Giáo trình Cơ sở ngôn ngữ học

g mai ruøa coù nieân ñaïi töø theá kyû thöù 14 tröôùc Coâng nguyeân. Ña soá caùc ngoân ngöõ Taïng-Mieán khoâng ñöôïc vieát ra cho ñeán taän theá kyû thöù 20, nhöng moät soá trong chuùng coù nhöõng heä thoáng chöõ vieát coå vôùi nhöõng baûng chöõ caùi coù goác gaùc AÁn Ñoä. Heä thoáng chöõ vieát tieáng Taïng coù nieân ñaïi töø theá kyû thöù 7 vaø tieáng Mieán Ñieän ñaõ töøng ñöôïc vieát ra töø theá kyû thöù 10. Caû tieáng Taïng laãn tieáng Mieán Ñieän ñeàu coù nhöõng boä phaän roäng lôùn veà ghi cheùp toân giaùo, lòch söû, vaø vaên hoïc traûi qua nhieàu theá kyû. Tieáng Newari vaø tieáng Meithei cuõng coù nhöõng heä thoáng chöõ vieát ñöôïc baét nguoàn töø caùc heä thoáng chöõ vieát AÁn Ñoä; tieáng Limbu (ñöôïc noùi ôû Nepal) vaø tieáng Lepcha (ñöôïc noùi ôû Sikkim) coù nhöõng baûng chöõ caùi ñöôïc döïa vaøo heä thoáng chöõ vieát Taïng. 7. Phaân loaïi. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc buoåi ñaàu, trong khi löu yù nhöõng neùt töông ñoàng caáu truùc vaø töø vöïng ñöôïc duøng chung giöõa tieáng Trung Quoác vaø nhöõng ngoân ngöõ cuûa vuøng ñaát lieàn Ñoâng Nam AÙ, ñaõ giaû thieát raèng tieáng Trung Quoác vaø nhöõng ngoân ngöõ chaúng haïn nhö tieáng Thaùi Lan, tieáng Laøo, tieáng Vieät vaø tieáng Meøo-Dao (moät nhoùm nhoû cuûa caùc ngoân ngöõ ñöôïc noùi ôû Nam Trung Quoác, Baéc Laøo, Thaùi Lan vaø Vieät Nam) taát caû ñeàu ñaõ coù thöøa keá töø cuøng moät ngoân ngöõ. Vieäc gioán nhau giöõa tieáng Trung Quoác vaø caùc ngoân ngöõ Ñoâng Nam AÙ hieän nay ñöôïc nghó nhö laø keát quaû cuûa vieäc tieáp xuùc vaên hoùa maõnh lieät vaø keùo daøi hôn laø toå toâng chung. Ngaøy nay caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc cho raèng caùc ngoân ngöõ Taïng-Mieán laø nhöõng ngoân ngöõ coù qun heä gaàn gaàn guõi nhaát cuûa tieáng Trung Quoác. Nhieàu caâu hoûi veà vieäc phaân loaïi caùc ngoân ngöõ Taïng-Mieán vaãn coøn chöa thoáng nhaát. Moät heä thoáng ñöôïc söû duïng moät caùch phoå bieán phaân loaïi caùc ngoân ngöõ Taïng-Mieán thaønh boán nhaùnh: nhaùnh Bodic, nhaùnh Burmic, nhaùnh Baric vaø nhaùnh Karenic. Tieáng Taïng, ngoân ngöõ thieát yeáu cuûa nhaùnh Bodic phaân nhaùnh, ñöôïc noùi khaép taây Taïng, trong nhieàu phaàn cuûa Taây Trung Quoác, ôû Nepal, vaø trong nhöõng coäng ñoàng cuûa nhöõng ngöôøi Taây Taïng tò naïn ôû AÁn Ñoä. Caùc ngoân ngöõ noåi troäi Sikkim vaø Bhutan laø nhöõng hình thaùi cuûa tieáng Taïng. Caùc ngoân ngöõ coù quan heä gaàn guõi nhaát cuûa tieáng Taïng laø caùc ngoân ngöõ Bodic ñöôïc noùi ôû Nepal chaúng haïn nhö tieáng Tamang vaø tieáng Gurung, vaø moät vaøi ngoân ngöõ ñöôïc noùi trong nhöõng coäng ñoàng nhoû ôû taây Baéc AÁn Ñoä. Caùc ngoân ngöõ Bodic quan troïng khaùc ñöôïc noùi ôû Nepal bao goàm tieáng Limbu vaø tieáng Newari. Tieáng Newari, vôùi hôn moät trieäu ngöôøi noùi, laø ngoân ngöõ noåi troäi cuûa thung luõng Kathmandu Valley. Caùc ngoân ngöõ chính trong nhaùnh Burmic laø tieáng Yi vaø tieáng Mieán Ñieän. Nhoùm naøy coù theå bao goàm nhöõng ngoân ngöõ Qiangic cuûa Taây Trung quoác, maëc daàu nhieàu hoïc giaû baát ñoàng yù kieán veà ñieàu naøy. Nhaùnh Burmic cuõng bao goàm moät soá ngoân ngöõ boä laïc cuûa Myanmar vaø Yunnan, chaúng haïn nhö tieáng Lisu, tieáng Lahu vaø tieáng Hani. Moäi trong soá chuùng coù vaøi traêm nghìn ngöôøi noùi. Caùc ngoân ngöõ cuûa nhaùnh Baric ñöôïc noùi ôû Yunnan, mieàn Baéc vaø mieàn Taây Myanmar, vaø mieàn Ñoâng AÁn Ñoä. Caùc ngoân ngöõ Baric coù soá ngöôøi noùi nhieàu nhaát laø tieáng Meithei (cuõng coøn ñöôïc bieát nhö laø tieáng Manipuri), vôùi hôn moät trieäu ngöôøi noùi ôû bang Manipur mieàn Ñoâng Baéc AÁn Ñoä, vaø tieáng Lushai (cuõng ñöôïc bieát nhö laø tieáng Mizo), vôùi 500.000 ngöôøi noùi ôû bang Mizoram cuûa AÁn Ñoä, vaïch ranh giôùi Manipur. Caùc ngoân ngöõ cuûa nhaùnh Karen ñöôïc noùi ôû phía Ñoâng Myanmar vaø Taây Thaùi Lan. Caùc ngoân ngöõ lôùn nhaát laø tieáng Sgaw vaø tieáng Pwo, moãi ngoân ngöõ coù hôn hai trieäu ngöôøi noùi. VI. CAÙC NGOÂN NGÖÕ CAUCASIAN. 1. Giôùi thieäu. Caùc ngoân ngöõ Caucasian, nhoùm ñòa lyù cuûa khoaûng 36 ngoân ngöõ baûn xöù ñoái vôùi Caucasia. Veà phöông dieän thöïc teá, taát caû ñeàu vaãn coøn ôû vuøng naøy. Caùc ngoân ngöõ Caucasia thöôøng ñöôïc chia thaønh caùc nhoùm Nam vaø Baéc. Khoâng coù moái quan heä naøo ñöôïc xaùc laäp giöõa nhoùm Caucasia Nam, hoaëc ngöõ heä Kartvelian, vôùi caùc Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 127 – Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên ngöõ heä ôû nhoùm Caucasia Baéc. Ngöõ heä Caucasia Nam goàm coù boán ngoân ngöõ: tieáng Georgian, tieáng Svan, tieáng Mingrelian vaø tieáng Laz. Tieáng Georgian laø ngoân ngöõ ñöôïc noùi roäng raûi nhaát trong nhöõng ngoân ngöõ naøy. 2. Caùc nhoùm ngoân ngöõ. Ba ngöõ heä ôû Caucasia Baéc laø ngöõ heä Caucasian Taây-Baéc; ngöõ heä Caucasian Trung-Baéc, cuõng coøn ñöôïc bieát nhö laø ngöõ heä Nakh hay ngöõ heä Veinakh; vaø ngöõ heä Caucasian Ñoâng - Baéc, hay ngöõ heä Dagestanian. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ ñoàng yù chung raèng caùc ngoân ngöõ Caucasian Trung - Baéc vaø Ñoâng - Baéc laø coù quan heä, nhöng moái quan heä cuûa hai ngöõ heä naøy vôùi caùc ngoân ngöõ Caucasian Taây-Baéc thì chöa chaéc chaén. Caùc ngoân ngöõ Caucasian Taây-Baéc bao goàm tieáng Abkhaz, tieáng Abaza vaø caùc ngoân ngöõ Adyghe. Caùc ngoân ngöõ Caucasian Trung-Baéc goàm coù caùc ngoân ngöõ Chechen vaø Ingush coù lieân quan gaàn guõi, vaø ngoân ngöõ Bats, hay tieáng Tsova-Tush. Nhieàu ngoân ngöõ Caucasian Ñoâng-Baéc ñöôïc phaân thaønh tieåu ba nhoùm: tieåu nhoùm Avar-Andi-Dido, keå caû ngoân ngöõ Avar; tieåu nhoùm Lak-Dargwa, bao goàm tieáng Lak vaø caùc ngoân ngöõ Dargwa; vaø tieåu nhoùm Lezgian, goàm coù nhieàu ngoân ngöõ phuï, ñaùng chuù yù tieáng Lezgin. Caùc ngoân ngöõ Caucasian höôùng tôùi tính chaép dính veà maët loaïi hình, chuùng coù nhöõng töø bao goàm nhieàu keát caáu daøi veà caùc boä phaän cuûa töø hoaëc nhöõng daïng thöùc ngöõ phaùp cuøng nhau keùo daøi - vaø cho thaáy moät söï bieán toá naøo ñoù. Chuùng nhìn chung cuõng coù nhöõng heä thoáng aâm thanh phöùc taïp. Tuy nhieân, nhöõng ngoân ngöõ trong boán ngöõ heä naøy bieán ñoåi moät caùch aán töôïng trong ngöõ phaùp vaø caáu taïo töø cuûa chuùng. VII. CAÙC NGOÂN NGÖÕ FINO-UGRIC 1. Giôùi thieäu. Caùc ngoân ngöõ Finno-Ugric laø tieåu ngöõ heä cuûa caùc ngoân ngöõ Uralic ñöôïc noùi ôû