Giáo trình bổ túc cấp gcnkncm máy trưởng hạng ba môn vẽ kỹ thuật

lại của khổ giấy chia cho 210. Tích của hai chữ số ký hiệu là số lượng khổ 11 chứa trong khổ giấy đó. Ví dụ: Khổ 24 gồm có: 2 x 4 = 8 lần khổ 11 Ký hiệu của khổ phụ gồm hai số được ngăn cách bằng dấu chấm. Ví dụ: khổ 2.11, 11.4 ... 2.2. Khung bản vẽ và khung tên - Mỗi bản vẽ đều phải có khung vẽ và khung tên riêng. Nội dung và kích thước của chúng được quy định trong TCVN 3821-83 Dưới đây giới thiệu khung vẽ và khung tên thường dùng trong nhà trường. 2.2.1. Khung bản vẽ 5 5 5 25 Khung tên Khung bản vẽ được vẽ bằng nét liền đậm, kẻ cách các mép khổ giấy 5mm. Khi cần đóng thành tập, cạnh trái của khung bản vẽ được kẻ cách mép trái của khổ giấy một khoảng bằng 25mm (Hình.2-3) 2.2.2. Khung tên Khung tên có thể đặt theo cạnh dài hay cạnh ngắn của bản vẽ và được đặt ở góc phía dưới bản vẽ (Hình.2-4). Cạnh dài của khung tên xác định hướng đường bằng của bản vẽ. Nhiều bản vẽ có thể vẽ chung trên một tờ giấy, song mỗi bản vẽ phải có khung bản vẽ và khung tên riêng. Hình 2- 3: Khung bản vẽ Khung tên của mỗi bản vẽ về phải đặt sao cho các chữ ghi trong khung tên có đầu hướng lên trên hay hướng sang trái đối với bản vẽ đó. 1 2 3 4 8 8 25 140 6 8 5 7 9 8 8 32 20 30 15 Ng. Vẽ Ng. KT Hình 2-4: Khung tên Hình 2-5: Nội dung khung bản vẽ Nội dung khung tên của bản vẽ dùng trong nhà trường như (Hình.2-5) đã trình bày. Ô1: Đầu đề bài tập hay tên gọi chi tiết. Ô2: Vật liệu của chi tiết. Ô3: Tỷ lệ. Ô4: Ký hiệu bản vẽ. Ô5: Họ và tên người vẽ. Ô6: Ngày vẽ. Ô7: Chữ ký của người kiểm tra. Ô8: Ngày kiểm tra. Ô9: Tên trường, khoa, lớp. 2.3. Tỉ lệ Tỉ lệ của hình vẽ (bản vẽ) là tỉ số giữa kích thước đo được trên hình biểu diễn với kích thước tương ứng đo được trên vật thể. Trong các văn bản vẽ kỹ thuật, tùy theo mức độ phức tạp và chế độ lớn của vật thể được biểu diễn và tùy theo tính chất của mỗi loại bản vẽ mà chọn các tỉ lệ dưới đây (Bảng 1-2). Các tỉ lệ này được quy định trong TCVN 3 - 74 Tỉ lệ thu nhỏ 1:2; 1:2,5; 1:4; 1: 5; 1:10; 1:15; 1:20; 1:40; 1: 50; 1:75; 1: 100 Tỉ lệ nguyên 1:1 Tỉ lệ phóng to 2:1; 2,5:1; 4:1; 5:1; 10:1; 15:1; 20:1; 40:1; 50:1; 75:1; 100:1 Bảng 1-2: Tỷ lệ bản vẽ quy định trong TCVN 3 - 74 Khi biểu diễn mặt bằng chung của những công trình lớn, cho phép dùng các tỉ lệ: 1 : 2000; 1 : 5000; 1 : 10000; 1 : 20000; 1 : 25000; 1 : 50000. Trong những trường hợp cần thiết, cho phép dùng tỉ lệ phóng to (100.n) :1 (n là số nguyên). Ký hiệu tỉ lệ được ghi ở ô dành riêng trong khung tên của bản vẽ và viết theo kiểu: 1 : 1; 1 : 2; 2 : 1... Ngoài ra, trong mọi trường hợp phải ghi theo kiểu: TL 1 : 1; TL 1 : 2; TL 2 : 1... 2.4. Đường nét Trên bản vẽ ký thuật, các hình biểu diễn của vật thể được tạo thành bởi các nét vẽ có tính chất khác nhau. TCVN 0008 - 1993 các nét vẽ quy định các loại nét vẽ, chiều rộng của nét vẽ và quy tắc vẽ chúng trên các bản vẽ kỹ thuật. Tiêu chuẩn này phù hợp với phần nét vẽ của Tiêu chuẩn quốc tế ISO 128 : 1982 Technical - General principles of presentation. 2.4.1. Các loại nét vẽ Các loại nét vẽ được liệt kê trong bảng 1.3 dưới đây và các hình vẽ 2-6 minh hoạ một số áp dụng của các nét đã quy định. Hình 2-6: Một số nét vẽ theo quy định 2.4.2. Chiều rộng Quy định sử dụng hai chiều rộng của nét vẽ trên một bản vẽ, tỉ số chiều rộng của nét đậm và nét mảnh không được nhỏ hơn 2 : 1. Các chiều rộng của nét vẽ cần chọn cho phù hợp với kích thước, loại bản vẽ và căn cứ vào dãy kích thước sau: 0,18 ; 0,25 ; 0,35 ; 0,5 ; 0,7 ; 1 ; 1,4 và 2mm. Chiều rộng của cùng một nét trong một bản vẽ phải được đảm bảo không thay đổi trên các hình khác nhau của chi tiết được vẽ theo cùng một lỉ lệ. Chú thích: Không khuyến khích sử dụng chiều rồng 0,18mm do những khó khăn của một số phương tiện ấn loát. 2.4.3. Quy tắc vẽ - Khoảng cách nhỏ nhất giữa hai đường song song, bao gồm cả trường hợp các đường gạch của mặt cắt, không được nhỏ hơn hai lần chiều rộng của nét đậm nhất. Khoảng cách này không nhỏ hơn 0,7mm. Khi hai hay nhiều nét khác loại trùng nhau thì cần theo thứ tự ưu tiên sau: + Đường bao thấy, cạnh thấy ( nét liền đậm, loại A ); + Đường bao khuất, cạnh khuất ( nét đứt, loại E hay F ); + Mặt phẳng cắt ( nét gạch chấm mảnh có nét đậm ở hai đầu, loại H); + Đường tâm vag trục đối xứng ( nét gạch chấm mảnh, loại G); + Đường trọng tâm ( nét gạch hai chấm mảnh, loại K); + Đường dóng kích thước ( nét liền mảnh, loại B). Nét vẽ Tên gọi Áp dụng tổng quát A Nét liền đậm A1Cạnh thấy, đường bao thấy A2 Đường ren thấy, đường đỉnh răng thấy. B Nét liền mảnh B1 Giao tuyến tưởng tượng. B2 Đường kích thước. B3 Đường dẫn, đường dóng kích thước. B4 Thân mũi tên chỉ hướng nhìn. B5 Đường gạch trên mặt cắt. B6 Đường bao mặt cắt chập. B7 Đường tâm ngắn. B8 Đường chân ren thấy. C Nét lượn sóng C1 đường giới hạn hình cắt hoặc hình chiếu khi không dùng đường trục làm đường giới hạn. D Nét dích dắc E F Nét đứt đậm Nét đứt mảnh E1 Đường bao khuất, cạnh khuất. F1 Đường bao khuất, cạnh khuất. G Nét gạch chấm mảnh G1 Đường tâm. G2 Đường trục đối xứng. G3 Quỹ đạo. G4 Mặt chia bánh răng. H Nét cắt H1 Vết của mặt phẳng cắt. J Nét gạch chấm đậm J1 Chỉ dẫn các đường hoặc mặt cần có xử lý riêng. K Nét gạch 2 chấm mảnh K1 Đường bao của chi tiết lân cận K2 Các vị trí đầu, cuối và trung gian của chi tiết di động. K3 Đường trọng tâm. K4 Đường bao của chi tiết trước khi hình thành. K5 Bộ phận của chi tiết nằm ở phía trước mặt phẳng cắt. Bảng 1-3: Bảng quy tắc nét vẽ 2.5. Chữ viết trên bản vẽ Chữ viết trên bản vẽ và tài tiệu kỹ thuật phải rõ ràng, thống nhất, dễ đọc và không gây nhầm lẫn. TCVN 6-85 quy định chữ viết gồm chữ, số và dấu trên các bản vẽ và tài liệu kĩ thuật. 