Hoài Thanh - Tác giả "Thi nhân Việt Nam"

hoµi thanh - t¸c gi¶ “thi nh©n viÖt nam” Phong Lª* Ch½n 100 n¨m n¨m sinh, vµo th¸ng 7 n¨m 2009; mÊt ë tuæi 73, n¨m 1982, Hoµi Thanh lµ nhµ v¨n thuéc thÕ hÖ cã mét sù nghiÖp viÕt ®i qua mèc lÞch sö Th¸ng 8 - 1945. H¬n thÕ, tr­íc 1945, «ng cßn thuéc sè ng­êi Ýt ái cã sø mÖnh khai m¹c nÒn phª b×nh v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Trong ngãt 15 n¨m lµm c«ng viÖc phª b×nh, vµ c¶ lý luËn (mÆc dÇu «ng kh«ng ­a hai ch÷ lý luËn; mÆc dÇu còng cø ph¶i tham gia vµo mét cuéc tranh luËn), ngoµi c¸c bµi ®¨ng trªn nhiÒu b¸o, Hoµi Thanh ®· cho in hai cuèn s¸ch. Hai cuèn s¸ch, trong h¬n 10 n¨m ho¹t ®éng, ë tuæi trong ngoµi 30, kÓ còng lµ ®¸ng nãi ®èi víi ho¹t ®éng phª b×nh trong buæi ®Çu h×nh thµnh. Tøc lµ ë vµo thêi kú phª b×nh dÇn dÇn tù khu biÖt vµ t¸ch biÖt víi ho¹t ®éng s¸ng t¸c ®Ó thµnh mét bé m«n riªng, víi ®èi t­îng, chøc n¨ng vµ ®Æc tr­ng riªng cña nã - ho¹t ®éng mµ tõ nh÷ng n¨m 20 trë vÒ tr­íc cßn ch­a cã t­ c¸ch ®éc lËp, cßn lÉn vµo trong s¸ng t¸c, cßn ch­a cã ng­êi chuyªn tr¸ch, cßn lµ ë chÆng cuèi cïng cña t×nh tr¹ng “V¨n - Sö - TriÕt bÊt ph©n”. Hai cuèn s¸ch - ®èi víi nghiÖp phª b×nh, ®ã lµ mét kÕt qu¶ rÊt ®¸ng kÓ, nh­ng ®¸ng kÓ h¬n lµ sè phËn cña nã. Mét lµ cuèn V¨n ch­¬ng vµ hµnh ®éng in n¨m 1936, nghiªng vÒ lý luËn (cè nhiªn theo kiÓu Hoµi Thanh) bÞ chÝnh quyÒn thùc d©n tÞch thu; vµ mét lµ Thi nh©n ViÖt Nam, in n¨m 1942, nghiªng vÒ phª b×nh, råi trë thµnh mèi b¨n kho¨n suèt ®êi cña «ng. Thi nh©n ViÖt Nam, tõ thêi §æi míi ®Õn nay ®· ®­îc t¸i b¶n 34 lÇn (kh«ng kÓ nh÷ng lÇn in chui); víi bµi Më ®Çu Mét thêi ®¹i trong thi ca; víi 45 t¸c gi¶ ®­îc chän, cïng víi nh÷ng lêi b×nh rÊt tµi hoa ch¾c ch¾n lµ ®· rÊt quen thuéc víi nhiÒu thÕ hÖ b¹n ®äc; do vËy mµ ë bµi nµy t«i chØ muèn tr×nh bµy mét vµi ®iÒu chung quanh, hoÆc cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn nã. Thuéc trong sè nh÷ng tiÓu luËn v¨n ch­¬ng vµ phª b×nh v¨n ch­¬ng Hoµi Thanh viÕt ®Çu tiªn ®¨ng trªn b¸o lµ bµi Th¬ míi (TiÓu thuyÕt thø B¶y, sè 31; 29-12-1934). VËy