) thờ Trương Hán là một tù trưởng đã giúp voi, ngựa, lương thực và dẫn đường cho nghĩa quân tiến về vây hãm thành Trà Lân. Miếu Bản Phát (Lục Dã, Con Cuông) cũng thờ một Khả Lam quốc công có công giúp đỡ nghĩa quân. Đặc biệt có nơi, nhân dân còn vũ trang nổi dậy phối hợp với nghĩa quân giải phóng quê hương xứ sở, tiêu biểu là cuộc nổi dậy của Nguyễn Tuấn Thiện ở Đỗ Gia. 1 Dẫn theo Trương Hữu Quýnh (chủ biên), Đại cương lịch sử Việt Nam, Sđd, TI, trang 289, 290. ThS. Bùi Văn Hùng Khoa Lịch Sử Truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam - 71 – Nguyễn Tuấn Thiện là một nông dân nghèo ở thôn Phúc Đậu (Sơn Phúc, Hương Sơn). Ông cha đều sống bằng nghề làm ruộng, đánh cá và săn bắn. Nguyễn Tuấn Thiện và một số thanh niên cùng chí hướng trong làng lập thành một đội vũ trang gọi là “quân Cốc Sơn” (Cốc Sơn là một ngọn núi trong làng) để bảo vệ thôn xóm. Khi nghĩa quân Lam Sơn tiến vào vùng này, Nguyễn Tuấn Thiện và đội quân Cốc Sơn đã huy động nhân dân nổi dậy, phối hợp với nghĩa quân đánh tan các đồn giặc, giải phóng toàn bộ huyện Đỗ Gia. Đến tháng 2 năm 1425, 20 châu huyện của phủ Nghệ An đã được giải phóng. Bộ máy chính quyền của địch từ cấp phủ đến các châu, huyện bị sụp đổ, các đồn trại của địch lần lượt bị tiêu diệt. Quân Minh chỉ còn giữ được thành Nghệ An, “Quân Minh vào thành cố thủ. Thế là Thuận Hoá, Tân Bình đều thuộc về ta cả”1. Từ sau trận Khả Lưu – Bồ Aûi, nghĩa quân đã đuổi theo, áp sát chân thành, bắt đầu uy hiếp và vây hãm thành Nghệ An. Các châu, huyện được giải phóng càng dồn quân địch ở thành Nghệ An vào thế cô lập. Tuy vậy, quân Minh do Tổng binh Trần Trí cầm đầu vẫn dựa vào hệ thống phòng vệ kiên cố và cao điểm lợi hại của thành để cố thủ chờ viện binh. Sau mấy lần phản công bị đại bại, quân Minh ở Thanh Hoá, Nghệ An bị tổn thất nặng nề và mất hết khả năng phản kích, chúng đắp thêm thành lũy, lo cố thủ lâu dài. Nghĩa quân nhiều lần khiêu chiến, nhưng quân địch không dám ra khỏi thành. Quân ta xiết chặt vòng vây, giam chân chúng ở trong thành và xây dựng đất Nghệ An thành một căn cứ địa cho cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc. ƒ Mở rộng khu vực giải phóng Tháng 6 năm 1425, tướng Đinh Lễ được lệnh tiến ra giải phóng phủ Diễn Châu (gồm các huyện Quỳnh Lưu, Diễn Châu, Yên Thành, Nghệ An). Sử cũ của ta chép: Đinh Lễ đem quân “đi tuần ở Diễn Châu”. Điều đó có nghĩa là, nhân dân các châu, huyện vùng này đã vùng dậy giải phóng quê hương của mình, đánh đổ từng mảng chính quyền của địch. Quân Minh phải co về giữ thành Diễn Châu. Lúc bấy giờ, Đô ti Trương Hùng đem 300 thuyền lương vào tiếp tế cho thành Diễn Châu, Đinh Lễ bí mật cho quân mai phục ngoài thành, đánh tan số quân địch ra đón thuyền lương và chiếm được nhiều