2.5.1. Khổ chữ - Khổ chữ (h) là giá trị được xác định bằng chiều cao của chữ hoa tính bằng mi li mét, có các chữ sau: 1,8; 2,5; 3,5; 5; 7; 10; 14; 20mm. - Chiều rộng của nét chữ (d) phụ thuộc vào kiểu chữ và chiều cao của chữ. Có thể giảm khoảng cách a giữa các chữ và số có nét kề nhau không song song với nhau, ví dụ: L, A, V, T TCVN 7284 - 2: 2003 chuyển đổi từ ISO3098 -2 : 2000 2.5.2. Kiểu chữ - Kiểu A đứng và kiểu A nghiêng với d = 1/14h. - Kiểu B đứng với d = 1/10 ưu tiên áp dụng (Hình 2-7a). - Kiểu B nghiêng với d = 1/10 h (Hình 2-7b). Hình 2- 7a: Kiểu chữ B đứng ưu tiên áp dụng Hình 2-7b: Kiểu chữ B nghiêng. (Bảng 1-4) Đặc trưng Ký hiệu Kích thước Kiểu A Kiểu B Chiều cao chữ h (14/14)h (10/10)h Chiều cao của chữ viết thường c1 (10/14)h (7/10)h Đuôi của chữ viết thường c2 (4/14)h (3/10)h Đầu của chữ viết thường c3 (4/14)h (7/10)h Vùng ghi dấu (cho chữ viết hoa) f (5/14)h (4/10)h Khoảng cách giữa các ký tự a (2/14)h (2/10)h Khoảng cách nhỏ nhất giữa các dòng - b1 - b2 - b3 (25/14)h (21/14)h (17/14)h (19/10)h (15/10)h (13/10)h Khoảng cách giữa các từ e (6/14)h (6/10)h Chiều rộng của nét chữ d (1/14)h (1/10)h Hình 2-8: Các kích thước của chữ viết 2.6. Ghi kích thước Kích thước ghi trên bản vẽ thể hiện độ lớn của vật thể biểu diễn. Ghi kích thước là một vấn đề rất quan trọng trong khi lập bản vẽ. Quy tắc ghi kích thước dài, kích thước góc trên các bản vẽ và tài liệu kỹ thuật được quy định trong TCVN 5705-1993. Quy tắc ghi kích thước. Tiêu chuẩn này phù hợp với Tiêu chuẩn quốc tế ISO 129-1985 Technical drawings Dimensioning - General principles. 2.6.1. Quy định chung - Cơ sở để xác định độ lớn và vị trí tương đối giữa các phần tử của vật thể được biểu diễn là các kích thước ghi trên bản vẽ, các kích thước đó không phụ thuộc vào tỉ lệ của các hình biểu diễn. - Số lượng kích thước ghi trên bản vẽ phải đủ để chế tạo và kiểm tra vật thể. Mỗi kích thước chỉ được ghi một lần trên bản vẽ, trừ trường hợp cần thiết khác Kích thước được ghi trên hình chiếu nào thể hiện rõ ràng nhất cấu tạo của phần tử được ghi. - Kích thước không trực tiếp dùng trong quá trình chế tạo, mà chỉ tạo thuận lợi cho việc sử dụng thì được gọi là kích thước tham khảo. Các kích thước tham khảo được ghi trong ngoặc đơn. - Dùng milimét làm đơn vị đo kích thước dài và sai lệch giới hạn. Trên bản vẽ không cần ghi đơn vị đo. Trường hợp dùng đơn vị độ dài khác như centimét, mét... thì đơn vị đo được ghi ngay sau chữ số kích thước hoặc trong phần chú thích của bản vẽ. - Dùng độ, phút, giây làm đơn vị đo góc và sai lệch giới hạn của nó. 2.6.2. Ghi kích thước a. Đường kích thước và đường gióng. + Đường kích thước : ( Hình 2-9) 20 R 25 20 c) d) e) 30 60 80 a) b) F 60 Hình 2-9: Các kích thước - Đường kích thước xác định phần tử được ghi kích thước, vẽ bằng nét liền mảnh và giới hạn ở hai đầu bằng 2 mũi tên. - Đường kích thước của đoạn thẳng được kẻ song song với đoạn thẳng đó. - Đường kích thước của độ dài cung tròn là cung tròn đồng tâm. - Đường kích thước của góc là cung tròn có tâm ỏ đỉnh góc. - Khi đường kích thước ngắn quá không đủ vẽ mũi tên thì đường kích thước được kéo dài và mũi tên vẽ ỏ ngoài hai đường gióng. (Hình 2-10) Dùng dấu chấm hay gạch xiên thay cho mũi tên Kích thước ngắn qúa (dùng mũi tên vẽ ở ngoài hai đường gióng). Hình 2-10: Các đường kích thước + Đường gióng : - Là đường giới hạn phần tử được ghi kích thước. - Đường gióng vẽ bằng nét liền mảnh và vạch quá đường kích thước một khoảng từ 2 ¸ 5 mm. - Chỗ có góc lượn, đường gióng được kẻ từ giao điểm của hai đường bao (Hình 2-11). Hình 2-11: Đường gióng kẻ từ giao điểm của hai đường bao R R X Y Hình 2-12: Đường tâm, đường bao làm đường gióng - Cho phép dùng các đường trục, đường tâm, đường bao làm đường gióng (Hình 2-12). b. Mũi tên - Trên mỗi đầu mút của đường kích thước là mũi tên làm với nhau một góc khoảng 30o. Độ lớn của mũi tên tỉ lệ thuận với chiều rộng nét vẽ của bản vẽ (Hình 2-13) 30o Hình 2- 13: Mũi tên - Hai mũi tên được vẽ ở phía trong giới hạn đường kích thước. Nếu không đủ chỗ, chúng được vẽ ở phía ngoài. Cho phép thay hai mũi tên đối nhau bằng một chấm đậm. - Chỉ vẽ một mũi tên đầu mút đường kích thước của bán kính. c. Chữ số kích thước - Dùng khổ chữ 2,5 trở lên để ghi chữ số kích thước. Chữ số kích thước được đặt ở vị trí như sau: + Ở khoảng cách giữa và phía trên đường kích thước sao cho chúng không bị cắt hoặc bị ngăn cách bởi bất kỳ đường nào của bản vẽ. + Để tránh các chữ số sắp theo hàng dọc, nên đặt các chữ số so le nhau về hai phía của đường kích thước. Khi đó đường kích thước vẽ ngắn lại. + Trong trường hợp không đủ chỗ, chữ số được viết trên đoạn kéo dài của đường kích thước và thường viết về phía bên của đường này. - Cho phép gạch dưới các chữ số kích thước của các phần tử không vẽ đúng theo tỉ lệ biểu diễn. - Hướng chữ số kích thước dài theo hướng nghiêng của đường kích thước. - Hướng chữ số kích thước góc được ghi. Trong một số trường hợp, chữ số kích thước góc được ghi theo hướng nằm ngang. d. Chữ và ký hiệu - Kí hiệu kèm theo các chữ số kích thước như sau: + Đường kính: + Bán kính: R + Cạnh hình vuông : + Độ dốc: + Độ côn: Các cạnh của kí hiệu độ dốc tương ứng song song với các đường thể hiện mặt