nhöõng boä phaän cuûa Baéc Scandinavia, Ñoâng AÂu vaø Taây Baéc chaâu AÙ. Noù laø moät trong hai tieåu ngöõ heä nhö vaäy. Tieåu ngöõ heä khaùc laø caùc ngoân ngöõ Samoyedic ñöôïc noùi ôû Taây Baéc Siberia. Tieåu ngöõ heä Finno - Ugric thöôøng ñöôïc chia thaønh hai nhaùnh lôùn: nhaùnh Finnic (cuõng coøn ñöôïc goïi laø nhaùnh Finno - Permian) vaø nhaùnh Ugric. Nhaùnh Finnic chöùa ñöïng hai ngoân ngöõ chính: tieáng Finnish, ñöôïc noùi ôû Phaàn Lan, vaø tieáng Estonian, ñöôïc noùi ôû Estonia. Nhaùnh Ugric bao goàm tieáng Hungarian (cuõng coøn ñöôïc goïi laø tieáng Magyar), ñöôïc noùi ôû Hungary vaø bôûi nhöõng ngöôøi Hunggari soáng ôû caùc nöôùc laân caän. 2. Caùc nhoùm ngoân ngöõ. Tieåu ngöõ heä Finnic coù vaøi nhaùnh. Nhaùnh Balto-Finnic goàm coù tieáng Finnish, tieáng Estonian vaø vaøi ngoân ngöõ töông ñoái phuï cuûa Lieân Bang Coäng hoøa Xaõ hoäi Xoâ Vieát (Lieân Xoâ). Moät trong soá chuùng, tieáng Karelian, moät ngoân ngöõ quan heä töông ñoái gaàn guõi vôùi tieáng Finnish, ñöôïc noùi ôû nöôùc Coäng hoøa Karelia cuûa Nga, nôi maø tieáng Finnish ñöôïc söû duïng nhö moät ngoân ngöõ vieát. Tieáng Livonian, ñöôïc noùi ôû Latvia, gaàn nhö baây giôø ñaõ taét (ngöôøi Livonians ñaõ bò ngöôøi Latvians haáp thuï, vaø thuaät ngöõ Livonian ñoâi khi tham chieáu tôùi moät phöông ngöõ cuûa ngoân ngöõ phi Uralic Latvian). Tieáng Veps ñöôïc noùi xung quanh hoà Onega ôû Taây Baéc Nga, tieáng Ingrian tôùi phía Taây cuûa Saint Petersburg Thöôïng (vuøng bôø bieån cuûa bieån Baltic, vaø tieáng Votic tôùi phía Taây cuûa Saint Petersburg gaàn ranh giôùi Estonian). Ñoâi khi ñöôïc nhoùm hoïp laïi cuøng nhau nhö laø nhaùnh Volgaic, tieáng Mari (hoaëc Cheremis) vaø tieáng Mordvin, bao goàm caû ngoân ngöõ Erzya vaø ngoân ngöõ Moksha, ñöôïc noùi ôû mieàn Taây vaø nhöõng vuøng trung löu soâng Volga. Nhaùnh Permic goàm coù tieáng Udmurt (hoaëc Votyak), tieáng Komi (Zyrian), vaø tieáng Komi - Permyak, chuùng ñöôïc noùi bôûi nhöõng nhoùm nhoû, raûi raùc roäng khaép moät vuøng roäng lôùn ñöôïc môû roäng qua phaàn Ñoâng Baéc chaâu AÂu cuûa Nga. Caùc ngoân ngöõ Saami, ñöôïc traûi ra moät caùch thöa thôùt qua vuøng Baéc chaâu AÂu ñöôïc bieát nhö laø Saamiland, cuõng ñöôïc phaân loaïi nhö nhöõng ngoân ngöõ Finnic. Nhaùnh Ugric chöùa ñöïng (beân caïnh tieáng Hunggari) nhöõng ngoân ngöõ Ob - Ugric, goàm coù hai ngoân ngöõ phuï, tieáng Khanty (Ostyak) vaø tieáng Mansi (Vogul); nhöõng ngoân ngöõ naøy ñöôïc noùi ôû thung luõng Ob' River cuûa Taây Baéc Siberia. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 128 – Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên Nhöõng thuoäc tính tieâu bieåu thöôøng ñöôïc ñeà caäp nhaát cuûa caùc ngoân ngöõ Finno-Ugric laø söï hoøa ñieäu (vocalic) hoaëc haøi hoøa nguyeân aâm (vowel harmony) vaø söï thay ñoåi phuï aâm (consonant gradation) – nghóa laø, söï luaân phieân giöõa hai loaïi phuï aâm thaân töø. Loaïi hình ngoân ngöõ naøy laø loaïi hình chaép dính. Nhöõng noã löïc nhaèm noái keát tieåu ngöõ heä Finno - Ugric vôùi caùc ngöõ heä khaùc, ñaùng chuù yù laø vôùi nhaùnh Turkic cuûa caùc ngoân ngöõ Altaic vaø vôùi caùc ngoân ngöõ AÁn - AÂu, ñaõ saûn sinh baèng chöùng veà caùc neùt töông ñoàng, nhöng khoâng ñuû ñeå chöùng minh baát kyø keát noái naøo veà maët keát luaän. Tieáng Finno-Ugric sô khai, ngoân ngöõ boá meï coå xöa ñöôïc phuïc nguyeân laïi, ñöôïc laøm giaøu thoâng qua tieáp xuùc vôùi ngoân ngöõ Iran. Vaøo nhöõng thôøi gian veà sau, caùc ngoân ngöõ Finnic coäng theâm nhieàu töø töø tieáng Ñöùc vaø tieáng Slavic, ñaëc bieät laø tieáng Nga. Tieáng Hunggari cuõng bò aûnh höôûng bôûi tieáng Ñöùc, tieáng Ytalia, tieáng La tinh, tieáng Slavic vaø tieáng Thoå Nhó Kyø. VIII. CAÙC NGOÂN NGÖÕ SEMITIC. 1. Giôùi thieäu. Caùc ngoân ngöõ Semitic, moät trong naêm tieåu ngöõ heä hoaëc nhöõng nhaùnh cuûa ngöõ heä Hamito-Semitic hoaëc ngöõ heä AÙ-Phi. Moät trong nhöõng ngoân ngöõ Semitic, tieáng AÛ Raäp, ñöôïc mang töø beân ngoaøi queâ höông goác cuûa noù vaøo baùn ñaûo Arabian vaø traûi ra khaép ñeá quoác AÛ Raäp vaø ñöôïc noùi ngang qua Baéc Phi ñeán taän bôø bieån Ñaïi Taây Döông, vaø tieáng AÛ Raäp laãn tieáng Do Thaùi ñöôïc söû duïng bôûi nhieàu ngöôøi Hoài giaùo (Muslims) vaø ngöôøi Do thaùi (Jews) ôû nhieàu phaàn khaùc cuûa theá giôùi. Caùc ngoân ngöõ Semitic khaùc ñöôïc taäp trung ôû moät vuøng ñöôïc vaïch ranh giôùi veà phía taây caïnh Ethiopia vaø veà phía baéc caïnh Syria vaø môû roäng veà phía ñoâng nam xuyeân qua Iraq vaø Baùn ñaûo Arabian, vôùi moät vaøi “ñaûo” cuûa tieáng Semitic xa hôn veà phía ñoâng ôû Iran. 2. Caùc nhoùm ngoân ngöõ. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ chia caùc ngoân ngöõ Semitic thaønh boán nhoùm. Nhoùm ngoaïi vi phía Baéc (North Peripheral group) ñöôïc ñaïi dieän bôûi ngoân ngöõ Assyro-Babylonian, hoaëc ngoân ngöõ Akkadian. Ngoân ngöõ Semitic ñöôïc xaùc nhaän laø coå nhaát, cuøng vôùi neàn vaên hoïc Semitic laâu ñôøi nhaát, laø tieáng Akkadian ñöôïc noùi ôû Mesopotamia giöõa khoaûng naêm 3000 tröôùc Coâng nguyeân vaø 600-400 tröôùc Coâng nguyeân vaø ñöôïc söû duïng nhö moät ngoân ngöõ vaên hoïc cho ñeán taän theá kyû thöù 1 sau Coâng nguyeân . Nhoùm Trung Baéc (North Central group) bao goàm ngoân ngöõ Do Thaùi coå xöa vaø hieän ñaïi; caùc ngoân ngöõ coå xöa nhö tieáng Ugaritic vaø tieáng Phoenician; vaø ngoân ngöõ Aramaic, bao goàm tieáng Syriac, hoaëc tieáng Christian Aramaic. Nhoùm Trung Nam (South Central group) goàm coù tieáng AÛ Raäp vaên hoïc hoaëc tieáng AÛ Raäp chuaån vaø nhieàu phöông ngöõ AÛ Raäp hieän ñaïi ñöôïc noùi. Tieáng Malta, moät nhaùnh tieáng AÛ Raäp, ñöôïc noùi ôû ñaûo Malta, vaø vì vò trí cuûa mình, noù ñaõ bò aûnh höôûng naëng neà bôûi tieáng Italia. Nhoùm ngoaïi vi phía Nam (South Peripheral group) goàm coù caùc phöông ngöõ AÛ Raäp Nam, baây giôø ñöôïc noùi ôû nhieàu vuøng phía Nam cuûa Baùn ñaûo Arabian (vaø trong nhöõng thôøi kyø coå xöa bôûi nhieàu ngöôøi chaúng haïn nhö ngöôøi Minaeans vaø ngöôøi Sabaeans); vaø caùc ngoân ngöõ cuûa Ethiopia. Ngoân ngöõ sau bao goàm tieáng Gecez, hoaëc tieáng Ethiopic coå ñieån, baây giôø soáng soùt chæ nhö moät ngoân ngöõ vaên hoïc vaø ngoân ngöõ nghi thöùc; tieáng Amharic, ngoân ngöõ haønh chính cuûa Ethiopia; vaø nhöõng ngoân ngöõ EÂtiopi vuøng chaúng haïn nhö tieáng Tigreù, tieáng Tigrinya vaø tieáng Gurage. 