Hoang mạc hoá

Nguyên nhân Trong các nguyên nhân gây ra n n sa m c hóa, ph n l n là do tác đ ngạ ạ ầ ớ ộ c aủ con ng iườ t kho ng 10.000 năm nay (ừ ả Th Holocenế ). Vi c l m d ngệ ạ ụ đ t đai trong các ngành chăn nuôiấ gia súc, canh tác ru ng đ t, pháộ ấ r ngừ , đ t đ ng, tr n c, khai gi ng, tăng l ng th diêm (ố ồ ữ ướ ế ượ ổ soil salinity) và bi nế đ i khí h u toàn c u đã góp s c làm sa m c hóa nhi u vùng trên trái đ t.ổ ậ ầ ứ ạ ề ấ Đ t sa m c th ng có biên gi i rõ r t v i mi n k c n nh ng cũng có khiấ ạ ườ ớ ệ ớ ề ế ậ ư vùng sa m c ti p giáp m t vùng chuy n ti p r i m i đ n vùng đ t mạ ế ộ ể ế ồ ớ ế ấ ẩ nên mi n ven sa m c khó n đ nh h n. Vùng chuy n ti p ven sa m cề ạ ấ ị ơ ể ế ở ạ này th ng cóườ h sinh tháiệ mong manh. Đây cũng là n i có nhi uơ ề ti u khíể h uậ . Thí d nh : c n cát cao có th che khu t gió cho m t th a đ tụ ư ồ ể ấ ộ ử ấ trũng, và t đó t o đi u ki n cho cây c m c xen vào. Đ n khi cóừ ạ ề ệ ỏ ọ ế m aư thì vùng có th o m c s có nhi t đ mát h n.ả ộ ẽ ệ ộ ơ H sinh thái vùng ven r t d b giao đ ng b i sinh ho t con ng i nhệ ở ấ ễ ị ộ ở ạ ườ ư trong tr ng h p chăn nuôi.ườ ợ Móng gu cố c a loài m c súc th ng n nủ ụ ườ ệ ch t các t ng đ t, làm gi m l ng n c th m xu ng các m ch n cặ ầ ấ ả ượ ướ ấ ố ạ ướ ng m. Nh ng l p đ t trên thì chóng khô, d b gió m a soi mòn. Conầ ữ ớ ấ ễ ị ư ng i còn gây nên n n đ n cây l y c i cùng đ ng tác c a các loài giaườ ạ ố ấ ủ ộ ủ súc g m c làm h l p r th o m c v n quy n l p đ t xu ng. Đ t vì đóặ ỏ ư ớ ễ ả ộ ố ệ ớ ấ ố ấ d t i lên, chóng b khô và bi n thành b i. Hi n t ng này di n ra ễ ơ ị ế ụ ệ ượ ễ ở nh ng vùng ven sa m c khi con ng i chuy n t l i s ngữ ạ ườ ể ừ ố ố du m cụ sang l i s ng ng canh.ố ố ụ Các c n cátồ sa m c cũng có th di chuy n góp ph n vào hi n t ng saạ ể ể ầ ệ ượ m c hóa.ạ Gió là đ ng l c chính đ y các c n cát. Nh ng h t cát có thộ ự ẩ ồ ữ ạ ể lăn trên m t đ t ho c tung lên trên không r i r i xu ng. Chính đ ng tácặ ấ ặ ồ ơ ố ộ tung lên s làm giao đ ng thêm, khu ch đ i l ng cát b xô đ y. K t quẽ ộ ế ạ ượ ị ẩ ế ả là lũ cát khi c m t c n cát tr n vào. Khi có gió m nh làm bão cát thì lũả ộ ồ ườ ạ cát có th làm c n cát ti n lên hàng ch c mét t ng t nh hi nể ồ ế ụ ươ ự ư ệ t ngượ tuy t tru iế ồ (avalanche). Lũ cát còn có th x y ra khi cát d n lênể ả ồ đ n đ nh c n s tr t xu ng tri n d c bên kia, làm c n cát ti n lên.