dốc. Đỉnh của kí hiệu độ côn hướng về đỉnh hình côn được ghi. - Trước các kích thước của bán kính hoặc đường kính của mặt cầu ghi chữ “cầu” Chương 3 VẼ HÌNH HỌC 3.1. Dựng hình cơ bản 3.1.1. Dựng đường thẳng song song - Cho một đường thẳng a và một điểm C ở ngoài đường thẳng a. Hãy vẽ qua C đường thẳng song song với đường thẳng a. a. Cách dựng bằng thước và compa - Cách dựng như sau: a b A B C D O Lấy điểm B tùy ý trên a làm tâm, vẽ cung tròn bán kính BC, cung tròn này cắt đường thẳng a tại điểm A. Vẽ cung tròn tâm C, bán kính CB và cung tròn tâm B, bán kính AC, hai cung tròn này cắt nhau tại điểm D. Nối CD; CD là đường thẳng b song song với đường thẳng a. Hình 3-1: Cách dựng đường thẳng song song bằng thước và compa b. Cách dựng bằng thước và êke Áp dụng tính chất các góc đồng vị bằng nhau của các đường thẳng song song bằng cách dùng các ê ke, trượt lên thước (hoặc 2 êke trượt lên nhau) để dựng các đường thẳng song song với nhau, cách dựng như sau: - Đặt một cạch của êke trùng với đường thẳng a đã cho và áp sát cạnh của thước vào một cạnh khác của êke, sau đó trượt êke theo mép thước đến vị trí cạnh của êke đi qua điểm C. - Kẻ đường thẳng theo cạnh của êke đi qua điểm C, ta được đường thẳng b. C a b Hình 3-2: Cách dựng đường thẳng song song bằng êke 3.1.2. Dựng đường thẳng vuông góc - Cho một đường thẳng a và một điểm C ở ngoài đường thẳng a. Hãy vạch qua điểm C một đường thẳng vuông góc với đường thẳng a. D A B R1 R2 R C a a. Cách dựng bằng thước và compa, cách dựng như sau - Lấy điểm C làm tâm, vẽ cung tròn có bán kính lớn hơn khoảng cách từ điểm C đến đường thẳng a, cung tròn này cắt đường thẳng a tại hai điểm A và B; - Lần lượt lấy A và B làm tâm, vẽ cung tròn có bán kính lớn hơn . Hai cung tròn này cắt nhau tại điểm D. Hình 3-3: Dựng đường thẳng vuông góc bằng thước và compa - Nối C và D, CD là đường thẳng vuông góc với đường thẳng a. Nếu điểm C nằm trên đường thẳng a thì cách vẽ cũng tương tự như (Hình 3-3). b. Cách dựng bằng thước và êke Dùng hai cạnh vuông góc của êke để vẽ, cách vẽ như sau: - Đặt một cạnh góc vuông của êke trùng với đường thẳng a đã cho và áp sát mép thước vào cạnh huyền của êke; - Trượt êke đến vị trí sao cho cạnh kia của góc vuông của êke đi qua điểm C. - Vạch qua C đường thẳng theo cạnh góc vuông đó của êke. Hình 3-4: Sử dụng thước và êke 3.1.3. Chia đều một đoạn thẳng a. Chia đôi một đoạn thẳng * Cách dựng bằng thước và compa. - Để chia đôi đoạn thẳng AB ta lấy hai điểm A và B làm tâm, quay 2 cung tròn có bán kính R > . Cắt nhau tại C và D. Nối CD Cắt AB tại I; I là điểm giữa của AB. * Cách dựng bằng thước và êke. Dùng êke dựng một tam giác cân, nhận đoạn AB làm cạnh đáy, sau đó dựng đường cao của tam giác cân đó. Cách dựng như hình vẽ. A R R B C I 2 AB R > D Hình 3-5: Sử dụng compa Hình 3-6: Sử dụng thước êke b. Chia đôi đoạn thẳng ra nhiều phần bằng nhau Áp dụng tính chất của các đường thẳng song song cách đều để chia một đoạn thẳng ra nhiều phần bằng nhau. Ví dụ: Chia đoạn thẳng AB thành 4 phần bằng nhau. Vẽ như (Hình 3-7) - Từ đầu mút A (hoặc B) vạch nửa đường thằng Ax, bắt đầu từ A bốn đoạn thẳng bằng nhau, chẳng hạn: AC’ = C’D’ - D’E’ - E’F’ - Nối điểm cuối F’ với điểm B, sau đó dùng thước và êke trượt lên nhau để kẻ các đường song song với đường F’B lần lượt đi qua các điểm E’, D’, C’; chúng cắt AB tại các điểm E, D, C. Theo tính chất của các đường song song và cách đều, đoạn thẳng AB cũng được chia làm 4 phần bằng nhau: A B x A C D E B C’ D’ E’ F’ AC = CD = DE = EB Hình 3-7: Cách chia đoạn thẳng 3.1.4. Vẽ độ dốc và độ côn 6a A B C 1:6 a a a. Vẽ độ dốc Hình 3- 8: Vẽ độ dốc Độ dốc giữa đường thẳng AB đối với đường thẳng AC là tang của góc ABC (Hình 3-8). i =BC / AC + tga TCVN 5705-1993 quy định trước số đo độ dốc ghi dấu , đỉnh của dấu hướng về phía đỉnh của góc. Vẽ độ dốc là vẽ góc theo tang của góc đó. Ví dụ: Vẽ độ dốc 1: 6 của đường thẳng đi qua điểm B đã cho đối với đường thẳng AC. Cách vẽ như sau: - Từ B hạ đường vuông góc xuống đường thẳng AC; C là chân đường thẳng vuông góc. - Dùng compa đo đặt lên đường thẳng AC, kể từ điểm C, sáu đoạn thẳng mỗi đoạn có độ dài bằng BC, ta được điểm A. - Nối AB, ta được đường thẳng AB là đường có độ dốc bằng 1 : 6 đối với đường thẳng AC. b. Vẽ độ côn Độ côn là tỷ số giữa hiệu đường kính hai mặt cắt vuông góc của hình nón tròn xoay tới khoảng cách tới hai mặt cắt đó (Hình 3- 9). Trước số đo độ côn ghi ký hiệu , đỉnh ký hiệu hướng về đỉnh góc. TCVN 135-63 quy định các độ côn thông dụng. Ví dụ: các độ côn theo K có : 1 :3 ; 1 :5 ; 1 :8 ; 1 :10 ; 1 :12 ; 1 ;15 ; 1 :20 ; 1 :30 ; 1 :50 ; 1 :100 ; 1 :200. Vẽ độ côn K của một hình côn là vẽ hai cạnh bên của hình thang cân, mà mỗi cạnh có độ dốc đối với đường cao của hình thang bằng . Ví dụ : Vẽ hình côn đỉnh A, trục AB có độ côn K=1:5. cách vẽ như sau : Vẽ qua A hai đường thẳng về hai phía của trục AB có độ dốc đối với trục AB (Hình 3-10). Hình 3-9: Độ côn Hình 3-10: Kí hiệu độ côn 1:5 l 3.2. Chia đều đường tòn Khi vẽ đường tròn, trước hết phải xác định tâm đường tròn bằng cách kẻ hai đường tâm vuông góc, giao điểm của hai đường tâm vuông góc là tâm đường tròn. 3.2.1. Chia đường tròn ra 3 phần và 6 phần bằng nhau a. Chia đường tròn ra 3 phần bằng nhau (Hình 3-11). 