lương thực, thuyền bè của địch. Trên 300 quân địch bỏ xác. Những tên đất Cồn Trận, Cồn Ngô, cánh đồng Xương là di tích của chiến trận này. 1 Đại Việt sử ký toàn thư, Sđd, TII. trang 255. ThS. Bùi Văn Hùng Khoa Lịch Sử Truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam - 72 – Ngay sau đấy để một lực lượng ở lại vây hãm thành Diễn Châu, Đinh Lễ lấy thuyền địch vượt biển đuổi theo Trương Hùng đến tận Thanh Hóa, Lê Lợi cũng lập tức phái các tướng Lý Triện, Lê Sát, Lưu Nhân Chú, Bùi Bị đem 2.000 quân tinh nhuệ và 3 voi chiến, theo đường núi ra Thanh Hóa tiếp ứng cho Đinh Lễ. Quân Minh ở Thanh Hóa đã phải điều một bộ phận quan trọng vào cứu viện cho Nghệ An. Lực lượng quân địch suy yếu hơn mấy năm trước nhiều. Hai cánh quân của Đinh Lễ và Lý Triện cùng phối hợp, đánh úp thành Tây Đô. Nghĩa quân giết chết 500 quân địch và bắt sống được rất nhiều. Quân Minh phải bỏ các doanh trại ngoại vi, rút hết vào trong thành cố thủ. Thành Tây Đô là thành lũy lớn nhất và kiên cố nhất của quân Minh kể từ Thanh Hóa trở vào. Nghĩa quân vây hãm thành Tây Đô, rồi chia về các châu, huyện cùng với nhân dân nhanh chóng giải phóng toàn phủ Thanh Hóa. Khắp nơi, nhân dân vô cùng phấn khởi, vùng dậy cùng với nghĩa quân tiêu diệt các đồn trại giặc, đánh sập chính quyền đô hộ: “người Thanh Hóa tranh nhau đến cửa quân xin liều chết đánh giặc”. Việc giải phóng Nghệ An, Diễn Châu, Thanh Hóa làm cho quân địch ở Tân Bình, Thuận Hóa hoàn toàn bị chia cắt và cô lập. Với chủ trương: “bỏ chỗ rắn đánh chỗ mềm, tránh chỗ mạnh, đánh chỗ yếu, như thế chỉ dùng một nửa sức mà nên công gấp đôi”1, nghĩa quân gấp rút tiến vào giải phóng hai phủ phía Nam. Tháng 8 năm 1425, Lê Lợi phái các tướng Trần Nguyên Hãn, Lê Nỗ, Lê Đa Bồ đem hơn 1.000 quân bộ và một voi chiến; các tướng Lê Ngân, Lê Văn An, Phạm Bôi chỉ huy quân thủy gồm hơn 70 chiến thuyền tiến vào giải phóng Tân Bình, Thuận Hóa. Nghĩa quân nhanh chóng đập tan sức kháng cự yếu ớt của địch, vây hãm hai thành Tân Bình, Thuận Hóa. Nhân dân hết lòng giúp đỡ nghĩa quân giải phóng các châu, huyện. Hàng vạn thanh niên hăng hái xin gia nhập nghĩa quân. Trần Nguyên Hãn tuyển chọn được vài vạn trai tráng bổ sung đội ngũ. Như vậy là nghĩa quân đã giải phóng được một khu vực rộng lớn nối liền một dải từ Thanh Hóa vào đến đèo Hải Vân. Trên khu vực đó, quân Minh chỉ còn giữ được mấy thành lũy đã bị cô lập hoàn toàn bị vây hãm, tê liệt mọi hoạt động. Từ tháng 10 năm 1424 đến tháng 8 năm 1425, chỉ trong 10 tháng, khởi nghĩa Lam Sơn đã giành được những thắng lợi có ý nghĩa chiến lược to lớn, làm thay đổi về cơ bản cục diện chiến tranh và so sánh lực lượng giữa ta và địch. Bước tiến nhảy vọt đó đang tạo ra thế và lực đưa cuộc chiến tranh cứu nước lên giai đoạn toàn