3. Caùc ñaëc ñieåm. Trong caùc ngoân ngöõ Semitic, caùc töø ñöôïc döïa moät caùch tieâu bieåu vaøo moät chuoãi ba phuï aâm; chuoãi naøy, ñöôïc goïi laø goác töø, mang yù nghóa cô baûn. Choàng leân treân goác töø naøy laø moät moâ hình caùc nguyeân aâm (hoaëc caùc nguyeân aâm vaø caùc phuï aâm) bieåu hieän nhöõng söï bieán ñoåi veà yù nghóa cô baûn hoaëc phuïc vuï nhö moät söï bieán toá (chaúng haïn nhö ñoái vôùi thôøi vaø soá ñoäng töø). Ví duï, trong tieáng AÛ Raäp goác töø ktb tham chieáu tôùi vieäc vieát, vaø moâ hình nguyeân aâm -a-i- haøm yù “moät ai ñoù laøm caùi gì ñoù”; nhö vaäy, katib coù nghóa laø “moät ai ñoù vieát”. Nhöõng söï phaùi sinh khaùc cuûa cuøng goác töø ñoù bao goàm kitab, “saùch”; maktub, “chöõ”; vaø kataba, “anh ta vieát”. Moái Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 129 – Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên quan heä chaët cheõ cuûa caùc ngoân ngöõ Semitic vôùi nhau coù theå ñöôïc nhìn thaáy trong söï lieân tuïc cuûa cuøng nhöõng goác töø töø ngoân ngöõ naøy sang ngoân ngöõ khaùc (slm, ví duï, coù nghóa laø “hoaø bình’ trong tieáng Assyro-Babylonian, tieáng Do Thaùi, tieáng Aramaic, tieáng AÛ Raäp, vaø nhöõng ngoân ngöõ khaùc). Trong caùc ngoân ngöõ Semitic, nhöõng phuï aâm lieân quan rôi moät caùch tieâu bieåu vaøo ba kieåu: höõu thanh, voâ thanh vaø nhaán maïnh; moät ví duï laø chuoãi naøy ñöôïc chuyeån töï laø g,k, vaø q töø tieáng Do Thaùi vaø tieáng AÛ Raäp (q ñöôïc phaùt aâm veà phía sau hoïng hôn k). 4. Chöõ vieát. Ngoaïi tröø hai heä thoáng chöõ vieát chöa giaûi thích ñöôïc ñöôïc söû duïng bôûi nhöõng ngöôøi Canaanites coå x- öa, vaø baûng chöõ caùi La-tinh nhö töøng ñöôïc söû duïng ñoái vôùi tieáng Malta, caùc ngoân ngöõ Semitic ñaõ ñöôïc vieát veà phöông dieän lòch söû theo ba heä thoáng chöõ vieát. Ngoân ngöõ Assyro - Babylonian ñöôïc vieát theo caùc kí hieäu hình tam giaùc (cuneiform signs), vaø tieáng Ugaritic söû duïng moät baûng chöõ caùi hình tam giaùc. Chöõ vieát tieáng Semitic Baéc, moät heä thoáng chöõ vieát Semitic buoåi ñaàu, laø moät moät heä thoáng chöõ vieát theo baûng chöõ caùi; moät trong nhöõng ví duï sôùm nhaát cuûa noù ñöôïc vieát khaéc treân ñaù Moabite (theá kyû thöù 9 tröôùc Coâng nguyeân, ñöôïc khaùm phaù vaøo naêm 1868 vaø hieän giôø ôû Louvre, Paris). Töø bieán theå Aramaic cuûa chöõ vieát Semitic Baéc, caùc baûng chöõ caùi tieáng Do Thaùi vaø tieáng AÛ Raäp hieän ñaïi ñöôïc phaùt trieån; tieáng Semitic Baéc cuõng ñöa laïi söï ra ñôøi baûng chöõ caùi Hy-Laïp. Gioáng nhö heä thoáng chöõ vieát Semitic Baéc coå xöa, caùc heä thoáng chöõ vieát tieáng AÛ Raäp vaø tieáng Do Thaùi laø nhöõng baûng chöõ caùi chæ cuûa caùc phuï aâm; caùc daáu ñaëc bieät cho nhöõng nguyeân aâm ñaït ñöôïc moät caùch roõ raøng trong caùch söû duïng vaøo khoaûng theá kyû thöù 8 sau Coâng nguyeân. Heä thoáng chöõ vieát thöù ba, heä thoáng chöõ vieät Semitic Nam hoaëc AÛ Raäp Nam, coù theå hoaëc khoâng theå coù bieán theå khaùc cuûa heä thoáng chöõ vieát Semitic Baéc sô khai. Cuõng moät baûng chöõ caùi phuï aâm, noù ñöôïc ñöa ñeán Ethiopia vaøo thieân nieân kyû thöù 1 tröôùc Coâng nguyeân vaø ñöa ñeán söï hình thaønh caùc heä thoáng chöõ vieát ghi aâm tieát ñöôïc söû duïng cho caùc ngoân ngöõ Ethiopia hieän ñaïi. IX. CAÙC NGOÂN NGÖÕ ALTAIC 1. Giôùi thieäu. Caùc ngoân ngöõ Altaic, ngöõ heä cuûa nhöõng ngoân ngöõ ñöôïc noùi trong moät vuøng roäng lôùn cuûa chaâu AÙ vaø chaâu AÂu, môû roäng töø Thoå Nhó Kyø ôû phía Taây ñeán bieån Okhotsk ôû phía Ñoâng. Haàu heát caùc nhaø ngoân ngoân ngöõ hoïc ñeàu mieâu taû ngöõ heä Altaic nhö laø söï chöùa ñöïng cuûa ba tieåu ngöõ heä hoaëc nhoùm chính: nhoùm Turkic, nhoùm Mongolian vaø Tungusic. Moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc coøn goäp vaøo ngöõ heä Altaic tieáng Trieàu Tieân, tieáng Nhaät Baûn, vaø ñoâi khi caû tieáng Ainu, ñöôïc noùi bôûi moät löôïng nhoû ngöôøi daân ôû mieàn Baéc Nhaät Baûn. 2. Caùc nhoùm ngoân ngöõ. Caùc ngoân ngöõ Turkic coù naêm nhaùnh: nhaùnh Oghuz, ñöôïc bieát nhö laø nhaùnh Turkic Nam hoaëc Taây Nam; nhaùnh Kipchak, hoaëc Turkic Taây; nhaùnh Turkic Ñoâng, hoaëc nhaùnh Karluk; nhaùnh Turkic Baéc, ñöôïc bieát nhö laø nhaùnh Hunnic Ñoâng; vaø nhaùnh ngoân ngöõ ñôn leû cuûa tieáng Chuvash, ñöôïc noùi doïc theo trung löu doøng soâng Volga. Nhaùnh Turkic Nam bao goàm tieáng Thoå Nhó Kyø, hoaëc tieáng Osmanli, ngoân ngöõ Turkic ñöôïc söû duïng roäng raõi nhaát, ñöôïc noùi ôû Thoå Nhó Kyø vaø Baùn ñaûo Balkan; tieáng Azeri, ñöôïc noùi ôû Azerbaijan vaø Taây Baéc Iran; vaø tieáng Turkmen, ñöôïc noùi ôû Turkmenistan vaø nhieàu phaàn khaùc cuûa Trung AÙ; nhaùnh Kipchak bao goàm caùc ngoân ngöõ Kazakh vaø Kyrgyz, ñöôïc noùi ôû Trung AÙ; vaø tieáng Tatar, ñöôïc noùi xung quanh trung löu soâng Volga, vaø ôû Thoå Nhó Kyø, Balkans, Trung AÙ vaø Trung Quoác. Nhaùnh Turkic Ñoâng bao goàm tieáng Uzbek, ñöôïc noùi ôû Uzbekistan vaø nhieàu phaàn khaùc cuûa Trung AÙ; vaø tieáng Uygur, ñöôïc noùi ôû khu Töï trò Xinjiang Uygur cuûa Trung Quoác, vaø nhöõng phaàn cuûa Trung AÙ. Nhaùnh Turkic Baéc goàm coù moät soá ngoân ngöõ ñöôïc noùi ôû Siberia, chaúng haïn nhö tieáng Yakut vaø Altay (coøn ñöôïc ñaùnh vaàn laø Altai). Caùc ngoân ngöõ Mongolian bao goàm tieáng Buryat, ñöôïc noùi ôû mieàn Ñoâng Siberia; tieáng Kalmyk, ñöôïc noùi chuû yeáu ôû Nga doïc theo Bieån Caspian; vaø ngoân ngöõ ñöôïc söû duïng roäng raõi nhaát cuûa nhoùm naøy, tieáng Mongolian, ñöôïc noùi ôû Mong Coå. Laø moät trong nhöõng ngoân ngöõ cuûa tieåu ngöõ heä Tungusic, tieáng Manchu ñaõ töøng moät laàn laø ngoân ngöõ noåi troäi nhaát vaø ñöôïc noùi roäng raõi nhaát ôû Trung Quoác. Tuy nhieân, ngaøy nay tieáng Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 130 – Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên Manchu haàu nhö ñaõ taét. Caùc ngoân ngöõ Tungusic hieän ñaïi bao goàm tieáng Evenki, coøn ñöôïc bieát nhö laø tieáng Tungus, ñöôïc noùi ôû mieàn Trung Siberia vaø Moâng Coå; tieáng Even, coøn ñöôïc bieát nhö laø tieáng Lamut, ñöôïc noùi ôû mieàn Ñoâng Siberia; tieáng Nanai, ñöôïc noùi ôû mieàn Ñoâng Siberia; vaø tieáng Udehe, ñöôïc noùi ôû mieàn Ñoâng Nam Siberia. Caùc ngoân ngöõ Altaic nhìn chung ñöôïc neâu ñaëc ñieåm baèng moät loaïi hình chaép dính cuûa hieän töôïng phuï toá hoùa (suffixation) vaø baèng söï haøi hoøa nguyeân aâm (vowel harmony), nghóa laø chæ nhöõng nguyeân aâm cuûa cuøng maøu saéc môùi coù theå xuaát hieän trong cuøng moät töø. Caùc nguyeân aâm cuûa nhöõng