1 1 Lấy giao điểm 4 của một đường tâm với đường tròn làm tâm, vẽ cung tròn có bán kính bằng bán kính của đường tròn, cung này cắt đường tròn tại hai điểm 2 và 3. Các điểm 1,2,3 là các điểm chia đường tròn ra 3 phần bằng nhau. 6 2 5 3 3 2 4 4 Hình 3-11: Chia đường tròn thành 3 phần bằng nhau Hình 3-12: Chia đường tròn thành 6 phần bằng nhau b. Chia đường tròn ra 6 phần bằng nhau(Hình 3-12). Lấy giao điểm 1 và 4 của một đường tâm với đường tròn làm tâm, vẽ hai cung tròn bán kính bằng bán kính của đường tròn. Hai cung tròn này cắt đường tròn tại bốn điểm 2, 3, 5, 6. Ta có các điểm 1, 2, 3, 4, 5 và 6 là các điểm chia đều đường tròn ra 6 phần bằng nhau. 3.2.2. Chia đường tròn ra 4 phần và 8 phần bằng nhau a. Chia đường tròn thành 4 phần bằng nhau (Hình 3- 13) 1 2 3 4 6 8 7 1 2 3 Vẽ hai đường tâm vuông góc chia đường tròn ra 4 phần bằng nhau. 4 5 Hình 3- 14: Chia đường tròn thành 8 phần bằng nhau Hình 3- 13: Chia đường tròn thành 4 phần bằng nhau b. Chia đường tròn thành 8 phần bằng nhau (Hinh 3- 14) Nếu vẽ thêm hai đường phân giác của các góc vuông do hai đường tâm tạo thành thì giao điểm của các đường tâm và các đường phân giác với đường tròn đã chia đường tròn thành 8 phần bằng nhau. C A B 3.2.3. Chia đường tròn ra 5 phần và 10 phần bằng nhau D Hình 3-15: Chia đường tròn thành 5, 10 phần bằng nhau Cách vẽ : Vẽ hai đường tâm vuông góc AB và CD, dựng trung điểm M của bán kính OA, sau đó vẽ cung tròn tâm M bán kính MC, cung này cắt cung tròn 0B tại điểm N. CN là độ dài cạnh ngũ giác đều nội tiếp và 0N là độ dài cạnh thập giác đều nội tiếp. - Muốn chia đường tròn ra 5 phần bằng nhau ta đặt liên tiếp CN lên đường tròn. - Muốn chia 10 phần bằng nhau ta đặt liên tiếp 0N lên đường tròn. E D F C 1 2 3 4 5 6 1’ 2’ 3’ 4’ 5’ 6’ 7 1’ 2’ 3’ 4’ 5’ 6’ 7’ 3.2.4. Chia đường tròn thành 7, 9, 11, 13 ... bằng nhau Hình 3 - 16: Cách chia đường tròn thành các phần bằng nhau - Vẽ đường tâm vuông góc AB CD - Vẽ cung tròn tâm D, bán kính CD, cung này cắt AB kéo dài tại hai điểm E và F. - Chia đường kính CD thành 7 phần bằng nhau bằng các điểm chia 1’, 2’, 3’, ... - Nối hai điểm E và F với các điểm chia chắn 2’, 4’, 6’ (hoặc các điểm chia lẻ 1’, 3’, 5’), các đường này cắt đường tròn tại các điểm 1, 2, 3, ..., 7 đó là các đỉnh của hình 7 cạnh đều nối tiếp cần tìm. 3.2.5. Dùng thước và êke dựng các đa giác đều nội tiếp Lợi dụng các góc 300, 600, 450, 900 của êke để dựng các hình tam giác đều, lục giác đều, hình vuông nội tiếp. Cách vẽ như các hình sau: Hình 3-17: Cách dựng tam giác đều Hình 3-18: Cách dựng lục giác đều Hình 3-19: Cách dựng hình vuông 3.3. Vẽ một số đường cong hình học Trong kỹ thuật thường dùng môt số đường cong không tròn như các đường bậc hai, đường sin, đường thân khai của đường tròn, đường xoắn ốc Acsimet... Các đường cong đó là những đường cong có quy luật, có thể được biểu diễn bằng một phương trình toán học. Các đường cong này được vẽ bằng thước cong. Dưới đây trình bày cách vẽ elip. C M B A F1 F2 0 2a 3.3.1.Đường elip Đường elip là quỹ tích những điểm có tổng khoảng cách đến hai điểm cố định F1 và F2 bằng một số lớn hơn khoảng cách F1F2. MF1 + MF2 = 2a Đường AB = 2a gọi là trục dài của elip, đường CD vuông góc với AB gọi là trục ngắn của elip Hình 3-20: Đường elip A B 6’ 12’ 5’ 7’ 8’ 9’ 10’ 11’ 4’ 3’ 1’ 2’ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Cách vẽ đường elip theo hai trục AB và CD như hình vẽ sau: - Trước hết vẽ hai đường tròn tâm O, đường kính bằng AB và CD. - Từ giao điểm các đường kính của đường tròn lớn, kẻ đường thẳng song song với trục ngắn CD và từ giao điểm của đường kính đó với đường tròn nhỏ kẻ đường thẳng song song với trục dài AB. Giao điểm của hai đường kẻ xác định điểm nằm trên elip. Để cho dễ vẽ ta kẻ các đường kính qua những điểm chia đều đường tròn. Hình 3-21: Cách vẽ đường elip - Nối các giao điểm đã tìm bằng thước cong ta sẽ được đường elip. A B 01 02 03 04 E C D Trong trường hợp không đòi hỏi vẽ chính xác đường elip có thể thay bằng đường Ôvan. Ôvan là đường cong khép kín tạo bởi 4 cung tròn nối tiếp có dạng gần giống đường elip. Cách vẽ đường Ôvan theo hai trục AB và CD như hình vẽ sau: - Vẽ cung tròn bán kính OA, tâm O cung này cắt trục ngắn CD tại E. - Vẽ cung tròn tâm C bán kính CE cung này cắt đường thẳng AC tại F. - Vẽ đường trung trực của đoạn thẳng AF, đường trung trực này cắt trục dài tại O1 và trục ngắn tại điểm O3. Hai điểm O1 và O3 là tâm của 2 cung tạo thành hình Ôvan . Hình 3-22: Cách vẽ đường Ôvan 3.3.2. Đường sin Đường sin là đường cong có phương trình y = sina. Đường sin biểu diễn đường cong của dòng điện xoay chiều, hình chiếu vuông góc của đường xoắn ốc trụ ... Cách vẽ đường sin như sau: - Trước hết vẽ hai đường vuông góc Ox và Oy làm 2 trục toạ độ và vẽ đường tròn tâm O’ nằm trên trục Ox, có đường kính d bằng biên độ. - Trên Ox lấy đoạn OA = pd và chia đều đường tròn cùng đoạn OA ra cùng một số phần như nhau (12 phần) bằng các điểm chia 1, 2, 3, 1’, 2’, 3’ Hình 3-23: Cách vẽ đường Sin - Qua các điểm chia trên đường tròn kẻ đường song song với trục Ox và qua điểm chia tương ứng trên OA kẻ các đường song song với trục Oy. Giao điểm của các đường song song vừa kẻ là điểm nằm trên đường sin. - Nối các điểm nằm trên đường sin bằng thước cong sẽ được đường sin phải vẽ. 3.4. Đường thân khai của đường tròn Đường thân khai của đường tròn là qũy tích của một điểm nằm trên một đường thẳng, khi đường thẳng này lăn không trượt trên một đường tròn có định. Đường tròn cố định gọi là đường tròn cơ sở. Khi vẽ đường thân khai, thường cho biết bán kính đường tròn cơ sở R. Đường thân khai của đường tròn biểu diễn Profin răng của