thắng. ƒ Phát triển thành chiến tranh giải phóng dân tộc 1 Đại Việt sử ký toàn thư, Sđd, TII. trang 255. ThS. Bùi Văn Hùng Khoa Lịch Sử Truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam - 73 – Nhân lúc quân địch ở nước ta đang bị suy yếu, tháng 9 năm 1426, bộ chỉ huy nghĩa quân Lam Sơn quyết định chia quân làm ba đường tiến ra Bắc. Đạo thứ nhất gồm 3.000 quân và một voi chiến do Phạm Văn Xảo, Lý Triện, Trịnh Khả, Đỗ Bí chỉ huy tiến ra giải phóng vùng Tây Bắc. Đạo thứ hai có 5.000 quân và hai voi chiến do Lưu Nhân Chú, Bùi Bị chỉ huy chia làm hai cánh giải phóng vùng châu thổ sông Hồng và Đông Bắc. Đạo thứ ba có 2.000 quân do Đinh Lễ, Nguyễn Xí chỉ huy tiến thẳng ra phía Nam thành Đông Quan. Cả ba đạo quân làm nhiệm vụ kết hợp với sự nổi dậy của nhân dân vừa giải phóng đất đai vừa sẵn sàng tiêu diệt viện binh của giặc. Tại thành Đông Quan, lực lượng quân Minh bao gồm khoảng 10 vạn tên gồm viện binh của Vương Thông, tàn quân Minh từ các nơi rút về. Dựa vào lực lượng quân sự hùng hậu này, tháng 11 năm 1426, Vương Thông chia quân làm ba đạo mở một cuộc phản công ra vùng quanh Đông Quan. Tại Ninh Kiều (Chương Mỹ, Hà Tây), nghĩa quân bố trí trận địa mai phục tiêu diệt và bắt sống 1.500 tên địch, buộc chúng phải rút về thành Đông Quan cố thủ. Vương Thông liền huy động đại quân tiến về Ninh Kiều và đánh lên Cao Bộ. Đoán biết được ý đồ của Vương Thông, quân ta bố trí phục binh ở Tốt Động và Chúc Động. Quân Minh rơi vào thế trận phục kích, bị ta tiêu diệt và bắt sống hơn 6 vạn tên trong đó có Thượng thư bộ binh Trần Hiệp, Lý Lượng, Lý Đằng. Như vậy, cuộc phản công đại quy mô của Tổng binh giặc Vương Thông đã hoàn toàn bị thất bại, quân Minh càng lún sâu vào thế bị động phòng ngự. Sau thất bại này, tướng giặc Vương Thông một mặt viết thư xin giảng hòa, mặt khác cáo cấp về triều đình nhà Minh để xin viện binh. Đầu năm 1427, nhà Minh quyết định điều quân sang tiếp viện cho Vương Thông. Trong lúc đó, đại bản doanh của nghĩa quân Lam Sơn đã chuyển về Bồ Đề (Gia Lâm, Hà Nội) và thắt chặt vòng vây quanh Đông Quan. Lê Lợi và Nguyễn Trãi chủ trương vừa vây thành, sẵn sàng diệt viện, vừa dụ hàng. Quân Minh ở Đông Quan và 12 thành khác (Thuận Hóa, Tân Bình, Nghệ An, Diễn Châu, Tây Đô, Cổ Lộng, Điêu Diêu, Thị Cầu, Xương Giang, Tam Giang, Chí Linh, Khâu Ôn) ngày càng bị cô lập, hoang mang lo sợ. Để cô lập Đông Quan và đạo viện binh của nhà Minh, nghĩa quân chủ động tiến công mãnh liệt và chiếm được các thành Thị Cầu, Tam Giang, Khâu Ôn, Xương Giang. Ngày 8/10/1427, 10 vạn viện binh của giặc do tên tướng An Viễn Hầu Liễu Thăng chỉ huy đã vượt biên giới ở ải Pha Lũy. Theo kế hoạch đã định, tướng Trần Lựu vừa đánh vừa rút lui về Khâu Ôn và Ải Lưu (Chi Lăng, Lạng Sơn). Nguyễn