ế ỉ ồ ẽ ượ ồ ề ố ồ ế H n hánạ có khi b ng nh n là nguyên do c a ti n trình sa m c hóa. H nị ộ ậ ủ ế ạ ạ hán ph i nói là góp ph n trong ti n trình đó nh ng nguyên do chính là doả ầ ế ư áp l c sinh ho t con ng i trên môi tr ng thiên nhiên. Theoự ạ ườ ườ đ a ch tị ấ h cọ thì tr c th i kỳ văn minh nhân lo i, không có b ng ch ng khoa h cướ ờ ạ ằ ứ ọ nào đ nói r ng di n tích sa m c đang lan r ng thêm. Ch sau khi conể ằ ệ ạ ộ ỉ ng i thay đ i môi sinh ta m i th y hi n t ng sa m c hóa.ườ ổ ớ ấ ệ ượ ạ H n hán là bi n chuy n th ng xuyên x y ra nh ng vùng khô c nạ ế ể ườ ả ở ữ ằ nh ng khi đã có m a thì môi sinh bình ph c nhanh chóng. Chính là n nư ư ụ ạ l m d ng đ t đai làm suy thoái ch t đ t nh trong tr ng h p chăn nuôiạ ụ ấ ấ ấ ư ườ ợ m c súc quá t i và n nụ ả ạ nhân mãn đã tăng c ng t c đ sa m c hóa ườ ố ộ ạ ở vùng ven sa m c. Dân du m c khi mu n thoát vùng sa m c khô c nạ ụ ố ạ ằ th ng đ a đàn m c súc đ n vùng ven đ sinh s ng nh ng chính đ ngườ ư ụ ế ể ố ư ộ tác đó đã làm sa m c thêm r ng l n và h đã vô tình mang cái khô c nạ ộ ớ ọ ằ c a sa m c theo v i h .ủ ạ ớ ọ Vùng khô c n cũng có th canh tác đ c nh ng khi áp l c c a con ng iằ ể ượ ư ự ủ ườ làm h h i l ng th o m c thiên nhiên thì đ t khô d bư ạ ượ ả ộ ấ ễ ị gió bi n thànhế b i. Thi u bóng r p, n c trong lòng đ t mau b c h i, l u l i ch t mu iụ ế ợ ướ ấ ố ơ ư ạ ấ ố làm tăng đ th diêm (ộ ổ soil salinity). Quá trình này làm đ t thêm c n c i,ấ ằ ỗ cây c không m c đ c và t c đ suy thoái càng nhanh khi khí h u trongỏ ọ ượ ố ộ ậ vùng b bi n đ i v i l ng m a càng ít đi.ị ế ổ ớ ượ ư Bi n phápệ Vì nguy c thi t h i đ n h sinh thái, nhi u qu c gia có bi n pháp ch ngơ ệ ạ ế ệ ề ố ệ ố sa m c hóa nh K ho ch Hành đ ng B o t n Đa d ng Sinh tháiạ ư ế ạ ộ ả ồ ạ (Biodiversity Action Plans). Các bi n pháp ng d ng th ng nh m vàoệ ứ ụ ườ ắ gi m thi u t c đ sa m c hóa và tái t o đ t màu nh ng đ ng c nguyênả ể ố ộ ạ ạ ấ ư ộ ơ th y nh chăn nuôi và canh tác đ t quá l m v n ch a kh c ph c đ c.ủ ư ấ ạ ẫ ư ắ ụ ượ Các th o m c thu cả ộ ộ H Đ uọ ậ vì có kh năng rútả đ m khíạ t không khí r iừ ồ châm xu ng đ t nên th ng đ c tr ng đ c i t o đ a ch t. Nh ng bi nố ấ ườ ượ ồ ể ả ạ ị ấ ữ ệ pháp khác ph i k vi c x p đá quanh g c cây đ tả ể ệ ế ố ể ụ s ngươ và gi đữ ộ m, hay cào lu ng nh đ tích h t cây c kh i b gió th i và hoãn n cẩ ố ỏ ể ộ ỏ ỏ ị ổ ướ m a không tháo quá nhanh. Vùng Sahel ư ở Phi châu áp d ng cách tr ngụ ồ cây xanh c n gió đ gi m thi u kh năng đ t b b c b i và n c b cả ể ả ể ả ấ ị ố ụ ướ ố h i.