bánh răng, dao cắt răng... Cách vẽ đường thân khai như sau: Hình 3-27: Cách vẽ đường thân khai - Chia đều đường tròn cơ sở ra một số phần bằng nhau: Ví dụ: Chia 12 phần bằng các điểm 1, 2, 3, ... , 12 ( n = 12 ) - Từ các điểm chia đó kẻ các tiếp tuyến của đường tròn và lấy trên tiếp tuyến tại điểm 12 một đoạn thẳng bằng chu vi đường tròn cơ sở bằng 2R. - Chia đều đoạn đó thành 12 phần bằng nhau ( bằng số phần chia trên đường tròn, với các điểm chia 1’, 2’, 3’, ... , 12’ ). - Lần lượt đặt lên các tiếp tuyến tại các điểm 1, 2, 3, ..., 12 các đoạn thẳng bằng 1, 2, 3, ..., 12 lần đoạn , sẽ được các điểm M1, M2, M3, ..., M12 của đường thân khai phải vẽ. Chương 4 HÌNH CHIẾU VUÔNG GÓC 4.1. Khái niệm về các phép chiếu 4.1.1. Các phép chiếu Giả thiết trong không gian, ta lấy một mặt phẳng P và một điểm S ở ngoài mặt phẳng đó. Từ một điểm A bất kỳ trong không gian dựng đường thẳng SA, đường này cắt mặt phẳng P tại một điểm A’ (Hình 4 - 1) Như vậy ta đã thực hiện một phép chiếu và gọi mặt phẳng P là mặt phẳng hình chiếu, đường thẳng SA là tia chiếu và điểm A’ là hình chiếu của điểm A trên mặt phẳng P. Trong phép chiếu trên, nếu tất cả các tia chiếu đều đi qua một điểm S cố định gọi là tâm chiếu thì phếp chiếu đó là phép chiếu xuyên tâm, điểm A’ gọi là hình chiếu xuyên tâm của điểm A trên mặt phẳng hình chiếu P, tâm chiếu S. Hình 4 - 1: Hình chiếu xuyên tâm Hình 4 - 2: Hình chiếu song song Nếu tất cả các tia chiếu không đi qua một điểm cố định mà song song với một đường thẳng cố định gọi là phương chiếu thì phép chiếu đó gọi là phép chiêu song song. Điểm A’ là giao điểm của đường thẳng đi qua điểm A và song song với phương chiếu i với mặt phẳng P gọi là hình chiếu song song của điểm A trên mặt phẳng hình chiếu P, phương chiếu (Hình.4 - 2). Trong thực tế ta thường thấy những hiện tượng giống như phép chiếu xuyên tâm với ngọn đèn chiếu đồ vật lên mặt đất giống như phép chiếu xuyên tâm với ngọn đèn là tâm chiếu, mặt đất là mặt phẳng hình chiếu, bóng đồ vật trên mặt đất là hình chiếu xuyên tâm của đồ vật đó (Hình.4 - 3). Ánh sáng của mặt trời chiếu đồ vật lên mặt đất giống như phép chiếu song song với các tia sáng mặt trời chiếu song song, mặt đất là mặt phẳng hình chiếu và bóng đồ vật trên mặt đất là hình chiếu song song của đồ vật đó (Hình 4 - 4) Trong phép chiếu song song, nếu phương chiếu i không vuông góc với mặt phẳng hình chiếu P, đó là phép chiếu xiên góc. Nếu phương chiếu i vuông góc với mặt phẳng chiếu P, đó là phép chiếu vuông góc. a) b) Hình 4 - 3: Ánh sáng của ngọn đèn và phép chiếu xuyên tâm Hình 4 -4: Ánh sáng của mặt trời và phép chiếu song song Phép chiếu xuyên tâm được dùng trong vẽ mĩ thuật, trong các bản vẽ xây dựng, kiến trúc ...vv... Phép chiếu xuyên tâm cho những hình vẽ của vật thể giống như những hình ảnh khi nhìn vật thể đó bằng mắt thường. Phép chiếu song song, nhất là phép chiếu vuông góc được dùng nhiều trong các bản vẽ kỹ thuật nói chung và các bản vẽ cơ khí nói riêng. 4.1.2. Phương pháp các hình chiếu vuông góc Như trên ta thấy rằng một điểm A trong không gian thì có một hình chiếu A’ duy nhất trên một mặt phẳng hình chiếu. Nhưng ngược lại điểm A’ không chỉ là hình chiếu của một điểm A duy nhất mang A’ còn là hình chiếu vô số điểm khác nhau thuộc tia chiếu AB (Hình 4 - 5). Hình 4- 5: Hình chiếu các điểm Hình 4- 6: Hình chiếu giống nhau nằm trên cùng một tia chiếu của vật thể khác nhau Xem một vật thể là một tập hợp điểm nào đó. Vì vậy một hình chiếu của một vật thể trên một mặt phẳng hình chiếu chưa đủ để xác định hình dạng và kích thước của vật thể đó, nghĩa là căn cứ vào một hình chiếu, chưa thể hình dung hay xây dựng lại vật thể đó trong không gian. Ví dụ : Ở Hình 4 - 6 hai vật thể có hình dạng khác nhau, song hình chiếu của chúng trên một mặt phẳng hình chiếu giống nhau. Để diễn tả một cách chính xác hình dạng và kích thước của vật thể, trên các bản vẽ kỹ thuật, người ta dùng phép chiếu vuông góc để chiếu vật thể lên các mặt phẳng hình chiếu, sau đó gập các mặt phẳng hình chiếu cho trùng với một mặt phẳng (mặt phẳng bản vẽ), sẽ được các hình chiếu vuông góc của một vật thể (Hình 4 - 7) Hình 4- 7: Hình chiếu của vật thể trên các mặt phẳng hình chiếu khác nhau. 4.2. Hình chiếu của điểm, đường thẳng và mặt phẳng Để nghiên cứu hình chiếu của vật thể, trước hết phải nghiên cứu hình chiếu của các yếu tố hình học, đường thẳng và mặt phẳng. 4.2.1. Hình chiếu của điểm Trong không gian ta lấy ba mặt phẳng P1, P2 và P3 vuông góc với nhau từng đôi một. P1 thẳng đứng gọi là mặt phẳng chiếu đứng. P2 nằm ngang gọi là mặt phẳng chiếu bằng. P3 ở bên phải P1 gọi là mặt phẳng chiếu cạnh. - Giao tuyến của các mặt phẳng gọi là trục hình chiếu, đó là 0X, 0Y, 0Z. - Giao điểm 0 của 3 trục chiếu gọi là điểm gốc. - Chiếu vuông góc một điểm A tùy ý trong không gian lên 3 mặt phẳng chiếu ta có: A1 trên P1, A2 trên P2 và A3 trên P3. + A1 gọi là hình chiếu đứng của điểm A. + A2 gọi là hình chiếu bằng của điểm A. A1 Ax A3 A2 P2 Az P1 P3 X Y Z O O Ay Ay Az Z Ax X Y Ay Y1 A3 A1 A2 A + A3 gọi là hình chiếu cạnh của điểm A. (Hình 4- 8). Hình 4- 8: Hình chiếu của điểm A trên ba mặt phẳng hình chiếu - Để vẽ 3 hình chiếu của điểm A trên cùng một mặt phẳng, Ta quay P2 quanh trục ox và quay P3 quanh trục 0Z để P2 và P3 trùng với P1. Ta có 3 điểm A1, A2 và A3 là hình chiếu của điểm A trên 3 mặt phẳng chiếu với các tính chất sau : + T ¤ C 1: Đường thẳng nối hình chiếu đứng A1 với hình chiếu