Trãi còn gửi thư cho Liễu Thăng để kích thích tính hiếu thắng của hắn. Ngày 10/10/1427, Liễu Thăng cùng hơn 100 kỵ binh tiên phong lọt vào trận địa phục kích của ta. Toàn bộ quân địch bị ThS. Bùi Văn Hùng Khoa Lịch Sử Truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam - 74 – diệt gọn, đại quân địch ở phía sau cũng bị chặn đánh quyết liệt, hơn 1 vạn tên bị chết trận. Lương Minh thay Liễu Thăng tiếp tục dẫn quân vượt qua Chi Lăng tiến về Cần Trạm (Bắc Giang). Ngày 15/10/1427, ba vạn phục binh của ta đổ ra chặn đánh trên một trận địa dài 5 km. Khoảng hơn 1 vạn tên địch trong đó có Lương Minh tử trận. Đô đốc Thôi Tụ thay thế Lương Minh tiếp tục dẫn quân tiến về phố Cát (Bắc Giang). Quân ta tiếp tục mai phục, tập kích mạnh mẽ vào hai bên sườn của địch. Hơn 1 vạn tên địch và tướng giặc Lý Khánh bị tiêu diệt. Quân địch tiếp tục tiến về Xương Giang để vào thành cố thủ. Ở Xương Giang, quân ta đã chiếm được thành và dàn sẵn thế trận, chuẩn bị tiêu diệt quân Minh. Toàn bộ 7 vạn tên địch phải đóng tại cánh đồng Xương Giang. Ngày 3/11/1427, quân ta mở trận tổng công kích từ bốn phía vào khu vực phòng ngự của địch. Thôi Tụ, Hoàng Phúc cùng hơn 300 tướng địch và hơn 1 vạn quân bị bắt sống, hơn 5 vạn tên bị giết tại trận. Tại ải Lê Hoa, bộ chỉ huy nghĩa quân Lam Sơn chỉ bố trí một lực lượng nhỏ mai phục, chờ đạo quân của Mộc Thạnh. Được tin thất bại thảm hại của Liễu Thăng, Mộc Thạnh khiếp sợ, vội vã rút chạy. Quân ta truy kích quyết liệt ở Lãnh Câu và Đan Xá, tiêu diệt và bắt sống hơn 1 vạn tên địch, thu được nhiều lương thực, vũ khí. Như vậy là sau 27 ngày chiến đấu, quân và dân ta đã tiêu diệt và bắt sống hơn 10 vạn viện binh của nhà Minh. Thắng lợi này là điều kiện quyết định để nhân dân ta hoàn thành sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc. Sau khi thất bại trong cuộc phản công cuối cùng, Vương Thông buộc phải tham dự hội thề Đông Quan (ngày 10/12/1427). Từ ngày 29/12/1427 đến ngày 3/1/1428, gần 10 vạn quân địch được nghĩa quân Lam Sơn tạo điều kiện đã rút về nước. Cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc của nhân dân ta hoàn toàn thắng lợi. 3.5. CÁC CUỘC KHÁNG CHIẾN CHỐNG XIÊM, THANH 3.5.1. Kháng chiến chống Xiêm Chính quyền chúa Nguyễn bị đánh đổ nhưng Nguyễn Ánh vẫn không chịu từ bỏ mong muốn khôi phục cơ đồ của dòng họ. Sang Xiêm, Nguyễn Ánh xin vua Xiêm đem quân đánh Tây Sơn, cứu giúp mình. Cuối tháng 7 năm 1784, hai tướng Chiêu Tăng, Chiêu Sương được lệnh đem hai vạn thủy quân, 300 chiếc thuyền và tướng Chiêu Thùy Biên đem 3 vạn bộ binh cùng Nguyễn Aùnh, Chu Văn Tiếp đánh về Gia Định. Cho đến cuối năm đó, gần một nửa đất Gia Định đã thuộc về quân Xiêm – Nguyễn. Tướng Tây Sơn là Trương Văn Đa giữ vững hai thành Gia Định, Mỹ Tho và xin tiếp viện. ThS. Bùi Văn Hùng Khoa Lịch Sử Truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam - 75 – Kiêu căng với thắng lợi nhanh chóng của mình, quân Xiêm mặc sức cướp phá, đốt nhà lấy của, giết người rất tàn bạo. Nhân dân Gia Định chất chứa căm thù, ngày ngày mong đợi quân Tây Sơn tiến vào giải phóng cho họ. Nguyễn Huệ được lệnh dẫn quân tiến vào Gia Định. Đầu tháng 1/1785, quân Tây Sơn vào đóng tại Mỹ Tho. Bấy giờ quân Xiêm – Nguyễn Aùnh đang đóng ở Sa Đéc, chuẩn bị tấn công Mỹ Tho. Trận quyết chiến diễn ra trên khúc sông Mỹ Tho từ Rạch Gầm đến Xoài Mút (về sau được gọi là trận Rạch Gầm – Xoài Mút) vào sáng ngày 19 tháng 1 năm 1785. Nguyễn Huệ nhử quân địch vào trận địa mai phục và đánh cho chúng tan tành, chỉ còn vài ngàn quân chạy bộ về nước. Chính sử nhà Nguyễn sau này cũng phải thừa nhận rằng “Người Xiêm sau trận thua năm Giáp Thìn (1785), ngoài miệng tuy nói khoác nhưng trong bụng thì sợ quân Tây Sơn như sợ cọp”. Chiến thắng Rạch Gầm – Xoài Mút thể hiện tài năng quân sự kiệt xuất của vị chủ soái Nguyễn Huệ và tinh thần chiến đấu anh dũng, quyết liệt của đội quân Tây Sơn. Chiến thắng đó cũng khẳng định quyền làm chủ xứng đáng của nghĩa quân Tây Sơn đối với đất Đàng Trong đương thời. 3.5.2. Kháng chiến chống Thanh Thoát sang được Quảng Tây, vua tôi Lê Chiêu Thống vội đến cầu cứu Tuần phủ Quảng Tây là Tôn Vĩnh Thanh và viết thư cho Tổng đốc Lưỡng Quảng là Tôn Sĩ Nghị. Tôn Sĩ Nghị đã dâng sớ lên vua Thanh Càn Long đề nghị tiến đánh nước ta. Sau khi kiểm tra cẩn thận, vua Càn Long đã đồng ý, hạ lệnh điều động binh mã 4 tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây, Vân Nam, Quý Châu tất cả 29 vạn người (bao gồm cả dân phu), giao cho Tôn Sĩ Nghị làm tổng chỉ huy. Quân Thanh tiến vào nước ta theo 4 đường: Đạo thứ nhất đi theo đường Lạng Sơn, do Tôn Sĩ Nghị chỉ huy Đạo thứ hai đi theo đường Cao Bằng, do tri phủ Sầm Nghi Đống chỉ huy. Đạo thứ ba đi theo đường Tuyên Quang, do đề đốc Ô Đại kinh chỉ huy. Đạo thứ tư theo hướng Quảng Ninh, tiến vào đóng ở Hải Dương. Ngoài ra, Càn Long dự định cử một đạo quân vượt biển tiến vào Thuận Hóa sẵn sàng phối hợp với bộ binh đánh từ phía Bắc xuống. Tuy nhiên, Càn Long cũng rất thận trọng, chỉ thị cho Tôn Sĩ Nghị: “việc quân phải từ từ” nếu thuận thì đánh mạnh, lập “công to”, nếu không thuận thì “làm ơn cho cả hai bên”, “ta đóng đại binh để kiềm chếrồi sẽ xử trí sau”. Tôn Sĩ Nghị cũng nhân đó, ban bố một bản quân luật 8 điều, đề phòng mọi biến cố bất thường xảy ra trong chiến đấu. ThS. Bùi Văn Hùng Khoa Lịch Sử Truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam - 76 – Tháng 11 năm 1788, quân Thanh ồ ạt tiến vào nước ta. Tướng Tây Sơn đóng ở Lạng Sơn là Phan Khải Đức đầu hàng. Tin báo