phuï toá ñöôïc luaân chuyeån (altered) do vaäy chuùng phuø öùng vôùi maøu saéc cuûa nguyeân aâm goác töø (root vowel). Caùc ngoân ngöõ Altaic thieáu vaéng gioáng ngöõ phaùp (grammatical gender). Chuùng giaøu coù veà söï ña daïng cuûa nguyeân aâm nhöng töông ñoái ngheøo naøn veà soá löôïng phuï aâm. Tröôùc ñaây, moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc nhoùm hoïp caùc ngoân ngöõ Altaic cuøng vôùi caùc ngoân ngöõ Uralic vaøo moät nhoùm lôùn hôn laø nhoùm Ural-Altaic, nhöng caùc hoïc giaû naøy nay tin raèng coù quaù ít chöùng cöù toàn taïi ñeå uûng hoä moät caùch nhoùm hoïp nhö theá. Nhöõng ngöôøi daân noùi tieáng Altaic chuû yeáu raát quan troïng veà phöông dieän lòch söû - ví duï, ngöôøi Huns vaø Mongols du cö laø nhöõng ngöôøi töøng xaâm löôïc chaâu AÂu giöõa theá kyû thöù 4 vaø theá kyû thöù 13 sau Coâng nguyeân, vaø nhöõng ngöôøi Manchus cuûa trieàu ñaïi Qing, töøng thoáng trò Trung Quoác töø naêm 1644 ñeán 1911. Tieáng Turkish töøng ñöôïc vieát vôùi nhieàu heä thoáng chöõ vieát ña daïng töø theá kyû thöù 8. Heä thoáng chöõ vieát Mongolian töøng ñöôïc söû duïng vaøo theá kyû thöù 12. X. CAÙC NGOÂN NGÖÕ URALIC. Caùc ngoân ngöõ Uralic, ngöõ heä ñöôïc noùi bôûi nhieàu ngöôøi trong moät vuøng roäng lôùn cuûa Baéc AÂu. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc tin raèng nhöõng ngöôøi noùi tieáng Uralic goác soáng trong vuøng nhöõng daõy nuùi Ural. Hoï neâu giaûi thuyeát raèng trong suoát lòch söû cuûa caùc ngoân ngöõ Uralic, nhöõng nhaùnh khaùc nhau lieân tieáp taùch ra töø moät nhaùnh cuûa ngöõ heä Uralic. Tieåu ngöõ heä Samoyedic ñöôïc taùch ra sôùm nhaát, vaø nhaùnh Finno-Ugric bao goàm nhöõng ngoân ngöõ coøn laïi. Tieåu ngöõ heä Samoyedic goàm coù hai nhaùnh, nhaùnh Samoyedic Nam vaø nhaùnh Samoyedic Baéc. Caùc ngoân ngöõ Samoyedic Baéc laø tieáng Nenets, ñöôïc noùi ôû taän cuøng Ñoâng Baéc phaàn chaâu AÂu cuûa Nga vaø ôû Taây Baéc Siberia; tieáng Enets, ñöôïc noùi ôû Baéc Siberia; vaø tieáng Nganasan, ñöôïc noùi ôû Baéc Siberia, phaàn lôùn treân Baùn ñaûo Taymyr. Thaønh vieân soáng soùt cuoái cuøng cuûa nhoùm Samoyedic Nam laø tieáng Selkup, ñöôïc noùi ôû Siberia giöõa soâng Ob' vaø soâng Yenisey. Vaøo luùc naøo ñoù sau khi nhöõng ngoân ngöõ Samoyedic reõ nhaùnh, tieåu ngöõ heä Ugric taùch ra khoûi tieåu ngöõ heä Finnic. Tieåu ngöõ heä Ugric goàm coù tieáng Hunggary, ñöôïc noùi ôû Hungary vaø nhöõng nöôùc laùng gieàng, vaø caùc ngoân ngöõ Ob - Ugric. Caùc ngoân ngöõ Khanty (Ostyak) vaø Mansi (Vogul) caáu thaønh neân nhoùm Ob - Ugric, ñöôïc noùi ôû Taây Siberia xung quanh doøng soâng Ob'. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc vaãn coøn tranh luaän tính hôïp leä veà moái quan heä naøy giöõa tieáng Hunggary vaø nhoùm Ob - Ugric, vaø vaán ñeà lieäu nhöõng ngoân ngöõ naøy coù theå caàn phaûi ñöôïc ñaët vaøo trong cuøng nhaùnh ñoù hay khoâng. Trong soá nhöõng ngoân ngöõ Finnic, nhoùm Permic laø nhoùm keá tieáp taùch rieâng ra. Nhoùm Permic goàm coù tieáng Komi (Zyrian), tieáng Komi - Permyak, tieáng Udmurt (Votyak), vaø ñöôïc noùi ôû phaàn Ñoâng AÂu cuûa Nga. Nhoùm Volgaic, bao goàm caùc ngoân ngöõ Mordvin vaø Mari (hoaëc Cheremis), ñöôïc tin laø coù chia taùch keá tieáp, nhöng baèng chöùng toàn taïi lieân keát tieáng Mordvin gaàn guõi hôn vôùi nhöõng ngoân ngöõ Finnic coøn laïi vaø gôïi yù raèng tieáng Mari taùch ra tröôùc tieáng Mordvin. Tieáng Mordvin bò taùch thaønh caùc ngoân ngöõ Erzya vaø Moksha, vaø caû chuùng laãn tieáng Mari ñöôïc noùi ôû Nga xung quanh mieàn Taây vaø mieàn Trung doøng soâng Volga. Nhaùnh cuoái cuøng ñeå taùch ra laø nhaùnh Saami, ñöôïc noùi ôû Baéc Scandinavia vaø Taây Baéc Nga. Nhöõng ngoân ngöõ coøn laïi caáu thaønh neân caùc ngoân ngöõ Balto-Finnic. Nhaùnh naøy bao goàm hai ngoân ngöõ chính, tieáng Phaàn Lan, ñöôïc noùi ôû Phaàn Lan vôùi nhöõng soá löôïng nhoû ngöôøi noùi ôû Nga vaø Estonia, vaø ngoân ngöõ Estonian, ñöôïc noùi ôû Estonia. Caùc ngoân ngöõ Balto - Finnic phuï goàm coù tieáng Livonian, moät ngoân ngöõ gaàn nhö ñaõ taét ñöôïc noùi ôû Latvia, cuõng nhö tieáng Karelian, tieáng Veps, tieáng Ingrian vaø tieáng Votic, taát caû ñeàu ñöôïc noùi ôû Taây Baéc Nga. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 131 – Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ moät laàn nhoùm hoïp nhöõng ngoân ngöõ Uralic vôùi ngöõ heä caùc ngoân ngöõ Altaic vaøo moät ngöõ heä lôùn hôn goïi laø ngöõ heä Ural - Altaic. Tuy nhieân, noùi chung baây giôø hoï tin raèng baèng chöùng toàn taïi quaù nhoû beù ñeå hoã trôï cho tuyeân boá naøy. XI. CAÙC NGOÂN NGÖÕ ANH-ÑIEÂNG MYÕ. 1. Giôùi thieäu. Caùc ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ, nhöõng ngoân ngöõ baûn ñòa cuûa nhöõng ngöôøi baûn xöù Baéc, Trung vaø Nam Myõ. Nhieàu hoïc giaû coù theå chæ öôùc ñoaùn moät con soá toång theå cuûa caùc ngoân ngöõ ñöôïc noùi bôûi nhöõng ngöôøi Myõ Anh-ñieâng; nhieàu trong nhöõng ngoân ngöõ naøy ñaõ bieán maát tröôùc khi chuùng coù theå coù taøi lieäu. Khi nhöõng ngöôøi chaâu AÂu ñaët chaân leân luïc ñòa Baéc Myõ vaøo cuoái theá kyû thöù 15, khoaûng 300 ngoân ngöõ khu bieät ñöôïc ñang söû duïng. ít hôn moât nöûa nhöõng ngoân ngöõ naøy coøn soáng soùt ñeán ngaøy nay vaø soá löôïng cuûa nhöõng ngoân ngöõ naøy giaûm daàn gioáng nhö soá treû con noùi chuùng. ôû Trung Myõ (Mexico vaø Trung Myõ) caùc chuyeân gia ñaõ xaùc ñònh xaáp xæ 300 ngoân ngöõ, khoaûng nöûa trong soá chuùng vaãn coøn ñöôïc noùi. Moät ñaùnh giaù khaùc cho raèng chæ khoaûng 350 trong soá 1500 ngoân ngöõ baûn ñòa ôû Nam Myõ vaãn coøn ñöôïc noùi. Nhöõng ngoân ngöõ naøy cuõng bò bieán maát moät caùch nhanh choùng. 2. Caùc ngoân ngöõ chính. Caùc ngoân ngöõ Anh ñieâng ñöôïc noùi bôûi nhieàu ngöôøi ôû Nam vaø Trung Myõ hôn Baéc Myõ. Caùc ngoân ngöõ ñöôïc noùi roäng raõi nhaát thuoäc veà ngöõ heä Quechua. Khoaûng 8 trieäu ngöôøi, haàu heát hoï ñeàu ôû Bolivia, Ecuador vaø Peru, noùi caùc ngoân ngöõ Quechuan. Ngoân ngöõ khaùc trong vuøng ñoù, tieáng Aymara, coù khoaûng 1,5 trieäu ngöôøi noùi. Tieáng Guaraní ñöôïc noùi gaàn khoaûng 90 phaàn traêm daân cö cuûa Paraguay, gaàn 5 trieäu ngöôøi; noù cuõng ñöôïc noùi ôû Brazil vaø Uruguay. Tieáng Nahuatl coù hôn 1 trieäu ngöôøi noùi, haàu heát hoï ñeàu ôû Mexico. Moät vaøi ngoân ngöõ Mayan ñöôïc noùi ôû Nam Mexico vaø Trung Myõ vôùi hôn 500.000 ngöôøi. Caùc ngoân ngöõ Baéc Myõ coù soá löôïng ngöôøi noùi lôùn nhaát bao goàm tieáng Navajo (100.000), tieáng Cree (70.000), tieáng Inuit (75.000), tieáng Ojibwa (50.000), tieáng Alaskan Yupik (20.000), tieáng Sioux (20.000), tieáng Creek (18.000), tieáng Tohono O'odham (15.000) vaø tieáng Choctaw (11.000). Taát caû nhöõng ngoân ngöõ naøy ñang trong nguy cô cuûa vieäc bieán maát. Ngaøy nay, phaàn lôùn nhöõng ngoân ngöõ Baéc Myõ ñöôïc noùi chuû yeáu veà bôûi nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi, trong vaøi tröôøng hôïp gaàn nhö khoâng nhieàu hôn moät nhuùm. 