bằng A2 vuông góc với trục 0X (A1A2 ^ 0X). + T ¤ C 2: Đường thẳng nối hình chiếu đứng A1 với hình chiếu cạnh A3 vuông góc với trục 0Z (A1A3 ^ 0Z). + T ¤ C 3: Khoảng cách từ hình chiếu bằng A2 đến trục 0X bằng khoảng cách từ hình chiếu cạnh A3 đến trục 0Z (A2A x = A3A z). Dựa vào tính chất trên bao giờ ta cũng vẽ được hình chiếu thứ 3 khi biết hai trong ba hình chiếu của điểm. 4.2.2. Hình chiếu của đường thẳng Để vẽ hình chiếu của một đường thẳng ta chỉ cần vẽ hình chiếu của 2 điểm nằm trên đường thẳng đó. a. Hình chiếu của đoạn thẳng song song với mặt phẳng chiếu Ví dụ : Đoạn thẳng AB song song với mặt phẳng chiếu P1 (Hình 4- 9). Ta có: + Hình chiếu bằng song song với trục 0X : (A2B2 ¤¤ 0X). + Độ dài hình chiếu đứng của đoạn AB bằng chính đoạn AB (A1B1 = AB). A1 A3 A2 P2 Az P1 P3 X Y Z O B2 A B B1 B3 O A3 B3 Z A1 B1 A2 B2 X Y Y1 45O + Đoạn thẳng song song với P2 hay P3 cũng có các tính chất tương tự như trên. Hình 4- 9: Hình chiếu của AB ¤ ¤ P1. Z A1 B1 A3 A2 P2 Az P1 P3 X Y O B2 A B B3 b. Hình chiếu của đoạn thẳng vuông góc với mặt phẳng chiếu O A3 B3 Z A2 B2 X Y Y1 A1 B1 Hình 4-10: Hình chiếu của đoạn thẳng AB vuông góc với P1 Ví dụ : Đường thẳng AB vuông góc với mặt phẳng chiếu đứng P1. (Hình 4-10). Vì AB ^ P1 nên AB song song với P2 và P3 ta có: + Hình chiếu đứng của đường thẳng biến thành một điểm A1 º B1. + Độ dài hình chiếu bằng và hình chiếu cạnh của đoạn AB bằng chính đoạn AB: A2B2 = A3B 3 = AB. Trường hợp đoạn thẳng vuông góc với mặt phẳng chiếu P2 hoặc P3 cũng có các tính chất tương tự. 4.2.3. Hình chiếu của mặt phẳng Ta biết một mặt phẳng được xác định bởi 3 điểm không thẳng hàng, do đó muốn vẽ hình chiếu của một hình phẳng ta chỉ cần vẽ hình chiếu của 3 điểm không thẳng hàng của mặt phẳng đó . a. Hình chiếu của một hình phẳng ở vị trí bất kỳ Hình chiếu của hình phẳng ABC trên 3 mặt phẳng hình chiếu (Hình 4-11). Từ các đỉnh của tam giác ABC, ta lần lượt hạ những đường vuông góc xuống 3 mặt phẳng chiếu. Ta được A1B1C1 trên P1; A2B2C2 trên P2 và A3B3C3 trên P3. P1 Z A1 B1 A A2 B2 C2 P2 O C C3 A3 B3 P3 X Y A1 X A2 B2 Y Y1 B3 Z C2 O C1 C3 A3 B1 B Sau khi vẽ được 3 hình chiếu của hình phẳng rồi ta đưa về dạng đồ thức tam diện. Hình 4- 11: Hình chiếu của mặt phẳng trên ba mặt phẳng hình chiếu b. Hình chiếu của mặt phẳng vuông góc với mặt phẳng chiếu Ví dụ: Hình phẳng ABCD ^ P1 (hình chiếu đứng), ta có (Hình 4-12): - Hình chiếu đứng của hình phẳng suy biến thành một đoạn thẳng. - Trường hợp hình phẳng vuông góc với mặt phẳng chiếu P2 hoặc P3 cũng có các tính chất tương tự. B1 C1 A1 D1 C2 B2 A2 D2 Y Z O A3 D3 B3 C3 3 Y P1+1 P2 P3 A1 D1 B1 C1 A D C B D2 A2 B2 C2 O Z X A3 B3 C3 D3 X . Hình 4-12: Hình phẳng ABCD ^ P1 c. Hình chiếu của hình phẳng song song với mặt phẳng hình chiếu Ví dụ: Hình phẳng ABCD // với mặt phẳng chiêú bằng P2 (Hình 4- 13). C3 D3 A1 D1 B1C1 P1+1 P2 P3 A D C B D2 A2 B2 C2 O Z Y X B1 C1 A1 D1 C2 B2 A2 D2 Y Z O A3 B3 C3 D3 A3 B3 X Y1 Hình 4- 13: Hình chiếu của mặt phẳng ABCD // P2. - Vì ABCD // P2 Nên ABCD vuông góc với P1 và P3 ta có: + Hình chiếu đứng và hình chiếu cạnh của ABCD là đoạn thẳng song song với trục hình chiếu (A1B1C1D1 và A3B3C3D3 // 0X). + Hình chiếu bằng A2B2C2D2 = ABCD. Trường hợp hình phẳng song song với mặt phẳng chiếu P1 hoặc P3 cũng có tính chất tương tự. 4.3. Hình chiếu của các khối hình học Các khối hình học cơ bản thường gặp gồm có khối đa diện như hình lăng trụ, hình chóp cụt và khối tròn như hình trụ, hình nón, hình nón cụt, hình cầu... 4.3.1. Khối đa diện a. Khối đa diện - Khối đa diện là khối hình học được giới hạn bằng các đa giác phẳng. - Muốn vẽ hình chiếu của các khối đa diện, ta vẽ hình chiếu của các đỉnh, các cạnh, các mặt của khối đa diện. - Khi chiếu lên một mặt phẳng chiếu nào đó. Nếu cạnh không bị các mặt của vật thể che khuất, thì cạnh đó được vẽ bằng nét cơ bản. - Ngược lại nếu cạnh bị che khuất thì cạnh đó được vẽ bằng nét đứt (Hình 4-14). S1 S K K1 A1 D C C1 D2 E1 B1 D1 E2 C2 E B S2 A2 A B2 Hình 4-14: Hình chiếu của khối đa diện b. Hình chiếu của khối lăng trụ * Hình chiếu của hình hộp chữ nhật. Để đơn giản, hãy đặt đáy ABCD của hình hộp song song với mặt phẳng hình chiếu bằng P2 mặt bên ABA’B’ song song với mặt phẳng hình chiếu cạnh P3. Sau đó vẽ hình chiếu của các đỉnh của hình hộp trên ba mặt phẳng hình chiếu. Nối hình chiếu của các điểm, các cạnh, ta sẽ được hình chiếu của các cạnh và các mặt của hình hộp. Vì các mặt của hình hộp song song với mặt phẳng hình chiếu, do đó các hình chiếu đều là các hình chữ nhật (Hình 4 - 15) 0 y1 x y z K1 A1 D1 B1 C1 D3 C3 A3 B3 K3 A2 D2 K2 B2 C2 D A B C K Hình 4 - 15: Hình chiếu của hình hộp Muốn xác định một điểm K nằm trên mặt của hình hộp, vẽ qua K đường thẳng nằm trên mặt của hình hộp. 0 C1 A3 C2 y1 y x z A1 A2 C3 B3 B1 B2 A C B * Hình chiếu của hình lăng trụ đều Hình 4 - 16: Hình chiếu của hình lăng trụ Cách vẽ hình chiếu và cách xác định điểm nằm trên mặt phẳng của hình lăng trụ đều tương tự như trường hợp hình hộp chữ nhật. Hình 4 - 16 là hình chiếu của hình lăng trụ tam giác cân. c. Hình chiếu của khối chóp và chóp cụt đều * Hình chiếu của hình chóp Để đơn giản, nên đặt mặt đáy ABCDEF của hình chóp đều song song với mặt phẳng hình chiếu P2 và đường chéo AD song song với P1, sẽ được các hình chiếu như Hình 4 - 17. Hình chiếu bằng là hình lục giác đều, hình chiếu bằng của đỉnh S trùng với tâm của hình lục giác đều. Hình chiếu đứng và hình chiếu cạnh là 2 hình tam