về Thăng Long, Ngô Văn Sở hội các tướng bàn cách đối phó. Nguyễn Văn Dụng đề nghị đánh ngay theo cách của Lê Lợi thời xưa. Trên cơ sở phân tích tương quan lực lượng của hai bên, Ngô Thì Nhậm không tán thành chủ trương của Nguyễn Văn Dụng và đề nghị: tạm rút lui vào đóng giữ phòng tuyến Tam Điệp (Ba Dội – Ninh Bình) – Biện Sơn (Thanh Hóa) để cho quân Thanh vào Thăng Long rồi cho người cấp báo với Nguyễn Huệ đem quân ra tiêu diệt chúng, tựa như “cho chúng ngủ trọ một đêm rồi lại đuổi đi”. Ngô Văn Sở đã tán thành đề nghị đó, một mặt hạ lệnh cho quân sĩ bí mật rút về Tam Điệp – Biện Sơn, một mặt cử Nguyễn Văn Tuyết phi ngựa về Phú Xuân cáo cấp. Được sự dẫn đường và nội ứng của tàn quân Lê Chiêu Thống, ngày 17 tháng 12 năm 1788, quân chủ lực của Tôn Sĩ Nghị kéo vào chiếm đóng Thăng Long. Để phòng thủ Thăng Long, Tôn Sĩ Nghị cho đạo quân của Sầm Nghi Đống đóng ở Khương Thượng (Đống Đa – Hà Nội), đạo quân của Ô Đại Kinh đóng ở Sơn Tây, lập nhiều đồn lũy liên tiếp ở Thanh Quyết, Nhật Tảo, Hà Hồi, Ngọc Hồi, Văn Điển, còn mình thì đóng đại bản doanh ở cung Tây Long (bờ sông Hồng thuộc Hà Nội). Làm chủ được Thăng Long và các xứ phía Bắc, Tôn Sĩ Nghị hống hách, thả cho quân sĩ “mặc sức làm càn”, “cướp bóc nhà giàu có”, “hãm hiếp đàn bà, không còn kiêng sợ gì cả”. Trong lúc đó thì Lê Chiêu Thống một mặt trả thù, báo oán rất ti tiện, một mặt hàng ngày đến chầu chực ở bản doanh của Tôn Sĩ Nghị rất nhục nhã và bị chúng khinh bỉ. Nhân dân Thăng Long than thở: “nước Nam ta từ khi có đế, có vương đến nay, chưa thấy bao giờ có ông vua luồn cúi đê hèn như thế”. Nhận được tin cấp báo, ngày 22 tháng 12 năm 1788 (25 tháng 11 Mậu Thân) Nguyễn Huệ sai người lập đàn ở phía Nam núi Ngự Bình (Huế), tế cáo trời đất, lên ngôi hoàng đế, lấy niên hiệu là Quang Trung, rồi lập tức ra quân. Ngày 26, Quang Trung đến Nghệ An, đóng quân lại một thời gian để mộ thêm quân. Chỉ trong mấy ngày, thanh niên trai tráng địa phương nô nức kéo về, hăng hái tòng quân làm cho quân số tăng lên đến trên 10 vạn. Rồi tiếp đó, Quang Trung kéo quân ra Thanh Hóa tuyển thêm lính mới. Ngày 20 tháng chạp Mậu Thân (15/1/1789), đại quân Tây Sơn tập kết ở phòng tuyến Tam Điệp – Biện Sơn. Nghe báo cáo của Ngô Văn Sở, Quang Trung tỏ ý tán thành chủ trương của Ngô Thì Nhậm và cùng các tướng chuẩn bị cuộc tổng tấn công. Toàn quân được chia làm 5 đạo: Đạo thứ nhất đánh thẳng vào các đồn lũy phía Nam Thăng Long và là đạo quân chủ lực, do Quang Trung trực tiếp chỉ huy. Đạo thứ hai do Đô đốc Đặng Tiến Đông chỉ huy, đánh vào đồn Khương Thượng rồi qua cửa Tây Nam thọc sâu vào Thăng Long. Đạo thứ ba do đại Đô đốc Bảo chỉ huy,tiến vào Đại Aùng (Thường Tín – Hà Tây), chuẩn bị tham gia tiêu diệt đồn Ngọc Hồi. Đạo thứ tư do Đô đốc Tuyết