ơ V i nhu c u dùng c i làm nhiên li u các n c đang phát tri n khá cao,ớ ầ ủ ệ ở ướ ể v n đ dân chúng đ n cây đ l y c i là m t đ ng l c gia tăng n n saấ ề ố ể ấ ủ ộ ộ ự ạ m c hóa. M t bi n pháp là ph bi n lo iạ ộ ệ ổ ế ạ lò b p dùng năng l ng m tế ượ ặ tr iờ đ n u n ng ho c nh ng lo i lò b p c i có hi u su t cao (ể ấ ướ ặ ữ ạ ế ủ ệ ấ high efficiency). Có đ a ph ng cho đ t rào ch n cát đ c n s c gió đ ng th i tr ng cácị ươ ặ ắ ể ả ứ ồ ờ ồ loài th o m c cho đ t kh i b soi mòn. B i cây xanh tr ng chân đ n cátả ộ ấ ỏ ị ụ ồ ở ụ có kh năng n đ nh v trí c a đ n và gi m l ng cát b gió di chuy n.ả ổ ị ị ủ ụ ả ượ ị ể Vi t Nam là m t trong 5 qu c gia d báo s ch u nh h ng n ng n do bi n đ i khí h u v i các lo i hình thiên taiệ ộ ố ự ẽ ị ả ưở ặ ề ế ổ ậ ớ ạ x y ra s ngày càng nhi u và kh c li t, đi n hình là h n hán và sa m c hóa. Đi u đó đòi h i c n ph i nhanh chóngả ẽ ề ố ệ ể ạ ạ ề ỏ ầ ả xây d ng và th c hi n các gi i pháp chi n l c, các công tác phòng ch ng gi m nh thiên tai, trong đó có vi c xâyự ự ệ ả ế ượ ố ả ẹ ệ d ng h th ng qu n lý h n hán và sa m c hóa Vi t Nam.ự ệ ố ả ạ ạ ở ệ H n hán và sa m c hóa là m t trong nh ng lo i hình thiên tai th ng xuyên x y ra n c ta, đ c bi t là khu v cạ ạ ộ ữ ạ ườ ả ở ướ ặ ệ ự duyên h i mi n Trung và khu v c Nam Trung B , m c đ gây thi t h i ch đ ng th 3 sau lũ, bão. Trong khi công tácả ề ự ộ ứ ộ ệ ạ ỉ ứ ứ phòng ch ng và gi m nh thiên tai t p trung ch y u vào công tác phòng ch ng l t bão và tìm ki m c u n n, thì cácố ả ẹ ậ ủ ế ố ụ ế ứ ạ ho t đ ng phòng ch ng và gi m nh thiên tai khác nh h n hán và sa m c hóa còn m c ng phó th đ ng. Vì v y,ạ ộ ố ả ẹ ư ạ ạ ở ứ ứ ụ ộ ậ vi c chú tr ng h n t i công tác phòng ch ng và qu n lý h n hán, sa m c hóa là r t quan tr ng. Xu t phát t nh ngệ ọ ơ ớ ố ả ạ ạ ấ ọ ấ ừ ữ yêu c u th c ti n trên, các nhà khoa h c Vi n Đ a lý thu c Vi n Khoa h c và Công ngh Vi t Nam đã đ xu t xâyầ ự ễ ọ ệ ị ộ ệ ọ ệ ệ ề ấ d ng h th ng qu n lý h n hán và sa m c hóa Vi t Nam.ự ệ ố ả ạ ạ ở ệ H n hán, sa m c hóa Vi t Namạ ạ ở ệ Theo s li u th ng kê, trong giai đo n t 1960 đ n nay s năm b h n hán là 36 năm, chi m 75%,ố ệ ố ạ ừ ế ố ị ạ ế v i m c đ h nớ ứ ộ ạ hán khác nhau (h n v đông xuân 13 năm, v mùa 11 năm, v hè thu 12 năm). Trong kho ng th i gian 15 năm g nạ ụ ụ ụ ả ờ ầ đây, tình hình h n hán n c ta x y ra th ng xuyên h n, nghiêm tr ng h n, trong đó có th th ng kê nh ng đ t h nạ ướ ả ườ ơ ọ ơ ể ố ữ ợ ạ hán n ng nh h n hán x y ra B c và Trung b (1993), Tây Nguyên, Nam Trung B và đ ng b ng sông C u Longặ ư ạ ả ở ắ ộ ở ộ ồ ằ ử (2004)… Tình hình h n hán v n di n bi n r t ph c t p t i khu v c đ ng b ng sông H ng (2009-2010), t ng l ngạ ẫ ễ ế ấ ứ ạ ạ ự ồ ằ ồ ổ ượ m a tháng 1/2010 ch đ t 85% l ng m a trung bình nhi u năm, m c n c t i tr m th y văn Hà N i ch đ t 0,10 mư ỉ ạ ượ ư ề ự ướ ạ ạ ủ ộ ỉ ạ vào ngày 21/02/2010, nhi