lµ mèi quan t©m ®Õn Th¬ míi chÝnh lµ sù khëi ®Çu cho sù nghiÖp phª b×nh cña Hoµi Thanh - mèi quan t©m cã lÞch sö dµi ngãt 8 n¨m, tÝnh tõ tiÓu luËn Th¬ míi ®Õn * GS. ViÖn V¨n häc. T¹p chÝ Khoa häc x· héi ViÖt Nam - 6/2009 126 Hîp tuyÓn Thi nh©n ViÖt Nam - kho¶ng thêi gian mµ «ng cïng víi Hoµi Ch©n “®· ®äc tÊt c¶ mét v¹n bµi th¬, vµ trong sè Êy cã non mét v¹n bµi dë”. ë bµi viÕt vµo cuèi n¨m 1934 nµy, Hoµi Thanh ®· nãi ®Õn nh÷ng khëi ®éng quan träng råi sÏ ph¸t triÓn thµnh mét phong trµo th¬, mét cuéc c¸ch m¹ng trong th¬, mét thêi ®¹i cña thi ca. ¤ng ®· ®øng trªn lËp tr­êng ñng hé nã, kh¼ng ®Þnh nã vµ ca ngîi nã, dÉu Th¬ míi lóc nµy cßn ®ang trªn ®­êng h×nh thµnh gi÷a mét biÓn th¬ cò, vµ cè nhiªn sè ng­êi ph¶n ®èi nã gåm c¶ nh÷ng nhµ Cùu häc cã uy tÝn vÉn ®ang cßn lµ mét lùc l­îng ¸p ®¶o. Trong mét buæi giao thêi, giao tranh cò míi, khi c¸i míi cßn rÊt mong manh vµ lÎ loi, ph¶i nãi lµ Hoµi Thanh ®· lµm ®­îc viÖc tiªn ®o¸n ®Çy tµi n¨ng vµ dòng c¶m. Mét bµi viÕt kh¸c, tiÕp ngay sau bµi Th¬ míi lµ bµi T×m c¸i ®Ñp trong tù nhiªn lµ nghÖ thuËt; T×m c¸i ®Ñp trong nghÖ thuËt lµ phª b×nh (TiÓu thuyÕt thø B¶y, sè 35; 26-1-1935). Trong sù nghiÖp viÕt cña Hoµi Thanh, bµi nµy theo t«i nghÜ cã gi¸ trÞ mét tuyªn ng«n. Mét tuyªn ng«n kh«ng chØ phï hîp víi sù nghiÖp viÕt cña «ng tr­íc 1945 mµ còng cã søc chi phèi rÊt c¬ b¶n sù nghiÖp viÕt cña «ng sau 1945. Mét tuyªn ng«n råi «ng còng cã lóc tù ®iÒu chØnh cho réng r·i h¬n, vµ cho thÝch hîp h¬n víi nh÷ng chuyÓn biÕn vµ ®ßi hái cña thêi cuéc; nh­ng trong thùc tiÔn ¸p dông vµo nghÒ nghiÖp l¹i thÊy «ng ch¼ng thay ®æi bao nhiªu c¸i ®Þnh h­íng ®· ®­îc khëi ®éng vµ x¸c ®Þnh tõ ®Çu. §ã lµ, trong phª b×nh, gåm phª vµ b×nh, «ng chØ b×nh chø kh«ng phª. “B×nh th× cßn ®­îc. Nh­ng phª? Sao l¹i phª?”1. B×nh cã nghÜa lµ khen. Vµ khen tøc lµ sù ®i t×m vµ x¸c ®Þnh c¸i hay trong v¨n ch­¬ng. Bëi nãi nh­ «ng, thËt lµ ®óng, víi v¨n ch­¬ng, ®Ó ®­îc gäi lµ v¨n ch­¬ng, c¸i hay míi lµ c¸i ®¸ng gi¸, cßn c¸i dë, c¸i nh¶m th× “kh«ng tiªu biÓu g× hÕt”2. ë bµi tiÓu luËn cã ý nghÜa