giác cân, đó là hình chiếu của các mặt bên. Chiều cao của tam giác cân bằng chiều cao của hình chóp. S1 A1 B1 F1 C1 E2 D1 F2 B1 A2 S2 D2 B2 C2 K3 S3 S F A B E K D C K1 K2 X Z Y Y1 Hình 4 - 17: Hình chiếu của hình chóp O Z X Y1 Y2 Hình 4 - 18: Hình chiếu của hình chóp cụt Muốn xác định một điểm K nằm trên mặt của hình chóp, hãy kẻ qua đỉnh S và điểm K đường thẳng SK nằm trên mặt bên của hình chóp. Cách vẽ như Hình 4-17 * Hình chiếu của hình chóp cụt đều Cách vẽ hình chiếu và cách xác định điểm nằm trên mặt của hình chóp cụt tương tự như trường hợp hình chóp. Hình 4 - 18 là hình chiếu của hình chóp cụt đều có đáy là một hình vuông đặt song song với mặt phẳng hình chiếu bằng và các cạnh của hình vuông góc đặt song song với mặt phẳng hình chiếu đứng và mặt phẳng hình chiếu cạnh. 4.3.2. Khối tròn a. Khối tròn Khối tròn là khối hình học giới hạn bởi mặt tròn xoay hay giới hạn bởi một phần mặt tròn xoay và mặt phẳng. a b c Mặt tròn xoay là mặt tạo bởi một đường bất kỳ, được quay một vòng quanh một đường thẳng cố định. Đường bất kỳ đó gọi là đường sinh. Hình 4 - 19: Đường sinh và các khối hình học Các hình tròn của mặt tròn xoay; đường thẳng cố định là trục quay của mặt tròn xoay. Mỗi điểm của đường sinh khi quay, sẽ tạo thành một đường tròn có tâm nằm trên trục quay và bán kính bằng khoảng cách từ điểm đó đến trục quay (Hình 4 - 19) - Nếu đường sinh là đường thẳng song song với trục quay, sẽ tạo thành mặt trụ tròn xoay (Hình 4 - 19a). - Nếu đường sinh là đường thẳng cắt trục quay, sẽ tạo thành mặt nón tròn xoay (Hình 4 - 19b). - Nếu đường sinh là một nửa đường tròn, quay quanh trục quay là đường kính của nửa đường tròn đó sẽ tạo thành mặt cầu (Hình 4 - 19c). Để xác định một điểm nằm trên một mặt tròn xoay, phải dựng qua điểm đó một đường sinh hay một đường tròn của mặt tròn xoay đó. b. Hình trụ Hình trụ được xem như khối tròn do một hình chữ nhật quay quanh một cạnh của nó tạo thành. Cạnh song song với trục quay tạo thành mặt bên của hình trụ, hai cạnh kia tạo thành hai mặt đáy. Khi vẽ hình chiếu, để đơn giản nên đặt đáy của hình trụ song song với mặt phẳng hình chiếu P2. Hình chiếu bằng là một hình tròn có đường kính của đáy hình trụ. Hình chiếu đứng và hình chiếu cạnh là 2 hình chữ nhật bằng nhau. Hai cạnh song song với trục x có độ dài bằng đường kính đáy. Hai cạnh kia là hình chiếu của hai đường sinh hai bên mặt trụ, chúng có độ dài bằng chiều cao hình trụ. Ở hình chiếu đứng, đường sinh AA’ và BB’ có hình chiếu là A1A’1 và B1B’1. Ở hình chiếu cạnh đường sinh CC’ và DD’ có hình chiếu là C3C’3 và D3D’3. K D A C B Z K1 K2 K3 X 0 Muốn xác định một điểm nằm trên mặt trụ, hãy vẽ qua điểm đó đường sinh hay đường tròn của mặt trụ. Hình 4 - 20: Hình chiếu của hình trụ c. Hình nón Hình nón được xem như khối hình tròn do một hình tam giác vuông quay quanh một cạnh góc vuông của nó tạo thành. Cạnh góc vuông kia sẽ tạo thành mặt đáy. Cạnh huyền của tam giác vuông tạo thành mặt bên của hình nón. Nếu đặt đáy của hình nón song song vơi P2, hình chiếu bằng sẽ là hình tròn có đường kính bằng đường kính đáy. Hình chiếu bằng của đỉnh nón trùng với tâm của hình nón. Hình chiếu đứng và hình chiếu cạnh của hình nón là hình tam giác cân bằng nhau, cạnh đáy có độ dài bằng đường kính hình nón, đường cao của tam giác bằng đường cao của hình nón, hai cạnh bên của tam giác là hình chiếu của hai đường sinh hai bên của mặt nón. A1 C1 Z D1 B1 X A2 K2 S2 B2 Y D3 A3 B3 D2 K3 S3 S1 K1 S D B A C K Hình 4 - 21: Hình chiếu của hình nón d. Hình cầu K1 O1 O3 K O2 K O K2 Hình 4 - 22: Hình chiếu của hình cầu Hình cầu là khối hình học giới hạn bởi mặt cầu. Hình chiếu của hình cầu là hình tròn có đường kính bằng đường kính của hình cầu. Hình tròn này là đường bao hình chiếu của hình cầu, đồng thời là hình chiếu của đường tròn lớn song song với mặt phẳng hình chiếu. Hình tròn ở hình chiếu đứng a là hình chiếu của hình tròn lớn song song với P1 . Hình tròn ở hình chiếu bằng b là hình chiếu của hình tròn lớn song song với P2. Hình tròn ở hình chiếu cạnh c là hình chiếu của hình tròn lớn song song với P3 (Hình 4 - 22). Muốn xác định một điểm nằm trên mặt cầu, ta dựng qua điểm đó đường tròn nằm trên mặt cầu, đồng thời mặt phẳng chứa đường tròn đó song song với mặt phẳng hình chiếu. 4.4. Kích thước của các khối hình học Khối hình học có hình dạng đơn giản nên thường dùng hai hình chiếu để thể hiện. Các kích thước của hối hình học gồm kích thước đáy và chiều cao. Hình 4 - 23. a, b, c: Kích thước các khối hình học (Khối đa diện) ) e) f) Hình 4 - 24. d, e, f: Kích thước các khối hình học (Các khối tròn) Hình 4 - 24 là hình biểu diễn các khối hình học gồm hai hình chiếu và các kích thước của chúng. Chương 5 HÌNH CHIẾU CỦA VẬT THỂ 5. 1. Hình chiếu trục đo. 5.1.1 Khái niệm về hình chiếu trục đo. - Bằng phép chiếu song song đã trình bày trong chương 3, chúng ta được một loại hình biểu diễn trực quan của vật thể, đó là hình chiếu trục đo. - Dùng các tia chiếu song song chiếu vật thể cùng hệ toạ độ thẳng góc của nó lên trên một mặt phẳng (Hình 5-1), ta được hình biểu diễn gọi là hình chiếu trục đo. - Hình chiếu trục đo thể hiện đồng thời trên một hình biểu diễn cả 3 chiều của vật thể: dài, rộng, cao. M B C Z X’ A’ B’ O’ M’ Z’ Y’ P Y’ Hình 5-1: Hình chiếu trục đo. - Hình chiếu trục đo dùng để bổ sung cho các hình chiếu vuông góc, vì mỗi hình chiếu vuông góc chỉ thể hiện được 2 chiều của vật thể, người đọc khó hình dung ra hình dạng của vật thể đó. Hệ số biến dạng theo trục đo: - Trên hình: (Hình 5-1), hình biểu diễn trên mặt phẳng chiếu P¢ là hình chiếu trục đo của vật thể. - Hình chiếu của ba trục toạ độ là : 0'X'; 0'Y'; 0'Z' là các trục đo. - Hệ số biến dạng theo các trục đo: là tỷ số giữa độ dài hình chiếu của một đoạn thẳng trên trục toạ độ với độ dài đoạn thẳng đó. = p là hệ số biến dạng theo trục 0'X'. = q là hệ số biến dạng theo trục đo 0'Y'. = r là hệ số biến dạng theo trục đo 0'Z'. 