chỉ huy, ThS. Bùi Văn Hùng Khoa Lịch Sử Truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam - 77 – vượt biển lên đóng ở Hải Dương uy hiếp mặt đông của quân giặc. Đạo thứ năm do đại Đô đốc Lộc chỉ huy, vượt biển vào sông Lục Đầu sẵn sàng tiêu diệt tàn quân của giặc. Kế hoạch tác chiến đã sẵn sàng. Nhiệm vụ của các đạo quân đã được xác định. Quang Trung nghĩ đến ngày Tết cổ truyền của dân tộc và vào ngày cuối tháng chạp năm Mậu Thân, quyết định mở tiệc khao quân, gọi là ăn Tết trước, chờ đến ngày mồng 7 tháng giêng vào Thăng Long sẽ làm lễ mừng chiến thắng. Rồi sau đó, lễ “thệ sư” được tổ chức trong không khí hồ hởi, quyết chiến của toàn dân, giữa đêm Giao thừa thanh vắng, Quang Trung đã đọc vang lời hịch kêu gọi toàn thể quân dân đánh giặc. Các đồn tiền tiêu của địch như Gián Khẩu, Thanh Quyết, Nhật Tảo lần lượt bị hạ. Nửa đêm ngày mồng 3 tết, quân Quang Trung bao vây diệt đồn Hà Hồi (Thường Tín – Hà Tây, cách trung tâm Thăng Long 20 km). Quang Trung cho đóng quân lại, chuẩn bị trận quyết chiến sắp tới ở đồn Ngọc Hồi (thuộc Thường Tín, trên quốc lộ 1, cách Thăng Long 14 km). Theo phân bố của Tôn Sĩ Nghị, đồn Ngọc Hồi giữ vị trí then chốt ở mặt Nam Thăng Long và được giao cho phó tướng Hứa Thế Hanh chỉ huy. Ngày mồng 5 Tết Kỉ Dậu (30/1/1789) lúc trời còn chưa sáng, đội tượng binh của Quang Trung Bất thần tiến nhanh về phía Ngọc Hồi. Hứa Thế Hanh lập tức cho đội kị binh thiện chiến xông ra nghênh chiến, nhưng vừa thấy voi, đoàn ngựa địch đã hoảng loạn rút lui. Địch bắn ra như mưa. Đoàn voi chiến chia thành hai cánh tả, hữu mở đường cho đội xung kích tiến lên. 600 chiến sĩ cảm tử chia thành 20 toán, cứ 10 người, dao ngắn dắt bên hông, cùng nhau khiêng một tấm mộc lớn, bên ngoài quấn rơm ướt xông lên phía trước, phía sau có 20 chiến sĩ khác đi theo, kết thành những bức tường di động. Đại bác, cung nỏ, hỏa mù của địch bắn ra tới tấp “khói tỏa mù trời” nhưng không ngăn nổi bước tiến của đoàn quân cảm tử. Aùp sát chân lũy, các chiến sĩ xung kích bỏ các tấm mộc xuống, rút dao và các vũ khí khác xông vào chiến đấu dữ dội. Cùng lúc đó, theo sự chỉ huy của Quang Trung, hàng vạn quân ta ào ạt xông lên tiếp chiến, đại bác và hỏa hổ bắn dữ dội. Trước sức tấn công như vũ bão của quân ta, địch chống không nổi, quay đầu bỏ chạy tán loạn. Quân Tây Sơn thừa thế chém giết lung tung, thây nằm đầy đồng, máu chảy thành suối. Hứa Thế Hanh, Thượng Duy Thăng cùng nhiều tên tướng khác tử trận. Đồn Ngọc Hồi bị hạ. Hàng vạn quân Thanh tháo chạy về phía Thăng Long, bị quân ta nghi binh nên dồn về làng Quỳnh Đô, định từ đây chạy qua cầu về Văn Điển rồi ra Thăng Long. Theo đúng kế sách, đạo quân của đại Đô đốc Bảo đã mai phục sẵn ở mạn bắc Quỳnh Đô, đổ ra dồn địch vào khu Đầm Mực