u h thu đi n tr n c m c th p h n nhi u so v i thi t k nh Hoà Bình 94%, Thác Bàề ồ ỷ ệ ữ ướ ở ứ ấ ơ ề ớ ế ế ư 61%, Tuyên Quang 61%. Ð t sa m c hóa (hay hoang m c hoá) Vi t Nam không t p trung thành hoang m c r ng hàng trăm nghìn ha nh m tấ ạ ạ ở ệ ậ ạ ộ ư ộ s qu c gia khác, mà phân b trên kh p c n c, t p trung ch y u khu v c nông thôn, mi n núi, nh ng vùng đ tố ố ố ắ ả ướ ậ ủ ế ở ự ề ữ ấ tr ng, đ t cát ven bi n và đ t nghèo b suy thoái. Trên 90% di n tích đ t đang ch u tác đ ng c a hoang m c hóa làố ấ ể ấ ị ệ ấ ị ộ ủ ạ các khu v c đ t tr ng, đ i tr c b thoái hóa m nh, đ t đá ong hóa do tình tr ng phá r ng và s d ng đ t không h p lýự ấ ố ồ ọ ị ạ ấ ạ ừ ử ụ ấ ợ trong th i gian dài. Ph n còn l i là các khu v c đ n cát, bãi cát di đ ng t i các t nh ven bi n mi n trung, t p trung 10ờ ầ ạ ự ụ ộ ạ ỉ ể ề ậ ở t nh t Qu ng Bình đ n Bình Thu n. T i đây đã xu t hi n nh ng vùng sa m c th c th (hoang m c cát) nh : Tuyỉ ừ ả ế ậ ạ ấ ệ ữ ạ ự ụ ạ ư Phong, B c Bình (t nh Bình Thu n); Ninh Ph c (t nh Ninh Thu n).ắ ỉ ậ ướ ỉ ậ Th c tr ng qu n lý h n hán, sa m c hóa (hoang m c hóa)ự ạ ả ạ ạ ạ Năm 1998, Vi t Nam đã thông qua và tham gia vào công c qu c t v phòng ch ng sa m c hoá và tr thành thànhệ ướ ố ế ề ố ạ ở viên th 134 c a t ch c này. Năm 2003, Th t ng Chính ph đã ra quy t đ nh thành l p Ban đi u ph i qu c giaứ ủ ổ ứ ủ ướ ủ ế ị ậ ề ố ố th c hi n công c ch ng sa m c hoá c a Liên Hi p qu c, do Th tr ng th ng tr c B Nông nghi p và Phát tri nự ệ ướ ố ạ ủ ệ ố ứ ưở ườ ự ộ ệ ể nông thôn làm tr ng ban. Song v n đ qu n lý h n hán, sa m c hóa (hoang m c hóa) còn ch a đ c c th hóaưở ấ ề ả ạ ạ ạ ư ượ ụ ể thành các th ch , chính sách đ i v i vùng sinh thái đ c thù hoang m c hóa, đ ng th i ch a có công c m nh ngănể ế ố ớ ặ ạ ồ ờ ư ụ ạ ng a s lan t a sa m c hóa. Trong đó, m t chu trình qu n lý thiên tai (bao g m qu n lý r i ro và qu n lý s c ) màừ ự ỏ ạ ộ ả ồ ả ủ ả ự ố nhi u n c đã áp d ng có hi u qu trong vi c gi m thi u h n hán và sa m c hóa, n c ta còn ch a đ c s d ng.ề ướ ụ ệ ả ệ ả ể ạ ạ ở ướ ư ượ ử ụ Do đó, đ qu n lý h n hán và sa m c hóa Vi t Nam có hi u qu c n c ng c xây d ng h th ng t ch c qu n lýể ả ạ ạ ở ệ ệ ả ầ ủ ố ự ệ ố ổ ứ ả h n hán và sa m c hóa và th c hi n theo chu trình qu n lý thiên tai.ạ ạ ự ệ ả Các nhà khoa h c Vi n Đ a lý đã tham kh o chu trình qu n lý thiên tai c a Hoa Kỳ và đ xu t đ a chu trình này vàoọ ệ ị ả ả ủ ề ấ ư ng d ng t i Vi t Nam. Chu trình qu n lý thiên tai bao g m hai giai đo n chính là giai đo n qu n lý r i ro và giai đo nứ ụ ạ ệ ả ồ ạ ạ ả ủ ạ qu n lý s c . Các ho t đ ng trong giai đo n qu n lý r i ro đ u mang tính phòng h n và gi m nh tác đ ng do h nả ự ố ạ ộ ạ ả ủ ề ạ ả ẹ ộ ạ hán trong khi các ho t đ ng trong giai đo n qu n lý s c mang tính ng phó và kh c ph c nh ng tác đ ng do h nạ ộ ạ ả ự ố ứ ắ ụ ữ ộ ạ hán gây ra. Chu trình qu n lý thiên taiả C ng c xây d ng h th ng t ch c qu n lý h n hán và sa m củ ố ự ệ ố ổ ứ ả ạ ạ Trên c s nhu c u th c t c a công tác phòng ch ng và gi m nh thiên tai theoơ ở ầ ự ế ủ ố ả ẹ tinh th n c a Chi n l c phòngầ ủ ế ượ ch ng và gi m nh thiên tai đ n năm 2020, các nhà nghiên c u Vi n Đ a lý (Vi n KH&CN Vi t Nam) đ xu t nh ngố ả ẹ ế ứ ệ ị ệ ệ ề ấ ữ gi i pháp nh m ki n toàn h th ng phòng ch ng và gi m nh thiên tai, trong đó đ c bi t chú tr ng công tác qu n lýả ằ ệ ệ ố ố ả ẹ ặ ệ ọ ả h n hán và sa m c hóa trong chi n l c phòng ch ng, gi m nh thiên tai và bi n đ i khí h u các c p trung ng vàạ ạ ế ượ ố ả ẹ ế ổ ậ ở ấ ươ đ a ph ng.ị ươ Đ i v i c p trung ng, Ban ch huy phòng ch ng l t bão và gi m nh thiên tai đ c nâng c p thành U ban qu c giaố ớ ấ ươ ỉ ố ụ ả ẹ ượ ấ ỷ ố v phòng ch ng và gi m nh thiên tai do m t Phó th t ng Chính ph làm tr ng ban. Giúp vi c cho U ban qu cề ố ả ẹ ộ ủ ướ ủ ưở ệ ỷ ố gia là Văn phòng U ban qu c gia v phòng ch ng và gi m nh thiên tai và các ti u ban.ỷ ố ề ố ả ẹ ể Đ i v i c p đ a ph ng, t i c p t nh thành l p m t Ban ch đ o phòng ch ng và gi m nh thiên tai duy nh t. T i cácố ớ ấ ị ươ ạ ấ ỉ ậ ộ ỉ ạ ố ả ẹ ấ ạ S , ngành khác, theo ch c năng nhi m v đ c giao s thành l p các t th ng tr c công tác phòng, ch ng và gi mở ứ ệ ụ ượ ẽ ậ ổ ườ ự ố ả nh thiên tai. c p huy n và xã s thành l p Ban ch huy phòng ch ng và gi m nh thiên tai c p xã, ph ng v i quyẹ Ở ấ ệ ẽ ậ ỉ ố ả ẹ ấ ườ ớ mô g n nh , do Ch t ch Huy n và Ch t ch xã làm tr ng Ban, c p huy n s do phòng Nông nghi p ho c phòngọ ẹ ủ ị ệ ủ ị ưở ở ấ ệ ẽ ệ ặ kinh t đ m nhi m, t i c p xã có cán b chuyên trách theo dõi. D i đây là c c u t ch c c a Ti u ban phòng ch ngế ả ệ ạ ấ ộ ướ ơ ấ ổ ứ ủ ể ố h n hán và sa m c hóa.ạ ạ M c dù công tác ch đ o, phòng tránh và gi m nh thiên tai Vi t Nam đã đ t đ c nhi u thành t u, nh ng cũng cònặ ỉ ạ ả ẹ ở ệ ạ ượ ề ự ư nhi u đi m c n đ c đi u ch nh, và chú tr ng h n, nh t là trong tình hình bi n đ i khí h u toàn c u hi n nay. Vì v y,ề ể ầ ượ ề ỉ ọ ơ ấ ế ổ ậ ầ ệ ậ các đ xu t c a các nhà khoa h c Vi n Đ a lý có th đ c coi là đóng góp tích c c nh m th c hi n hi u qu công tácề ấ ủ ọ ệ ị ể ượ ự ằ ự ệ ệ ả phòng ch ng, gi m nh thiên tai Vi t Nam nói chung, và công tác qu n lý h n hán và sa m c hóa qu c gia nói riêng.ố ả ẹ ở ệ ả ạ ạ ố