5.1.2. Phân loại hình chiếu trục đo. Căn cứ theo hệ số biến dạng chia ra : a) Hình chiếu trục đo xiên đứng cân (xiên cân 450): - Hình chiếu trục đo đứng cân là hình chiếu trục đo có vị trí các trục đo như (Hình 5 - 2). - Có 2 trong 3 hệ số biến dạng bằng nhau: p = r = 1; q = 0,5. - Góc giữa các trục đo: x'o'y' = y'o'z'= 1350 ; x'o'z' = 900. Như vậy trục 0'y' luôn làm với đường nằm ngang một góc 450. 90o P’ z O’ x’ y’ O x y 45o 90o 45o z’ O’ O’ x’ y’ x’ z’ y’ Hình 5-2: Hình chiếu trục đo xiên đứng cân Hình chiếu trục đo của các đường tròn nằm trên hay song song với các mặt phẳng tọa độ yoz và xoy là các e líp, vị trí các elip như hình sau: 70 70 Hình 5 - 3: Vị trí vẽ các hình elip - Hình chiếu trục đo của các hình phẳng song song với mặt phẳng toạ độ xoz sẽ không bị biến dạng trên hình chiếu trục đo xiên đứng cân. Vì vậy khi vẽ hình chiếu trục đo ta thường đặt các vật thể có hình dạng phức tạp song song với mặt phẳng toạ độ xoz. b) Hình chiếu trục đo vuông góc đều: - Loại hình chiếu trục đo vuông góc có vị trí các trục đo như (Hình 5 - 4), các góc giữa các trục đo x'o'y' = y'o'z' = x'o'z' = 1200. - Các hệ số biến dạng p = q = r = 0,82, để cho dễ vẽ, TCVN11-78 quy định lấy các hệ số biến dạng quy ước: p = q = r = 1. - Hình tròn song song với mặt xác định bởi hai trục toạ độ sẽ có hình chiếu trục đo là một e líp. Hình 5- 4: Hình chiếu trục đo vuông góc đều 5.1.3. Cách dựng hình chiếu trục đo: - Khi vẽ hình chiếu trục đo của vật thể, ta cần dựa vào đặc điểm hình dạng của vật thể để chọn cách vẽ cho thích hợp. - Thường thường người ta vẽ trước một mặt của vật thể làm cơ sở, sau đó dựa vào các tính chất của phép chiếu song song như: + Tính chất của hai đường thẳng song song. + Tính chất của tỷ số hai đoạn thẳng song song...để vẽ các mặt khác . Trình tự vẽ hình chiếu trục đo như sau : Ví dụ: Vẽ hình chiếu trục đo từ ba hình chiếu của vật thể (Hình 5- 5). * Chọn loại trục đo , dùng ê ke và thước để xác định vị trí các trục đo (Hình 5-6a). * Vẽ trước một mặt làm cơ sở, mặt vật thể đặt trùng với mặt phẳng toạ độ (Hình 5-6b). * Từ các đỉnh của mặt đã vẽ, kẻ các đường song song với trục đo thứ ba (Hình 5-6c). * Căn cứ theo hệ số biến dạng đặt các đoạn thẳng lên các đường thẳng đó(Hình 5-6d). * Nối các điểm đã xác định và hoàn thành hình vẽ bằng nét mảnh .(Hình 5-6e). * Cuối cùng tô đậm (Hình 5- 6f). 20 40 50 60 90 Hình 5-5: Ba hình chiếu của vật thể z’ O’ x’ 40 20 50 90 a) b) c) d) e) f) Hình 5- 6: Trình tự vẽ hình chiếu trục đo 5.1.4. Vẽ phác hình chiếu trục đo. Vẽ phác hình chiếu trục đo, còn gọi là kí họa kĩ thuật, nó được dùng rộng rãi trong khi thiết kế hay trao đổi ý kiến ở hiện trường. Vẽ phác hình chiếu trục đo được vẽ bằng tay, không dùng các dụng cụ vẽ, ước lượng kích thước bằng mắt nên việc vẽ đơn giản và nhanh chóng. Hình 5-7: Vẽ phác hình chiếu trục đo Khi vẽ phác hình chiếu trục đo không dùng dụng cụ vẽ, nên việc vẽ hình tròn cũng khó như vẽ như hình elíp, do đó hình chiếu trục đo xiên cân không còn ưu điểm dễ vẽ nữa. Người ta thường dùng loại hình chiếu trục đo vuông cân để vẽ phác hình chiếu trục đo, vì loại này cho ta hình ảnh nổi và đẹp. Cách vẽ phác hình chiếu trục đo tương tự như vẽ hình chiếu trục đo bằng dụng cụ vẽ. Cần chú ý vẽ đúng phương các đường song song, phương các trục elíp. Đối với những vật thể phức tạp, nên vẽ từng phần theo cách phân tích hình dạng của nó. Cần bảo đảm đúng tỷ lệ tương quan giữa các phần của vật thể. (Hình 5-7) Là một ví dụ vẽ phác hình chiếu trục đo. Bài tập áp dụng: Từ ba hình chiếu của hình vẽ dưới đây, vẽ hình chiếu trục đo của vật thể theo 2 dạng trục đo xiên cân và trục đo vuông góc đều. a) b) 5.2. Các loại hình chiếu Hình chiếu của vật thể là hình biểu diễn các phần thấy của vật thể đối với người quan sát, cho phép thể hiện các phần khuất của vật thể bằng nét đứt để giảm số lượng hình biểu diễn. Vật thể được xem như vật đặc trưng và được đặt giữa mặt người quan sát và mặt phẳng hình chiếu. Vật thể được đặt sao cho các bề mặt của nó song song với mặt phẳng hình chiếu để hình chiếu của vật thể phản ánh được hình dạng thật của các bề mặt đó. Các hình chiếu phải giữ đúng vị trí sau khi gập các mặt phẳng hình chiếu trùng với mặt phẳng bản vẽ. Để cho đơn giản, tiêu chuẩn quy định không vẽ các trục hình chiếu, các đường gióng, không ghi ký hiệu bằng chưa hay bằng chưa số các đỉnh, các cạnh của vật thể. Những đường nhìn thấy của vật thể được vẽ bằng nét liền đậm. Những đường khuất được vẽ bằng nét đứt. Hình chiếu của mặt phẳng đối xứng của vật thể và hình chiếu của trục hình học của các khối tròn được vẽ bằng nét gạch chấm mảnh. Các hình chiếu được sắp xếp một cách có hệ thống liên quan với nhau. 5.2.1. Hình chiếu cơ bản Để thể hiện vật thể một cách đầy đủ có thể cần dùng sáu hình chiếu theo các hướng chiếu vuông góc với sau mặt cuả một hình hộp (Hình 5 - 8a). 1 2 3 5 6 Hình 5 - 8a: Các hình chiếu cơ bản Các hình chiếu được sắp xếp như Hình 5 - 8b và có tên gọi như sau: (1) