Kháng sinh : con dao 2 lưỡi trong sinh học

Kháng sinh là nh ng ch t có ngu n g c ữ ấ ồ ố sinh h c, t ng h p ho c bán t ng h p mà ọ ổ ợ ặ ổ ợ ngay n ng đ th p đã có kh năng c ở ồ ộ ấ ả ứ ch (bacteriostatic) ho c tiêu di t ế ặ ệ (bactericidal) vi sinh v t m t cách đ c hi u.ậ ộ ặ ệ Vi c khám phá và phát tri n các kháng sinh ệ ể đã t o ra các th h vũ khí h u hi u giúp ạ ế ệ ữ ệ con ng i ch ng l i vi khu n.ườ ố ạ ẩ Tuy nhiên, vi c nghiên c u phát tri n kháng sinh m i đang có xu ệ ứ ể ớ h ng gi m theo th i gian: ướ ả ờ 1936 phát minh ra các sulfonamid, 1940 phát minh ra penicilin, 1949: tetracyclin, 1949: chloramphenicol, 1950: aminoglycosid, 1952: macrolid, 1958: glycopeptid, 1962: streptogramin và quinolon, 1999: oxazolidinon và đ n 2003 m i phát minh thêm đ c các lipopeptid. Trong m t h i ế ớ ượ ộ ộ ngh v ch ng nhi m khu n t i Chicago năm 2004, các báo cáo đ u ị ề ố ễ ẩ ạ ề cho r ng các hãng d c ph m đang có xu h ng t b cam k t tri n ằ ượ ẩ ướ ừ ỏ ế ể khai thu c kháng sinh m i. Trong khi đó, tình hình kháng kháng sinh ố ớ ngày càng gia tăng và đang là m i quan ng i c a toàn c u (t l đ ố ạ ủ ầ ỷ ệ ề kháng cao c a nhi u vi khu n v i fluoroquinolon hay v n đ ph c u ủ ề ẩ ớ ấ ề ế ầ đa kháng kháng sinh t i châu Á ho c nhi u vùng trên th gi i có t l ạ ặ ề ế ớ ỷ ệ pneumococci đ kháng cao v i nhi u kháng sinh...).ề ớ ề Nguyên nhân gây kháng kháng sinh Có nhi u y u t gây nên tình tr ng kháng kháng sinh. Trong ề ế ố ạ đó, vi c s d ng không h p lý kháng sinh là y u t l n ệ ử ụ ợ ế ố ớ nh t. Cách s d ng không phù h p (dùng không đúng li u ấ ử ụ ợ ề l ng và không đúng kho ng cách gi a các l n dùng), dùng ượ ả ữ ầ kháng sinh khi không c n thi t (khi nhi m siêu vi), ch n ầ ế ễ ọ kháng sinh không phù h p... ợ Nh ng y u t đó tr c ti p nh h ng đ n vòng xo n ữ ế ố ự ế ả ưở ế ắ kháng kháng sinh: Nhi m khu n => Đi u tr không thích ễ ẩ ề ị h p => Không ti t tr đ c vi khu n => Ch n l c các vi ợ ệ ừ ượ ẩ ọ ọ khu n đ kháng => Nhi m khu n lan tràn => Tăng kháng ẩ ề ễ ẩ thu c => Nhi m khu n.ố ễ ẩ Vi c s d ng kháng sinh không đ t đ c thành công v ệ ử ụ ạ ượ ề m t vi khu n s t o ra nguy c th t b i trên lâm sàng (đáp ặ ẩ ẽ ạ ơ ấ ạ ng lâm sàng ch m, xu t hi n nh ng bi n ch ng...) và s ứ ậ ấ ệ ữ ế ứ ự đ kháng kháng sinh, t o ra nh ng ch ng vi khu n đa kháng ề ạ ữ ủ ẩ thu c s ng sót, nhân lên và lan tràn. S d ng kháng sinh ố ố ử ụ không hi u qu còn t o ra s đ kháng v i nh ng kháng ệ ả ạ ự ề ớ ữ sinh cùng nhóm và khác nhóm. Vi c s d ng kháng sinh không hi u qu , không h p lý đang ệ ử ụ ệ ả ợ là v n đ có ph m vi nh h ng r ng kh p m i c p đ ấ ề ạ ả ưở ộ ắ ở ọ ấ ộ chăm sóc y t , là nguyên nhân làm tăng đáng k chi phí khám ế ể ch a b nh. Kèm theo vi c s d ng không đúng m t cách ữ ệ ệ ử ụ ộ ph bi n có th gây ra nh ng h u qu nghiêm tr ng bao ổ ế ể ữ ậ ả ọ g m c v n đ kháng kháng