tuyªn ng«n nµy Hoµi Thanh ®· nãi c¸i ®iÒu råi «ng sÏ thùc hiÖn vµ trung thµnh víi nã trong suèt ®êi viÕt cña m×nh. Tr­íc 1945, ë t­ c¸ch lµ ng­êi ph¸t hiÖn vµ cæ vò Th¬ míi - l·ng m¹n, vµ vÒ sau lµ t¸c gi¶ Thi nh©n ViÖt Nam, trong sù nghiÖp viÕt cña m×nh, Hoµi Thanh cßn ®Ó l¹i dÊu Ên trong mét cuéc tranh luËn næi tiÕng mµ theo t«i nghÜ, «ng ®· bÞ ®Èy vµo mét phÝa, khiÕn «ng råi sÏ chÞu “tai tiÕng” trong mét thêi dµi. Mét cuéc tranh luËn buéc «ng ph¶i thµnh nhµ lý luËn; h¬n thÕ, lµ chñ t­íng cho mét chñ thuyÕt - chñ thuyÕt “V¨n ch­¬ng lµ v¨n ch­¬ng”, nã lµ sù triÓn khai chÝnh c¸i lý thuyÕt mµ «ng ®· nªu trong bµi viÕt ®Çu n¨m 1935. C¸i lý thuyÕt ®­îc chia thµnh hai vÕ, mét cho nghÖ thuËt vµ mét cho phª b×nh. §Ó gép l¹i cho gän, ®ã lµ lý thuyÕt vÒ c¸i §Ñp, môc tiªu cña nghÖ thuËt vµ phª b×nh nghÖ thuËt lµ ®i t×m c¸i §Ñp. Vµ cè nhiªn, theo l«gÝch ph©n tÝch cña ph¸i vÞ nh©n sinh ®­¬ng thêi - ®ã lµ cèt lâi cña quan niÖm nghÖ thuËt vÞ nghÖ thuËt, ®i ng­îc l¹i lîi Ých cña B×nh d©n, cïng lµ ®i ng­îc víi tiÕn ho¸ cña lÞch sö... 1 Nhá to; B¹t Thi nh©n ViÖt Nam. 2 Nhá to; B¹t Thi nh©n ViÖt Nam. Hoµi Thanh – T¸c gi¶ 127 ThÕ nh­ng trong suèt cuéc tranh luËn, khi chñ tr­¬ng: “V¨n ch­¬ng lµ v¨n ch­¬ng”3, Hoµi Thanh ch­a bao giê tù xÕp m×nh vµo phe NghÖ thuËt vÞ nghÖ thuËt mµ phe vÞ nh©n sinh ®ang muèn dån «ng vµo; khiÕn «ng ®· cã lóc nh­ næi nãng lªn trong mét bµi Tr¶ lêi: Chung quanh cuéc biÖn luËn vÒ nghÖ thuËt: Mét lêi vu c¸o ®ª hÌn (Trµng An, sè 80; 3-2-1935). Bëi theo «ng, cã sù kh¸c nhau rÊt xa gi÷a mét quan niÖm vÒ v¨n ch­¬ng nh­ lµ V¨n ch­¬ng lµ v¨n ch­¬ng, víi mét chñ thuyÕt vÒ nghÖ thuËt - ®ã lµ NghÖ thuËt vÞ nghÖ thuËt (L’art pour l’art). Thuéc thÕ hÖ tinh th«ng T©y häc kh«ng thÓ nãi lµ Hoµi Thanh kh«ng hiÓu ThÐophile de Gauthier - t¸c gi¶ lín trong v¨n häc Ph¸p thÕ kû XIX, ng­êi chñ tr­¬ng ph©n biÖt v¨n ch­¬ng thuÇn tuý vµ v¨n ch­¬ng cã Ých (nãi theo T¶n §µ: “Cã v¨n cã Ých, cã v¨n ch¬i”); vµ cè nhiªn còng sÏ hiÓu c¸i bèi c¶nh t­ b¶n chñ nghÜa cho sù ra ®êi chñ thuyÕt cña Gauthier lµ kh¸c