3. Nhöõng ñaëc ñieåm cuûa caùc ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ. Bôûi vì tính ña daïng lôùn cuûa caùc ngoân ngöõ ôû Myõ neân coù söï ña daïng lôùn trong caáu truùc cuûa chuùng. Moät soá ngoân ngöõ coù moät vaøi aâm thanh khu bieät caùch töông ñoái — tieáng Mohawk, moät ngoân ngöõ cuûa mieàn Baéc Northeast ôû Hoa Kyø, coù ñuùng 15 aâm — trong khi nhöõng ngoân ngöõ khaùc laïi coù moät soá löôïng lôùn — tieáng Tlingit, ñöôïc noùi ôû phía Taây Baéc, coù 49 aâm. Baèng söï so saùnh, tieáng Anh Myõ coù khoaûng 40 aâm. Nhieàu ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ coù nhöõng taäp hôïp caùc aâm thanh ñöôïc goïi laø caùc aâm phuït (ejectives) hoaëc nhöõng phuï aâm bò yeát haày hoùa (glottalized), chaúng haïn nhö t' vaø k'. Nhöõng ngöôøi noùi phaùt aâm caùc aâm phuït baèng vieäc bòt söùc eùp khoâng khí trong mieäng roài nhaû caùc aâm thanh baèng caùch baät ra. Moät soá ngoân ngöõ phaân bieät caùc phuï aâm ñöôïc phaùt aâm troøn moâi vôùi nhöõng phuï aâm ñöôïc caáu taïo khoâng troøn moâi; ví duï, coù hai loaïi aâm k. Nhieàu ngoân ngöõ chöùa ñöïng caùc aâm löôõi gaø (uvular sounds), ñöôïc saûn sinh luøi sau trong mieäng hôn k tieáng Anh. Caùc ngoân ngöõ khaùc, ñaëc bieät laø nhöõng ngoân ngöõ ôû California, phaân bieät giöõa uû, ñöôïc phaùt aâm laø nyuh vaø ñöôïc taïo ra baèng choùp löôõi (tip) choáng vaøo raêng, vaø eï, ñöôïc phaùt aâm vôùi löôõi luøi hôn veà sau nöõa, nhö trong -ing trong dancing. Trong moät soá ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ, vieäc phaùt aâm moät aâm tieát theo moät aâm vöïc cao hôn hoaëc thaáp hôn coù theå laøm thay ñoåi yù nghóa cuûa moät töø. Caùc tieàn toá (nhöõng söï theâm vaøo phía tröôùc cuûa moät töø, nhö as un in unkind) vaø caùc haäu toá (nhöõng söï theâm vaøo phía cuoái cuûa moät töø, nhö ment in arrangement) chuyeån taûi moät söï moät söï ña daïng veà caùc yù nghóa Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 132 – Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên trong caùc ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ. ôû vuøng bôø bieån Thaùi Bình Döông (Pacific Coast) nhieàu ngoân ngöõ söû duïng caùc tieàn toá ñeå taïo ra nhöõng söï phaân bieät tinh teá gaén lieàn vôùi phöông höôùng vaø söï ñònh vò. Caùch tieàn toá coù theå mang nhöõng yù nghóa chaúng haïn nhö “ôû trong”, “beân ngoaøi”, “vaøo trong”, “xuyeân qua”, “höôùng leân”, “höôùng xuoáng”, “treân ñænh”, “döôùi doác”, “treân soâng”, “döôùi soâng”, vaø thaäm chí “naåy sinh töø röøng” vaø “saâu trong röøng, khoâng nhìn roõ raøng töø laøng”. Caùc tieàn toá cuõng coù theå chæ ñònh caùch thöùc trong ñoù caùi gì ñoù ñöôïc laøm. Ví duï, trong tieáng Central PomoTrung, moät ngoân ngöõ cuûa California, caùc tieàn toá khaùc nhau ñöôïc coäng theâm vaøo moät ñoäng töø coù theå chæ ñònh caùi gì ñoù bò laät ñoå nhö theá naøo: baèng caùch ñaù, ñaåy, ñaâm maïnh hoaëc choïc vaøo noù. Nhöõng tieàn toá khaùc ñöôïc theâm vaøo ñoäng töø laät ñoå coù moät ít nghóa caâu chöõ hôn. Vieäc theâm moät tieàn toá maø noù coù nghóa laø “baèng vieäc bay cao” chæ ñònh “bay ñi”, “baèng vieäc laøm ñau ñôùn” chæ ñònh “aên thoaûi maùi”, “baèng vieäc noùi” chæ baùo “ñeå coù caùi toát nhaát cuûa moät ngöôøi naøo ñoù theo moät lyù leõ”. Nhieàu ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ gheùp caùc töø töø moät vaøi boä phaän mang yù ghóa. Ví duï, moät ngöôøi noùi tieáng Barbareuûo Chumash, moät ngoân ngöõ cuûa ngöôøi mieàn Nam California, coù theå chuyeån taûi “Chuùng ta seõ khoùa chaët chuùng laïi moät caùch yeân laëng” trong moät töø ñôn, töø baûy phaàn (seven-part word). Caùc tieàn toá ñöôïc theâm vaøo goác töø mang nghóa “khoùa” chæ ñònh ngöôøi ñang laøm vieäc khoùa, bao nhieâu ngöôøi coù lieân quan, haønh ñoäng naøy seõ xaûy ra trong töông lai, vaø noù laø moät hoaït ñoäng nhoû hoaëc yeân laëng. Caùc haäu toá chæ ñònh raèng vieäc khoùa taùc ñoäng ñeán ngöôøi naøo cuõng nhö noù taùc ñoäng ñeán bao nhieâu ngöôøi. 4. Caùc heä thoáng chöõ vieát cuûa ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ. Raát laâu tröôùc khi ngöôøi chaâu AÂu ñaët chaân leân chaâu Myõ, moät soá heä thoáng chöõ vieát töôïng hình (hieroglyphic writing) ñaõ töøng phaùt trieån ôû Trung Myõ. Nhöõng heä thoáng chöõ vieát naøy, ñöôïc ñaët teân cho nhöõng nhoùm ngöôøi söû duïng chuùng, bao goàm chöõ Aztec, chöõ Mixtec, chöõ Zapotec, chöõ Epi-Olmec vaø chöõ Maya. Haàu heát nhöõng heä thoáng chöõ vieát naøy ñeàu ñaõ söû duïng caùc kyù hieäu ñeå thay theá cho toaøn boä caùc töø hoaëc caùc goác töø. Tuy nhieân, chöõ vieát Maya laø moät heä thoáng chöõ vieát pha troän trong ñoù nhöõng hình veõ (rebuses) môû roäng thaønh caùc kyù hieäu. Trong moät hình veõ rebus (moät kieåu chôi chöõ baèng hình) kí hieäu cho moät töø coù theå ñaïi dieän moät töø khaùc coù aâm thanh nhö noù. Ví duï, trong moät rebus tieáng Anh, moät böùc tranh cuûa moät con maét coù theå ñaïi dieän cho ñaïi töø I. Trong chöõ vieát Maya, moät söï moâ taû veà moät ngoïn ñuoác (tah) ñöôïc söû duïng ñeå ñaïi dieän töø ta, coù nghóa laø “trong” hoaëc “ôû taïi”. Töø nhöõng rebus naøy caùc kí hieäu ngöõ aâm ñöôïc phaùt trieån ñeå ñaïi dieän cho nhöõng aâm tieát ñöôïc taïo ra töø moät phuï aâm vaø moät nguyeân aâm. Nhieàu vaên baûn vieát baèng chöõ töôïng hình (hieroglyphic texts) Trung Myõ lieân quan lôùn tôùi caùc lòch söû cuûa nhöõng ngöôøi cai trò vaø nhöõng sinh nhaät, caùc vaên phoøng, caùc keát hoân vaø nhöõng caùi cheát cuûa hoï. Caùc heä thoáng chöõ vieát cho moät soá ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ ñöôïc phaùt trieån sau khi ngöôøi chaâu AÂu ñeán. Moät soá trong nhöõng heä thoáng ñoù laø nhöõng chöõ vieát ghi aâm tieát (syllabaries), trong ñoù moãi kyù hieäu ñaïi dieän cho moät aâm tieát (moät caùch tieâu bieåu laø moät phuï aâm vaø moät nguyeân aâm). Laõnh tuï cuûa ngöôøi Cherokee laø Sequoya ñaõ phaùt trieån moät chöõ vieát ghi aâm tieát Cherokee vaøo ñaàu theá kyû thöù 19. Nhaø tryeàn giaùo Methodist laø James Evans ñaõ phaùt trieån moät heä thoáng chöõ vieát ghi aâm tieát Cree, ñöôïc söû duïng bôûi nhöõng ngöôøi noùi tieáng Cree vaø Ojibwa, vaøo cuoái nhöõng naêm 1830. Moät heä thoáng chöõ vieát ghi aâm tieát Eskimo, döïa vaøo heä thoáng chöõ vieát ghi aâm tieát Cree, ñöôïc söû duïng bôûi nhöõng ngöôøi Inuit cuûa Alaska vaø cöïc Baéc Canaña. Heä thoáng chöõ vieát ghi aâm tieát Western Great Lakes, cuõng coøn ñöôïc goïi laø chöõ ghi aâm tieát Fox, ñöôïc söû duïng bôûi ngöôøi noùi tieáng Fox, tieánf Sac (Sauk), tieáng Kickapoo, tieáng Potawatomi, tieáng Winnebago vaø moät soá ngöôøi noùi tieáng Ojibwa. Nhöõng heä thoáng chöõ vieát khaùc laïi theo vaàn chöõ caùi, vôùi moät vaøi chöõ caùi moãi phuï aâm vaø moãi nguyeân aâm. 5. Nhöõng söï theâm caùc ngoân ngöõ Anh-ñieâng vaøo tieáng Anh. Caùc ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ ñaõ coù ñoùng goùp lôùn ñoái vôùi nhieàu voán töø vöïng cuûa caùc ngoân ngöõ chaâu AÂu, ñaëc bieät laø caùc teân goïi ñòa danh vaø nhöõng thuaät ngöõ veà caây coái, ñoäng vaät, vaø nhöõng khoaûn muïc veà neàn vaên hoùa baûn ñòa. Teân goïi Canada baét nguoàn töø töø tieáng Laurentian Iroquois kanaàttaAÊ coù nghóa laø “thuoäc ñòa”. Töø Mississippi baét nguoàn töø caùc töø bieåu thò lôùn (mitsi) vaø doøng soâng (sitpi) trong moät ngoân ngöõ Algonquian, coù leõ Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 133 – Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên laø tieáng Ojibwa hoaëc tieáng Cree. Töø Alaska baét nguoàn töø töø Aleut bieåu thò baùn ñaûo Alaskan, alakhskhakh. Töø Minnesota phaùt sinh töø nhöõng töø Sioux bieåu thò nöôùc (mni) vaø saïch (sota). Töø Nebraska baét nguoàn töø teân goïi Omaha cho doøng soâng Platte, nibdhathka, coù nghóa laø “doøng soâng phaúng”. Töø Oklahoma ñöôïc ñaët teân töø thuaät ngöõ tieáng Choctaw bieåu thò laõnh thoå ngöôøi Anh-ñieâng, laø ñöôïc keát hôïp okla, coù nghóa laø “moïi ngöôøi” hoaëc “daân toäc” vaø homa, coù nghóa laø “maøu ñoû”. Tennessee coù nguoàn töø tanasi, moät töø tieáng Cherokee bieåu thò doøng soâng Tennessee nhoû beù. Texas töø töø tieáng Caddo taày uùaAÊ bieåu thò ngöôøi baïn vaø laø moät vuøng nôi maø nhöõng boä laïc lieân keát vôùi Caddo ñang soáng. Nhöõng teân Mexico, Guatemala, vaø Nicaragua hoaøn toaøn coù nguoàn coäi cuûa mình trong ngoân ngöõ Nahuatl. Soá löôïng lôùn nhaát cuûa caùc danh töø tieáng Anh ñöôïc vay möôïn töø nhöõng ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ baét nguoàn töø caùc ngoân ngöõ Algonquin, nhöõng ngoân ngöõ ñöôïc gaëp laàn ñaàu bôûi caùc cö daân Anh. Trong soá nhöõng danh töø naøy laø caribou (nai lôùn chaâu Myõ), chipmunk (soùc chuoät), hickory (caây hoà ñaøo), hominy (chaùo ngoâ), moccasin (raén hoå mang), moose (tuaàn loäc), opossum (thuù coù tuùi), papoose (treû con da ñoû), persimmon (quaû hoàng), powwow (buoåi teá leã), raccoon (gaáu truùc), skunk (con choàn hoâi), squash (caây bí), squaw (ñaøn baø da ñoû), toboggan (xe tröôït tuyeát), tomahawk (caùi rìu) vaø totem (vaät toå). Caùc ngoân ngöõ Eskimo ñaõ ñoùng goùp nhöõng töø chaúng haïn nhö igloo (leàu tuyeát) vaø kayak (xuoàng caiac). Thuaät ngöõ teepee hoaëc tipi coù nguoàn goác töø töø tieáng Sioux word bieåu thò vieäc cö truù (dwelling). Töø tieáng Nahuatl, ñöôïc noùi ôû Trung Myõ, caùc töø avocado (leâ), cacao (ca cao), cocoa (coâ ca), chile/chili (ôùt/ôùt khoâ), chocolate (soâ coâ la), coyote (choù soùi ñoàng coû), tomato (caây caø chua) vaø nhieàu töø khaùc ñöôïc möôïn vaøo. Nhieàu ñoùng goùp töø nhöõng ngoân ngöõ Nam Myõ bao goàm jaguar (baùo ñoám), cashew (caây ñieàu), tapioca (boät saén hoät) vaø toucan (chim tu caêng) töø tieáng Tupinamba; alpaca (len loâng cöøu), condor (chim öng), jerky (troøng traønh), llama (laïc ñaø khoâng böôùu), puma (baùo sö töû) vaø quinine (kyù ninh) töø tieáng Quechua; vaø barbecue (lôïn quay), canoe (xuoàng), guava (quaû oåi), hammock (caùi voõng löôùi), hurricane (baõo), iguana (con kyø nhoâng), maize (ngoâ), papaya (caây ñu ñuû) vaø potato (khoai taây) töø tieáng Maipurean (Arawakan). Caùc ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ, ñeán löôït mình, ñaõ möôïn nhieàu töø töø caùc ngoân ngöõ chaâu AÂu. Nhöõng söï vay möôïn töø tieáng Nga xuaát hieän trong nhöõng ngoân ngöõ doïc theo bôø bieån Thaùi Bình Döông töø Alaska ñeán California. Chuùng bao goàm töø kass'aq cuûa tieáng Yupik, nghóa laø “ngöôøi da traéng” töø töø ????? tieáng Nga (Cossack trong tieáng Anh), vaø töø cuûa tieáng Pomo tyûlqa, nghóa laø “chai vôõ”, töø töø tieáng Nga ??????? (bottle trong tieáng Anh). Nhieàu söï vay möôïn töø tieáng Taây Ban Nha xuaát hieän trong caùc ngoân ngöõ baûn ñòa cuûa California, ngöôøi Taây Nam Myõ vaø Trung Myõ. Nhöõng söï vay möôïn tieáng Phaùp xuaát hieän trong nhöõng ngoân ngöõ cuûa vuøng phía ñoâng Canada, chaúng haïn nhö töø tieáng Mohawk rakaroãns, nghóa laø “kho thoùc”, töø töø tieáng Phaùp la grange. Nhöõng söï vay möôïn tieáng Anh phoå bieán trong nhieàu ngoân ngöõ baûn ñòa cuûa Baéc Myõ. Moät soá ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ cuõng chia seû nhöõng töø cô baûn maø chuùng ñöôïc vay möôïn töø nhau. Moät töø bieåu thò con traâu, töông töï vôùi yanis, xuaát hieän trong tieáng Choctaw, tieáng Cherokee, tieáng Catawba, tieáng Biloxi vaø trong soá nhöõng ngoân ngöõ khaùc. Vì nhöõng ngoân ngöõ naøy thuoäc veà caùc ngöõ heä khaùc nhau vaø ñaõ khoâng phaûi tieán trieån töø moät ngoân ngöõ toå tieân chung, neân töø naøy khoâng theå laø moät söï thöøa keá chung maø chaéc raèng ñaõ ñöôïc chaáp nhaän bôûi moïi ngöôøi trong tieáp xuùc vôùi nhau. Nhöõng töø ñöôïc vay möôïn cuõng boäc loä nhieàu veà lòch söû vaên hoùa. Caùc ngoân ngöõ Mixe - Zoquean, ví duï, ñaõ ñoùng goùp nhieàu töø ñoái vôùi nhöõng ngoân ngöõ khaùc cuûa Trung Myõ. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc nhìn nhaän nhöõng söï vay möôïn naøy nhö laø baèng chöùng maø Olmecs, ngöôøi ñaõ thaønh laäp neàn vaên minh phaùt trieån cao ñaàu tieân ôû Trung Myõ khoaûng naêm 1500 tröôùc coâng ngöyeân, ñaõ noùi moät ngoân ngöõ Mixe - Zoquean. 