sinh. T ch c Y t Th gi i ồ ả ấ ề ổ ứ ế ế ớ (WHO) đã khuy n cáo v th c tr ng kê đ n đáng lo ng i ế ề ự ạ ơ ạ trên toàn c u: kho ng 30-60% b nh nhân t i các c s y t ầ ả ệ ạ ơ ở ế đ c kê đ n kháng sinh, t l này cao g p đôi so v i nhu ượ ơ ỷ ệ ấ ớ c u lâm sàng; kho ng 20-90% s ca viêm đ ng hô h p trên ầ ả ố ườ ấ do virut đ c đi u tr b ng kháng sinh và 60-90% b nh ượ ề ị ằ ệ nhân đ c kê đ n kháng sinh không phù h p. ượ ơ ợ Ngay t i M và Trung Qu c, WHO v n cho ạ ỹ ố ẫ r ng còn 60- 90% s ca viêm đ ng hô h p trên ằ ố ườ ấ do virut đ c đi u tr b ng kháng sinh. T i Thái ượ ề ị ằ ạ Lan, kho ng 90% b nh nhân đ c đánh giá là ả ệ ượ kê đ n kháng sinh không phù h p. T i Vi t ơ ợ ạ ệ Nam, Ch ng trình h p tác y t Vi t Nam - ươ ợ ế ệ Th y Đi n đánh giá s d ng thu c năm 2003 đã ụ ể ử ụ ố phát hi n các b t c p t i nhi u c s y t t ệ ấ ậ ạ ề ơ ở ế ừ Trung ng đ n đ a ph ng, trong khi ti n mua ươ ế ị ươ ề kháng sinh luôn chi m kho ng 50% kinh phí ế ả thu c c a các b nh vi n.ố ủ ệ ệ C ch kháng thu cơ ế ố Vi khu n có th kháng kháng sinh b ng cách thay đ i m c tiêu ẩ ể ằ ổ ụ (n i kháng sinh g n vào và th hi n tác d ng) ho c làm gi m s ơ ắ ể ệ ụ ặ ả ự ti p xúc c a kháng sinh v i các mô m c tiêu (thay đ i s xâm ế ủ ớ ụ ổ ự nh p hay đ y kháng sinh kh i t bào nhi m vi khu n), làm ậ ẩ ỏ ế ễ ẩ gi m l ng kháng sinh ti p xúc v i mô m c tiêu hay b t ho t ả ượ ế ớ ụ ấ ạ kháng sinh b ng enzym do vi khu n ti t ra. Đ kháng kháng sinh ằ ẩ ế ề có th là đ kháng gi (ch có bi u hi n đ kháng trong môi ể ề ả ỉ ể ệ ề tr ng nh t đ nh) ho c đ kháng th t (vi khu n không ch u tác ườ ấ ị ặ ề ậ ẩ ị d ng c a kháng sinh). Đ kháng kháng sinh có th là đ kháng ụ ủ ề ể ề t nhiên ho c đ kháng thu đ c do đ t bi n di truy n: truy n ự ặ ề ượ ộ ế ề ề d c qua sinh s n (ông, cha, con, cháu,...); truy n ngang (t vi ọ ả ề ừ khu n này sang vi khu n khác); lây nhi m (ng i sang ng i, ẩ ẩ ễ ườ ườ đ ng v t sang ng i, môi tr ng...). Quá trình đó ch n l c ra ộ ậ ườ ườ ọ ọ các cá th đ kháng, phát tri n thành dòng (qu n th ) đ kháng.ể ề ể ầ ể ề Bi n pháp h n ch kháng kháng sinhệ ạ ế S d ng kháng sinh h p lý là y u t quy t đ nh đ b gãy ử ụ ợ ế ố ế ị ể ẻ vòng xo n kháng thu c, lo i tr nguy c kháng thu c và ắ ố ạ ừ ơ ố th t b i trong đi u tr . Thành công v m t vi khu n s ấ ạ ề ị ề ặ ẩ ẽ ch a kh i nhi m trùng, gi i quy t đ c tri u ch ng và ữ ỏ ễ ả ế ượ ệ ứ ngăn ch n đ kháng. Tuyên b c a WHO v chi n l c ặ ề ố ủ ề ế ượ h u hi u nh t ch ng l i s đ kháng kháng sinh là "Di t ữ ệ ấ ố ạ ự ề ệ s ch vi khu n, làm tan m m m ng kháng thu c tr c khi ạ ẩ ầ ố ố ướ chúng phát tri n và lan tràn". K t qu đó ch có đ c khi ể ế ả ỉ ượ kháng sinh đ c s d ng theo ch đ nh c a th y thu c. ượ ử ụ ỉ ị ủ ầ ố Khi ch đ nh s d ng kháng sinh th y thu c c n chú ý:ỉ ị ử ụ ầ ố ầ - Ch dùng kháng sinh đ đi u tr b nh nhi m trùng do vi ỉ ể ề ị ệ ễ khu n gây ra. Cân nh c đi u tr kháng sinh d phòng và k t ẩ ắ ề ị ự ế h p kháng sinh.