víi sinh ho¹t v¨n ch­¬ng ë mét x· héi thuéc ®Þa cßn rÊt nÆng nî víi chÕ ®é phong kiÕn. Mét x· héi cßn ch­a tho¸t ra khái quan niÖm v¨n th¬ chë ®¹o vµ nãi chÝ; c¸i x· héi cïng víi nÒn v¨n ch­¬ng cña nã chØ võa míi ®­îc b¸o ®éng cho sù mÊt gi¸ trong nh÷ng c©u th¬ võa trang nghiªm võa c­êi cît cña T¶n §µ. Hoµi Thanh muèn v¨n ch­¬ng lµ v¨n ch­¬ng, trªn c¸ch hiÓu nh­ vËy còng cã thÓ lµ ®Ó cho v¨n ch­¬ng døt kho¸t bøt ra khái tÝnh nguyªn hîp cña nã ®· tån t¹i qu¸ l©u trong 10 thÕ kû v¨n häc trung ®¹i. Vµ ®ã chÝnh lµ mét b­íc ngoÆt c¨n b¶n tr­íc yªu cÇu hiÖn ®¹i ho¸. Nh­ng nÕu ®iÒu nµy lµ mét tiÕn bé v­ît bËc, th× ë mét phÝa kh¸c, c¸i quan niÖm thiªng liªng ho¸, thËm chÝ thÇn bÝ ho¸ c¸c gi¸ trÞ v¨n ch­¬ng, g¸n cho v¨n ch­¬ng mét t¸c dông h¬n mäi t¸c dông kh¸c trong c¸c ho¹t ®éng tinh thÇn cña con ng­êi th×, xÐt trong tõng hoµn c¶nh cô thÓ, võa cã chç lµ æn, võa cã chç lµ kh«ng æn: “Ta nªn nhí r»ng, cÇm bót ch­a ph¶i lµ viÕt v¨n. V¨n ch­¬ng lµ vËt quý ®©u ®­îc nhiÒu thÕ!”4. “NÕu ë ®êi nµy cã mét ®iÒu nghiªm träng v× lu«n lu«n ®i bªn c¹nh nh÷ng sù huyÒn bÝ bao trïm ng­êi ta vµ vò trô, ®iÒu Êy lµ v¨n ch­¬ng”5. Buéc ph¶i lµ chñ t­íng trong mét cuéc tranh luËn vÒ nghÖ thuËt; sù ®ãn nhËn nång nhiÖt phong trµo Th¬ míi, vµ viÖc tæng kÕt mét c¸ch tuyÖt vêi vÒ nã trong Thi nh©n ViÖt Nam, cïng víi mét cuèn tiÓu luËn bÞ tÞch thu... ®ã lµ nh÷ng lý do lµm nªn sù nghiÖp phª b×nh cña Hoµi Thanh tr­íc 1945; mét sù nghiÖp võa khiÕn «ng næi tiÕng, võa dån «ng vµo mét t×nh thÕ va dËp, råi sÏ kh«ng th«i ¸m ¶nh vµ ®i cïng Hoµi Thanh trong suèt ®êi viÕt cña m×nh, cho ®Õn 1982 - lµ n¨m «ng qua ®êi. Nghiªn cøu chÆng ®­êng sau 1945 cña Hoµi Thanh ta sÏ cã dÞp nh×n l¹i mét hµnh tr×nh cã ý nghÜa tiªu biÓu cho giíi trÝ thøc ViÖt Nam trong c¸c b­íc ngoÆt vµ c¸c chuyÓn ®éng lín lao cña lÞch sö. 3 §­îc tr×nh bµy 2 lÇn trong 2 bµi cïng cã tªn: V¨n ch­¬ng lµ v¨n ch­¬ng, ®¨ng trªn Trµng An sè 48 vµ 62; 1935. 4 Trµng An, sè 48; 1935. 