6. Caùc ngoân ngöõ Pidgins Anh-ñieâng Myõ vaø nhöõng bieät ngöõ thöôïng maïi. Ñeå laøm deã daøng thöông maïi, moät soá löôïng cuûa caùc ngoân ngöõ thöông maïi ñöôïc bieát nhö nhöõng ngoân ngöõ hoãn taïp pidgins ñaõ phaùt trieån ôû chaâu Myõ, ñaëc bieät sau khi ngöôøi chaâu AÂu ñeán. Ngoân ngöõ hoãn taïp pidgin laø moät ngoân ngöõ coù moät töø vöïng voâ cuøng coù haïn vaø moät ngöõ phaùp ñöôïc ñôn giaûn hoùa cho pheùp nhöõng ngöôøi coù Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 134 – Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên caùc ngoân ngöõ daân toäc khaùc nhau giao tieáp. Moät trong nhöõng ngoân ngöõ hoãn taïp pidgin ñöôïc bieát roõ hôn trong nhieàu ngöôøi chaâu Myõ laø bieät ngöõ thöôïng maïi Eskimo (Eskimo Trade Jargon), ñöôïc söû duïng vaøo theá kyû thöù 19 bôûi ngöôøi Inuit khi giao du vôùi nhöõng ngöôøi da traéng vaø nhöõng thaønh vieân cuûa caùc nhoùm ngöôøi Anh-ñieâng Myõ khaùc treân ñaûo Copper Island ôû Aleutian Islands. Caùc bieät ngöõ thöôïng maïi khaùc khaùc bao goàm bieät ngöõ Mednyj Aleut, ñöôïc söû duïng vaøo theá kyû thöù 19 bôûi nhöõng con chaùu cuûa moät daân cö pha troän Nga-Aleut ôû quaàn ñaûo Aleutian; bieät ngöõ Chinook Jargon, ñöôïc söû duïng trong suoát nöûa ñaàu cuûa theá kyû thöù 19 bôûi nhöõng ngöôøi Anh- ñieâng Myõ vaø nhöõng cö daân da traéng ôû phía Taây Baéc doïc theo ven bôø bieån Thaùi Bình Döông; vaø bieät ngöõ Michif (cuõng coøn ñöôïc goïi laø bieät ngöõ Metchif, Meùtis, vaø French Cree), ñöôïc söû duïng hieän thôøi bôûi nhöõng con chaùu cuûa caùc thöông gia buoân loâng thuù noùi tieáng Phaùp vaø caùc phuï nöõ Algonquian trong ñaëc khu Turtle Mountain ôû phía Baéc Dakota. ôû Nam Myõ, bieät ngöõ Nheengatu hoaëc Lingua Geral Amazonica phaùt trieån ôû Baéc Brazil cho giao tieáp giöõa nhöõng ngöôøi Anh-ñieâng Myõ, ngöôøi goác chaâu AÂu vaø goác chaâu Phi. 7. Ngoân ngöõ kí hieäu cuûa ngöôøi Anh-ñieâng Myõ. Ngoân ngöõ kí hieäu ñaõ trôû thaønh laø moät phöông tieän giao tieáp chung cho nhöõng boä laïc treân nhöõng mieàn ñoàng baèng lôùn, moät hieän töôïng quen thuoäc töø nhieàu hình aûnh phim vaø ñieàu töôûng töôïng ñaïi chuùng. Ngöôøi Kiowa noåi tieáng laø nhöõng ngöôøi noùi ngoân ngöõ kí hieäu moät caùch tuyeät vôùi, trong khi ôû nhöõng mieàn ñoàng baèng baéc ngöôøi Crow ñaõ giuùp truyeàn baù phöông phaùp giao tieáp naøy tôùi nhöõng ngöôøi khaùc. Ngoân ngöõ kí hieäu Plains cuõng ñaõ daàn daàn ñöôïc truyeàn baù ra xa caùc tænh coù ngöôøi canada cuûa British Columbia, Alberta, Saskatchewan vaø Manitoba. Tuy nhieân, khoâng phaûi taát caû caùc boä laïc Plain ñeàu noùi chuyeän baèng ngoân ngöõ kí hieäu vôùi söï taøi gioûi nhö nhau. 8. Phaân loaïi. Nhieàu hoïc giaû phaân loaïi caùc ngoân ngöõ thaønh nhöõng ngöõ heä theo nhöõng nguoàn goác cuûa chuùng. Ví duï, tieáng Anh, tieáng Ñöùc, tieáng Nga, tieáng Hy-Laïp, tieáng Hindi vaø nhieàu ngoân ngöõ khaùc cuûa chaâu AÂu vaø chaâu aù thuoäc veà ngöõ heä aán-AÂu bôûi vì chuùng hoaøn toaøn ñöôïc thöøa keá töø moät ngoân ngöõ ñôn leû ñöôïc bieát nhö tieáng Tieàn aán-AÂu. Vieäc phaân loaïi caùc ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ thaønh nhöõng ngöõ heä gaëp phaûi moät soá thaùch thöùc bôûi vì taøi lieäu chöõ vieát toàn taïi cho nhieàu trong soá nhöõng ngoân ngöõ naøy quaù nhoû beù. Nhö laø moät keát quaû, caùc chuyeân gia phaûi suy luaän nhieàu töø caùi ñaõ ñöôïc bieát veà nhöõng söï phaùt trieån vaø caùc ñaëc tröng sô khai cuûa nhöõng ngoân ngöõ naøy töø thoâng tin hieän ñaïi. Vieäc phaân loaïi ñaïi cöông ñaàu tieân ñöôïc ñeà xuaát vaøo naêm 1891 bôûi nhaø ñòa chaát kieâm nhaø thaêm doø ngöôøi Myõ John Wesley Powell. Treân cô sôû cuûa nhöõng neùt töông ñoàng beà maët (superficial similarities) maø oâng ta ñaõ chuù yù giöõa caùc voán töø vöïng, oângta ñeà xuaát raèng caùc ngoân ngöõ cuûa Baéc Myõ caáu thaønh neân 58 ngöõ heä ñoäc laäp. Taïi cuøng thôøi gian ñoù, nhaø nhaân chuûng hoïc ngöôøi Myõ Daniel Brinton ñeà xuaát 80 ngöõ cheä cho Myõ Nam. Hai söï phaân loaïi naøy veà caùc ngöõ heä hình thaønh cô sôû cuûa nhöõng söï phaân loaïi keá tieáp. Vaøo naêm 1929, nhaø ngoân ngöõ hoïc vaø nhaø nhaân chuûng hoïc ngöôøi Myõ Edward Sapir ñaõ ñeà xuaát mang tính thaêm doø vieäc phaân loaïi caùc ngöõ heä naøy thaønh 6 nhoùm lôùn ôû Baéc Myõ vaø 15 ôû Trung Myõ. Vaøo naêm 1987, nhaø ngoân ngöõ hoïc ngöôøi Myõ Joseph Greenberg ñaõ neâu giaûi thuyeát raèng caùc ngoân ngöõ baûn xöù cuûa nhöõng ngöôøi Anh ñieâng Myõ coù theå ñöôïc nhoùm laïi thaønh 3 sieâu ngöõ heä (superfamilies): sieâu ngöõ heä Eskimo-Aleut, sieâu ngöõ heä Na-Deneù vaø sieâu ngöõ heä Amerind. Sieâu ngöõ heä Amerind uôùc ñònh ñöôïc noùi chöùa ñöïng phaàn lôùn caùc ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ vaø ñöôïc phaân chia thaønh 11 nhaùnh. Tuy nhieân, gaàn nhö taát caû caùc chuyeân gia ñeàu loaïi boû caùch phaân loaïi cuûa Greenberg. Trong khi nhöõng nhaø ngoân ngöõ hoïc nghieân cöùu nhieàu hôn veà caùc ngoân ngöõ Anh-ñieâng, hoï coù theå phaân bieät toát hôn giöõa nhöõng neùt gioáng nhau veà töø vöïng vaø ngöõ phaùp laø keát quaû nhöõng söï vay möôïn vaø nhöõng neùt gioáng nhau maø chuùng laø nhöõng heä quaû cuûa moät ngoân ngöõ toå tieân chung. Söï phaân loaïi maø ña soá caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñeàu xaùc nhaän ngaøy nay ñònh vò khoaûng 55 ngöõ heä ñoäc laäp ôû Baéc Myõ, 15 ôû Trung Myõ vaø khoaûng 115 ôû Nam Myõ. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 135 – Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên 9. Caùc ngöõ heä ôû Hoa Kyø vaø Canada. Trong khi chuùng ta di chuyeån töø phía ñoâng sang phía taây ôû baéc Myõ, soá löôïng cuûa caùc ngöõ heä ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ taêng daàn. Ba ngöõ heä chính toàn taïi ôû phía Ñoâng, trong khi 20 ngöõ heä ñöôïc tìm thaáy ôû chæ mình California. Caùc ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ ñöôïc nhöõng ngöôøi chaâu AÂu gaëp vaø ghi ñaàu laïi ñaàu tieân ôû Baéc Myõ laø caùc ngoân ngöõ Algonquian, vaø chuùng laø ñöôïc bieát roõ nhaát trong caùc ngoân ngöõ baûn ñòa. Caùc ngoân ngöõ Algonquian thuoäc veà ngöõ heä Algic, chaïy daøi quaõng töø Labrador ôû phía ñoâng Canada tôùi North Carolina ôû phía nam vaø höôùng veà phía Taây ngang qua Plains ñeán California. Trong soá nhöõng ngoân ngöõ ôû nhoùm naøy tieáng Abenaki, tieáng Massachusett, tieáng Narragansett vaø tieáng Mohegan ôû phía Ñoâng; vaø tieáng Shawnee, tieáng Fox - Sac- Kickapoo, tieáng Potawatomi, tieáng Ojibwa, tieáng Cree, tieáng Menominee, vaø tieáng Cheyenne treân nhöõng mieàn ñoàng baèng. ngoân ngöõ Iroquoian, ngöõ heä chính khaùc ôû Ñoâng Baéc, bao goàm tieáng Mohawk, tieáng