ợ - Ch n kháng sinh đi u tr theo k t qu c a kháng sinh đ , ọ ề ị ế ả ủ ồ khu ch tán t t vào v trí nhi m khu n, u tiên kháng sinh ph ế ố ị ễ ẩ ư ổ h p có tác d ng đ c hi u lên vi khu n gây b nh.ẹ ụ ặ ệ ẩ ệ - S d ng kháng sinh d a theo các thông s d c đ ng h c. ử ụ ự ố ượ ộ ọ Dùng kháng sinh đ li u l ng và đ th i gian.ủ ề ượ ủ ờ - Đ cao các bi n pháp kh trùng và ti t trùng tránh lan tràn vi ề ệ ử ệ khu n đ kháng. Liên t c giám sát s đ kháng kháng sinh ẩ ề ụ ự ề c a vi khu n.ủ ẩ T i sao kháng sinh m t nguy c s c kh e nghiêm tr ng và tăng ạ ộ ơ ứ ỏ ọ tr ng?ưở Thu c kháng sinh, nh ng ng i "ch a t t c các b nh" ố ữ ườ ữ ấ ả ệ Thu c kháng sinh m t thanh g m hai l i th t s . ố ộ ươ ưỡ ậ ự Th c t thu c kháng sinh đã c u s ng nhi u b nh nhi m ự ế ố ứ ố ề ệ ễ trùng vi khu n nh b nh lao, viêm ph i và viêm màng não….ẩ ư ệ ổ Kho ng 40 năm tr c, thu c kháng sinh đ c cho là viên ả ướ ố ượ thu c có phép l ma thu t và các bác sĩ kê đ n cho t t c b nh ố ạ ậ ơ ấ ả ệ nhân t c m l nh đ n m n tr ng cáừ ả ạ ể ụ ứ Đ n nay chúng ta bi t r ng thu c kháng sinh là vô ích ch ng ế ế ằ ố ố l i virus.ạ Virus là nguyên nhân th ng g p nh t c a nhi m trùng. ườ ặ ấ ủ ễ Nhi m trùng đ ng hô h p trên, b nh s i, quai b , th y đ u, ễ ườ ấ ệ ở ị ủ ậ b nh zona, l loét l nh, cúm và viêm d dày ru t là nh ng ví ệ ở ạ ạ ộ ữ d ph bi n c a nhi m trùng virus.ụ ổ ế ủ ễ • Vi c phát minh ra kháng sinh đã làm thay ệ đ i mang tính cách m ng trong đi u tr ổ ạ ề ị các b nh lý nhi m trùng. Tuy nhiên vi c ệ ễ ệ s d ng kháng sinh tràn lan trong nh ng ử ụ ữ th p k v a qua đã d n đ n s xu t hi n ậ ỷ ừ ẫ ế ự ấ ệ r t nhi u ch ng vi khu n đ kháng kháng ấ ề ủ ẩ ề sinh và t o nên m t m i nguy c toàn c u ạ ộ ố ơ ầ tr m tr ng đe d a n n y h c hi n đ i. ầ ọ ọ ề ọ ệ ạ •Tri n v ng nghiên c u và đi u trể ọ ứ ề ị Đ i m t v i nh ng c ch mà vi khu n s d ng đ gây b nh, ố ặ ớ ữ ơ ế ẩ ử ụ ể ệ các nghiên c u trong t ng lai s t p trung vào nh ng h ng ứ ươ ẽ ậ ữ ướ nào? Nh ng ti n b g n đây trong k thu t khuy ch đ i chu i ữ ế ộ ầ ỹ ậ ế ạ ỗ ADN (polymerase chain reaction: PCR) và các k thu t ADN khác ỹ ậ cho phép các nhà khoa h c xác đ nh nhanh chóng b ọ ị ộ gene hoàn ch nh c a c các vi sinh v t gây b nh và t bào c a v t ch có ỉ ủ ả ậ ệ ế ủ ậ ủ nhân cũng nh l ng giá đ c m c đ bi u hi n gene và mô t ư ượ ượ ứ ộ ể ệ ả đ c các quá trình ượ phân tử x y ra trong nhi m trùng. Áp d ng ả ễ ụ các ph ng pháp này trong vi c nghiên c u b gene c a vi sinh ươ ệ ứ ộ ủ v t và t bào v t ch , k t h p v i các công c phân tích hi u ậ ế ậ ủ ế ợ ớ ụ ệ qu và thang đánh giá m c đ bi u hi n gene đã và đang t o ra ả ứ ộ ể ệ ạ m t cu c cách m ng trong vi c phát tri n các k thu t m i ộ ộ ạ ệ ể ỹ ậ ớ trong ch n đoánẩ , tiên l ngượ và x trí ử lâm sàng các b nh nhi m ệ ễ trùng.