5 S¸ch V¨n ch­¬ng vµ hµnh ®éng; 1936. T¹p chÝ Khoa häc x· héi ViÖt Nam - 6/2009 128 §iÒu bÊt ngê, nh­ng l¹i dÔ dµng c¾t nghÜa ®­îc, víi Hoµi Thanh, còng nh­ víi c¶ mét thÕ hÖ c¸c nghÖ sÜ ®i theo c¸ch m¹ng sau 1945, ®ã lµ sù phñ ®Þnh rÊt sím, vµ gay g¾t phong trµo Th¬ míi vµ Thi nh©n ViÖt Nam - b¾t ®Çu tõ Nãi chuyÖn th¬ kh¸ng chiÕn (1951), qua c¸c bµi viÕt kh¸ liªn tôc trong c¸c n¨m 1960, 1964, 1977, cho ®Õn 1982 - lµ n¨m Nxb. V¨n häc lµm TuyÓn tËp Hoµi Thanh. Trong bé TuyÓn ®­îc thùc hiÖn gÊp rót khi n»m trªn gi­êng bÖnh, Hoµi Thanh vÉn nhÊt quyÕt kh«ng cho ®­a vµo TuyÓn bµi Mét thêi ®¹i trong thi ca; cã nghÜa lµ kh«ng cã sù gãp mÆt cña Thi nh©n ViÖt Nam. ThÕ nh­ng, mét bÊt ngê ®· x¶y ra vµ c¸i g× ®Õn ph¶i ®Õn. §ã lµ lêi t©m sù cña «ng víi ng­êi con tr­ëng Tõ S¬n, tr­íc khi qua ®êi: “Cha biÕt v¨n ch­¬ng cña cha còng vÇy vËy th«i. NÕu kh«ng cã cuèn Thi nh©n ViÖt Nam th× kh«ng ch¾c g× ng­êi ta ®· c«ng nhËn cha thùc sù lµ mét nhµ v¨n”6. Râ rµng ®èi víi chóng ta, kh«ng ph¶i tÊt c¶ v¨n ch­¬ng cña Hoµi Thanh, c¶ tr­íc vµ sau 1945, tÊt c¶ chØ lµ “vÇy vËy”; nh­ng ph¶i chê ®Õn ch÷ “vÇy vËy” - c¸ch nãi kiÓu Hoµi Thanh, ®Ó kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ næi tréi cña Thi nh©n ViÖt Nam, mµ t¸c gi¶ cña nã vèn lµ ng­êi ®· kh¼ng ®Þnh ý t­ëng: “V¨n ch­¬ng lµ v¨n ch­¬ng”, ®· chñ tr­¬ng nghÖ thuËt vµ phª b×nh nghÖ thuËt lµ ®i t×m c¸i §Ñp. Ng­êi cã lÏ ®· béc lé m×nh râ nhÊt trong Thi nh©n ViÖt Nam cèt c¸ch vµ phÈm chÊt cña mét nhµ phª b×nh ®Ých thùc vµ s¸ng gi¸ nhÊt (tÝnh cho ®Õn nay); chÝnh ph¶i cã phÈm chÊt ®ã míi nhËn thøc vµ tæng kÕt ®­îc “mét thêi ®¹i trong thi ca”. Kh¼ng ®Þnh l¹i gi¸ trÞ Thi nh©n ViÖt Nam, vµo thêi ®iÓm 1982, nghÜa lµ cßn h¬n 4 n¨m n÷a míi khëi ®éng c«ng cuéc §æi míi. Vµ 10 n¨m sau, n¨m 1992, míi ®Õn cuéc Héi th¶o khoa häc - nh©n 50 n¨m Thi nh©n ViÖt Nam. Cuéc héi th¶o nhËn l¹i gi¸ trÞ mét cuèn s¸ch “chÞu ®­îc thö th¸ch cña thêi gian”, “mét trong nh÷ng cuèn s¸ch cã gi¸ trÞ thÕ kû”, víi t¸c gi¶ cña nã lµ nhµ phª b×nh cã uy tÝn nhÊt trong nÒn v¨n häc ViÖt Nam thÕ kû XX. VÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y lµ do ®©u mµ cã sù chuyÓn ®æi