Oneida, vaø tieáng Onondaga, cuõng nhö tieáng Cherokee ôû phía Nam. Ngöõ heä Muskogean ôû Ñoâng Nam bao goàm tieáng Chocktaw - Chickasaw vaø tieáng Creek. Hai ngöõ heä chính treân nhöõng vuøng ñoàng coû (prairies) laø ngöõ heä Siouan vaø ngöõ heä Caddo. Nhöõng ngoân ngöõ Siouan, bao goàm tieáng Assiniboin, tieáng Crow, tieáng Sioux (cuõng ñöôïc bieát nhö laø tieáng Dakota hoaëc tieáng Lakota), vaø tieáng Winnebago, ñöôïc môû roäng caùc tænh coù ngöôøi Canada cuûa Alberta vaø phía nam Saskatchewan xuyeân qua Montana vaø Dakotas vaøo tôùi Arkansas vaø Mississippi, vôùi moät soá thaønh vieân ôû Carolinas. Ngöõ heä Caddoan bao goàm tieáng Caddo, tieáng Pawnee vaø tieáng Wichita. Ngöõ heä Uto - Aztecan traûi ra moät vuøng roäng töø Oregon ñeán Trung Myõ. Caùc ngoân ngöõ trong ngöõ heä naøy bao goàm tieáng Paiute Baéc ôû phía Taây Baéc, tieáng Comanche ôû Oklahoma, Vaø tieáng Ute, tieáng Hopi, vaø tieáng Nahuatl ôû Mexico. Ngöõ heä Eskimo - Aleut traûi ra töø Greenland ngang qua Baéc Canada, vaøo Alaska vaø nhöõng hoøn ñaûo Aleutian, vaø cuoái cuøng ñeán Siberia ôû mieàn Ñoâng Russia. Ngöõ heä Athapaskan-Eyak-Tlingit, ñöôïc traõi roäng töø Alaska ñeán New Mexico, bao goàm tieáng Eyak vaø tieáng Tlingit ôû Alaska vaø nhöõng ngoân ngöõ Athapaskan ôû mieàn Taây Canada, baéc California, mieàn Taây Nam. Nhaùnh Apachean cuûa ngöõ heä naøy, ôû Taây Nam, bao goàm tieáng Navajo vaø tieáng Apache. Nhöõng ngöõ heä chính khaùc cuûa vuøng ven bieån Taây Baéc laø ngoân ngöõ Tsimshian, ngoân ngöõ Salishan, vaø ngoân ngöõ Chinookan. Moät soá ngöõ heä boå sung coøn ñöôïc tìm thaáy ôû California. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 136 – Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên LIEÄU THAM KHAÛO 1. Cao Xuaân Haïo (1991): Tieáng Vieät. Sô thaûo ngöõ phaùp chöùc naêng. Quyeån I. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi. Haø Noäi. 2. Cao Xuaân Haïo (1998): Tieáng Vieät. Maáy vaán ñeà ngöõ aâm, ngöõ phaùp vaø ngöõ nghóa. Nxb Giaùo duïc. Haø Noäi. 3. Ñinh Vaên Ñöùc (1986): Ngöõ phaùp tieáng Vieät. Töø loaïi. Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp. Haø Noäi. 4. Ñoaøn Thieän Thuaät (1980): Ngöõ aâm hoïc tieáng Vieät. Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp. Haø Noäi. 5. Ñoã Höõu Chaâu & Buøi Minh Toaùn (1993): Ñaïi cöông ngoân ngöõ hoïc. Nxb Giaùo duïc. Haø Noäi. 6. Ferdinand de Saussure (1973): Giaùo trình ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi. Haø Noäi. 7. Hoaøng Troïng Phieán (1980): Ngöõ phaùp tieáng Vieät. Caâu. Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp. Haø Noäi. 8. Kasevich V.B (1982): Nhöõng yeáu toá cô sôû cuûa ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông. (Baûn dòch cuûa Ñaïi hoïc Toång hôïp Haø Noäi). 9. Maùc-AÊnghen-Leânin baøn veà ngoân ngöõ. Nxb Söï thaät. Haø Noäi. 1962. 10. Mai Ngoïc Chöø, Vuõ Ñöùc Nghieäu, Hoaøng Troïng Phieán (1997): Cô sôû ngoân ngöõ hoïc vaø tieáng Vieät. Nxb Giaùo duïc. Haø Noäi. 11. Nguyeãn Kim Thaûn (1994): Löôïc söû ngoân ngöõ hoïc. Taäp 1. Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp. Haø Noäi. 12. Nguyeãn Minh Thuyeát & Nguyeãn Vaên Hieäp (1998): Thaønh phaàn caâu tieáng Vieät. Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. Haø Noäi. 13. Nguyeãn Taøi Caån (1981): Ngöõ phaùp tieáng Vieät. Tieáng - Töø gheùp - Ñoaûn ngöõ. Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp. Haø Noäi. 14. Nguyeãn Thieän Giaùp (1983): Töø vöïng hoïc tieáng Vieät. Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp. Haø Noäi. 15. Nguyeãn Thieän Giaùp (chuû bieân) (1997): Daãn luaän ngoân ngöõ hoïc. Nxb Giaùo duïc. Haø Noäi. 16. Steâpanov. Ju. X (1977): Nhöõng cô sôû cuûa ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông. Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp. Haø Noäi. 17. Ullmann, Stephen (1957): Nhöõng nguyeân lyù cuûa ngöõ nghóa hoïc. (Baûn dòch cuûa tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Haø Noäi) 18. Xtankeâvich.N.V (1982): Loaïi hình caùc ngoân ngöõ. Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp. Haø Noäi. 19. Akmajian, Adrian (et al) (1992): An introduction to language and communication. 3rd ed. London: The MIT Press. 20. Anderson, Wwallace L & Stageberg, Norman C (1966): Introductory readings on language. New York: Holt, Rinehart and Winston. 21. Bloomfield Leonard (1933): Language. Holt, Rinechart & Winston. 22. Boas Frans (1911): Handbook of American Indian Languages. Smithsonian Institution. 23. Charles Carpenter Fries (1952): The Structure of English. Camridge University Press. 24. Chomsky, Noam (1965): Aspects of the theory of syntax. London: Cambridge, Mass. 25. Comrie.B 1989): Language universals and linguistic typology. 2nd ed. Chicago: The University of Chicago Press. 26. Edward Sapir 1929: Central and North American Indian languages. Trong: Encyclopedia Britannica. 14th edn, 5: 138- 141. 27. Halliday M.A.K (1985): An introduction to functional grammar. Australia: Edward Arnold. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 137 – Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên 28. Jespersen Otto (1921): Language: its nature, development and origin. Macmilan University Press. 29. Jespersen Otto (1924) The Philosophy of Grammar. Allen & Unwin. 30. Joseph H. Greenberg (1963): The Languages of Africa (1963). Bloomington. University of Indiana Press. 31. Joseph H. Greenberg 1987: Language in the Americas. Stanford, CA: Stanford University Press. 32. Lehmann.W (1973): A structural principle of Lanuage and its implication. Language. 49. 33. Lyons, Jons (1977): Semantics. Volume II. Cambridge: Cambridge University Press. 34. Lyons, Jons (1995): Linguistic semantics. An introduction. Cambridge: Cambridge University Press. 35. Trask R.L (2000): The Dictionary of Historical and Comparative Linguistics. Edinburgh University Press. 36. Venneman.L (1974): Topics, Subjects, and Word Order: from SXV to SVX via TVX. Trong: Anderson J. Iones (ed): Historical Linguistics. Vol.I. Amsterdam, North Holland. 37. William Bright (ed) (1992): International Encyclopedia Linguistics. 4 Volumes. Oxfors University Press. 38. Yule Geoge (1985): The study of language. Camridge University Press. A H CCP (1982): . II. . . . CCP (1984): . . A. (1984): - . Trong: 1984; 29-38. . (1979): . . . (1966): . : . . (1967): . . H.C (1958): . .