và tiêu diệt. Cũng đúng vào lúc Quang Trung cho quân đánh vào đồn Ngọc Hồi, theo đúng kế hoạch đã định, đạo quân của Đô đốc Đặng Tiến Đông tấn công như vũ bão vào đồn ThS. Bùi Văn Hùng Khoa Lịch Sử Truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam - 78 – Khương Thượng – Đống Đa. Bị tấn công bất ngờ, quân giặc hoảng loạn, chống đỡ yếu ớt. Hàng ngàn quân Thanh tử trận. Nhân dân 9 xã ngoại thành sôi nổi dùng rơm rạ bện thành hình rồng, đốt lên, xông vào doanh trại giặc trợ chiến. Tướng giặc là Sầm Nghi Đống tuyệt vọng, thắt cổ chết tại sở chỉ huy. Hàng trăm thân binh của hắn cũng tự sát theo. Thừa thắng, Đô đốc Đông hô quân đánh vào trung tâm Thăng Long. Vào lúc canh tư sáng ngày mồng 5 Tết, tiếng súng nổ liên hồi ở mạn Tây Nam đã làm Tôn Sĩ Nghị tỉnh giấc. Đồn Ngọc Hồi đã bị tấn công. Đang lo lắng hướng về phía đó đợi tin, Tôn Sĩ Nghị bỗng thấy lửa rực cháy ở phía Đống Đa và tiếng quân ta hò reo ngày càng gần. Y hốt hoảng. Không còn biết xử trí ra sao nữa, đành nhảy lên “ngựa không kịp đóng yên, người không kịp mặc áo giáp” cùng một số tùy tùng chạy qua cầu phao, vượt sông Hồng lên mạn Bắc. Quân sĩ thấy tướng đã chạy, bèn hùa nhau chạy theo, chen chúc chạy qua cầu, cầu gãy. Hàng vạn quân Thanh rơi xuống nước chết trôi theo dòng sông Nhị. Tàn quân của Tôn Sĩ Nghị chạy đến Phượng Nhãn thì bị đạo quân của đô đốc Lộc đổ ra đánh giết, phải chui lủi theo đường rừng chạy về Bắc. Đạo quân của Ô Đại kinh ở Sơn Tây được tin đó cũng kéo nhau rút về nước, khi qua Tuyên Quang, chúng cũng bị các đội dân binh người Tày đón đánh tơi bời, phải vất vả lắm mới về được Vân Nam. Trưa ngày mồng 5 Tết Kỷ Dậu (30/1/1789) vua Quang Trung ngồi trên lưng voi, áo bào xạm đen khói súng, đi đầu đại quân tiến vào Thăng Long giữa cảnh mừng vui khôn xiết của nhân dân Như vậy là, trong vòng chưa đầy 5 ngày đêm vừa hành quân thần tốc vừa chiến đấu quyết liệt, dũng cảm, cơ động và đầy sáng tạo, dưới sự chỉ đạo của người chỉ huy quân sự thiên tài Quang Trung, quân ta đã đập tan hoàn toàn mộng tưởng xâm chiếm nước ta của quân Thanh cũng như mưu đồ “rước voi giày mồ” của bè lũ Lê Chiêu Thống, giữ vững nền độc lập dân tộc. Chiến thắng oanh liệt Ngọc Hồi – Đống Đa cũng như tên tuổi của người anh hùng áo vải Quang Trung mãi mãi sáng ngời trong lịch sử kháng chiến chống ngoại xâm bảo vệ tổ quốc anh hùng của dân tộc ta. Từ một cuộc khởi nghĩa ở đất Tây Sơn phát triển lên thành một phong trào nông dân rộng lớn, đánh đổ các tập đoàn phong kiến đang thống trị và đến đây, với cuộc kháng chiến chống xâm lược Mãn Thanh, phong trào Tây Sơn đã trở thành một phong trào dân tộc vĩ đại. Truyền thống yêu nước hầu như lắng xuống trong nhiều thế kỉ, giờ đây lại bừng lên rực rỡ. ThS. Bùi Văn Hùng Khoa Lịch Sử