trong quan niÖm, trong th¸i ®é cña Hoµi Thanh ®èi víi Thi nh©n ViÖt Nam. §i vµo nh÷ng gi¶i tr×nh vÒ nã ch¾c ch¾n ta sÏ t×m thÊy nh÷ng nguyªn cí vµ ®éng lùc ®­a tíi c«ng cuéc §æi míi ®Êt n­íc nãi chung vµ ®æi míi v¨n häc nãi riªng. Nh­ vËy lµ ë ®©y, trong t­ c¸ch nhµ phª b×nh, qua tr¶i nghiÖm cña b¶n th©n, Hoµi Thanh còng ®· lµm c¸i viÖc tiªn ®o¸n cho §æi míi mµ giíi s¸ng t¸c còng ®· cã mét sè ng­êi lµm ®­îc vµo ®Çu nh÷ng n¨m 80. §iÒu khiÕn ta b©ng khu©ng lµ «ng ®· kh«ng sèng thªm ®­îc ®Õn ngµy khai m¹c c«ng cuéc §æi míi ®Ó nhËn l¹i ®øa con tinh thÇn ®­îc trë vÒ vÑn nguyªn trong tiÕp nhËn cña nhiÒu thÕ hÖ b¹n ®äc. * * * Nh×n l¹i chÆng ®­êng dµi trong c«ng viÖc phª b×nh mµ Hoµi Thanh vÉn thuû chung theo ®uæi tõ 1945 ®Õn 1982, ta thÊy hai cuèn s¸ch quan träng më ®Çu lµ 6 Di bót vµ Di c¶o; Nxb. V¨n häc; 1993; tr.200. Hoµi Thanh – T¸c gi¶ 129 QuyÒn sèng con ng­êi trong “TruyÖn KiÒu” (1949) vµ Nãi chuyÖn th¬ kh¸ng chiÕn (1951), vµ cuèn s¸ch cuèi cïng cña «ng lµ Phan Béi Ch©u (1978). ë gi÷a lµ ba tËp Phª b×nh vµ tiÓu luËn gåm nhiÒu chôc bµi, chñ yÕu viÕt vÒ ®êi sèng th¬ ®­¬ng ®¹i... ChØ riªng Th¬ míi, vµ g¾n víi nã lµ Thi nh©n ViÖt Nam lµ bÞ «ng tõ bá vµ “c¾t ®øt” h¼n ®Ó nh­êng chç cho viÖc triÓn khai kh¸ réng c¸c mèi quan t©m cña «ng ®èi víi sù ph¸t triÓn nhiÒu mÆt cña nÒn v¨n häc míi sau 1945 vµ nÒn th¬ cæ ®iÓn cña d©n téc. C¸c mèi quan t©m vµ ®Þnh h­íng viÕt nh­ thÕ sau 1945, kh«ng ph¶i lµ kh«ng ®em ®Õn cho «ng kh«ng Ýt “chuyÖn phiÒn”; thËm chÝ, nh­ «ng t©m sù, cßn “bÞ vu c¸o”, “bÞ nãi oan”, hoÆc “¸c”... ch¼ng h¹n mÊy c©u th¬ cña X.S. Nh­ng «ng ®· r¸ng chÞu, ®Ó kh«ng qu¸ bËn t©m cho sù thanh minh hoÆc gi¶i phiÒn. NghÜa lµ «ng vÉn kiªn tr× nh÷ng g× m×nh cho lµ ®óng. Lµ gi÷ cho m×nh vÉn ®­îc lµ m×nh. VËy lµ c¶ tr­íc vµ sau 1945, Hoµi Thanh vÉn cø lµ Hoµi Thanh - ng­êi viÕt theo mét quan niÖm riªng, mét chñ kiÕn riªng. Quan niÖm thay ®æi, ®èi t­îng quan t©m còng thay ®æi. TiÕp nhËn bµi th¬ cña X.S «ng chØ “®au” v× c©u thø hai. VÞ nghÖ thuËt nöa cuéc ®êi Nöa ®êi sau l¹i vÞ ng­êi ngåi trªn. Thi nh©n cßn mét chót duyªn L¹i vß cho n¸t l¹i lÌn cho ®au... Th× ®óng thÕ! ¤ng ®· xua ®uæi nã suèt tõ 1951 ®Õn 1982. Theo t«i nghÜ, ®©y chÝnh lµ mét ph­¬ng diÖn cña nçi ®au, nÕu kh«ng nãi lµ bi kÞch cña nghÒ nghiÖp, mµ Hoµi Thanh ®· ph¶i tr¶i nghiÖm vµ chÞu ®ùng. Nãi lµ nçi ®au vµ bi kÞch v× «ng kh«ng lµ ng­êi c¬ héi. NÕu ®· lµ c¬ héi th× ch¼ng cã chuyÖn ®au. Kh«ng c¬ héi cã nghÜa lµ «ng ®· trung thùc víi chÝnh m×nh, víi mäi quan niÖm vµ chñ kiÕn cña m×nh. Mét sù trung thùc rÊt cÇn thiÕt cho mäi ng­êi viÕt ch©n chÝnh; vµ, víi sù trung thùc ®ã mµ cã khi hä bçng trë thµnh n¹n nh©n - n¹n nh©n cña thêi cuéc kh¸ch quan, hoÆc n¹n nh©n cña chÝnh m×nh, c¶ hai, th× còng vËy, sao tr¸nh khái ®­îc. §ã lµ ý t­ëng t«i ®· cã dÞp tr×nh bµy trong Héi th¶o khoa häc n¨m 1992: “Cã thÓ nãi mµ kh«ng ph©n v©n: «ng ®· ch©n thµnh vµ trung thùc ®Õn cïng trong yªu mª vµ say Th¬ míi; vµ «ng còng ®· ch©n thµnh vµ trung thùc ®Õn cïng trong phñ ®Þnh Th¬ míi vµ Thi nh©n ViÖt Nam khi ®· nhËn ra mét ch©n lý nµo ®ã. Cã ®iÒu ch©n lý «ng t×m ra cã khíp víi ch©n lý kh¸ch quan cña cuéc sèng hay kh«ng l¹i lµ chuyÖn kh¸c. ¤ng ®· bÞ thêi ®¹i quy ®Þnh nghiÖt ng·, còng nh­ tÊt c¶ chóng ta, còng nh­ réng ra khái chóng ta (...) Suèt 50 n¨m ho¹t ®éng cña ®êi m×nh, ®èi víi Hoµi Thanh lµ c¶ mét cuéc t×m kiÕm - t×m c¸i §Ñp cña v¨n ch­¬ng vµ ®Õn ®­îc víi c¸i ®Ñp ®ã; ®Õn ®­îc vµ truyÒn l¹i cho nhiÒu thÕ hÖ b¹n ®äc nh÷ng vÎ ®Ñp mµ kh«ng dÔ ai còng t×m ®­îc vµ nãi ®­îc nh­ «ng (...) V¨n ch­¬ng, ®èi víi Hoµi Thanh, bÊt luËn nã lµ T¹p chÝ Khoa häc x· héi ViÖt Nam - 6/2009 130 s¸ng t¹o hay phÈm b×nh, ®ã kh«ng chØ lµ nghÒ mµ cßn lµ nghiÖp. §· ®Õn, lµ hao mßn vÒ nã, khæ ®au v× nã, vµ hÕt m×nh víi nã”. * * * Hoµi Thanh Toµn tËp, gåm 4 tËp, 4374 trang, Nhµ xuÊt b¶n V¨n häc Ên hµnh n¨m 1999 cho thÊy mèi quan t©m chñ yÕu cña Hoµi Thanh trong 50 n¨m viÕt cña m×nh lµ th¬, gåm c¶ phª b×nh vµ tiÓu luËn vÒ th¬ (t«i dïng ch÷ tiÓu luËn, chø kh«ng ph¶i lý luËn), m­în c¸ch nãi cña «ng ®ã lµ ChuyÖn th¬. Ngoµi Th¬ míi, ®ã lµ th¬ cæ ®iÓn nh­ TruyÖn KiÒu, Hoa tiªn, Chinh phô ng©m; th¬ quÇn chóng; th¬ Hå ChÝ Minh; th¬ cña nhiÒu t¸c gi¶, gåm tõ Tè H÷u, Sãng Hång ®Õn Giang Nam, Thanh H¶i, Lª Anh Xu©n, NguyÔn Duy, C¶nh Trµ, L­u Quang Vò... TÊt c¶ ®Òu ®­îc Hoµi Thanh viÕt trong mét thµnh t©m vµ thiÕt tha ®em ®Õn cho ng­êi ®äc, nÕu tr­íc 1945 lµ c¸i hay, th× sau 1945 lµ nh÷ng g× cã Ých, lµ cã lîi cho c¸ch m¹ng - theo quan niÖm cña «ng. ThÕ kû XX lµ thÕ kû gåm qu¸ nhiÒu, h¬n bÊt cø thÕ kû nµo trong lÞch sö, nh÷ng sù kiÖn, nh÷ng biÕn cè, nh÷ng ®æi thay, nh÷ng nh¶y vät, nh÷ng b­íc ngoÆt, nh÷ng c¸ch m¹ng... ChuyÓn sang thÕ kû XXI, chóng ta ®· cã mét ®é lïi cÇn thiÕt ®Ó cã c¸i nh×n toµn c¶nh c¶ thÕ kû, khi c¸c tªn tuæi lín thêi hiÖn ®¹i ®ang lÇn l­ît b­íc vµo tuæi 100 n¨m - tr­íc ®©y lµ Ng« TÊt Tè, Hoµng Ngäc Ph¸ch, Kh­¬ng H÷u Dông, NguyÔn C«ng Hoan, §Æng Thai Mai, Vò Ngäc Phan... B©y giê lµ Hoµi Thanh. Vµ s¾p tíi - kÓ tõ n¨m sau, lµ NguyÔn Tu©n, Th¹ch Lam, Vò Träng Phông, NguyÔn Huy T­ëng, Nam Cao, Xu©n DiÖu... Mét tr¨m n¨m “trong câi ng­êi ta”. Mét tr¨m n¨m trong qu·ng lïi lÞch sö, ®ñ cho ta nhËn râ vµ ®Þnh vÞ ®­îc gi¸ trÞ cña c¸c bËc tiÒn bèi, mµ kh«ng cßn bÞ chi phèi bëi c¸c sù kiÖn lín hoÆc nhá, cïng víi c¸c ¸p lùc - cã thÓ nãi lµ ghª gím cña thêi cuéc nh­ C¸ch m¹ng, ChiÕn tranh, C¶i c¸ch, Söa sai, ChØnh huÊn, C¶i t¹o, ChiÕn th¾ng, §æi míi, Héi nhËp... nh÷ng kh¸i niÖm lu«n ë trªn cöa miÖng mçi ng­êi vµ mäi ng­êi, th­êng lµm vªnh lÖch mäi lo¹i kim ®Þa bµn, hoÆc che khuÊt c¸c tÇm nh×n. B©y giê lµ thanh tho¸t cho mét c¸i nh×n xuyªn suèt c¶ thÕ kû, ®Ó cho mäi gi¸ trÞ ®óng- sai, lín- bÐ, thËt- gi¶ ®Òu ®­îc ph¬i bµy. §Ó nãi vÒ Hoµi Thanh, kÓ tõ khi «ng qua ®êi cho ®Õn nay, vµ ch¾c ch¾n cßn l©u vÒ sau, t«i chØ muèn chän mét “®iÓm nhÊn” ®ã lµ: T¸c gi¶ Thi nh©n ViÖt Nam - nh­ tiªu ®Ò cña bµi viÕt nµy. Vµ qua Thi nh©n ViÖt Nam, cïng víi sè phËn cña nã, trong hµnh tr×nh nghÒ nghiÖp cña Hoµi Thanh, t«i muèn hiÓu ®ã lµ mét hµnh tr×nh cã ý nghÜa ®iÓn h×nh, víi c¶ hai mÆt vinh- nhôc, ®­îc- mÊt cña nã, cho sè lín nh÷ng ng­êi trÝ thøc ch©n chÝnh ViÖt Nam thÕ kû XX./.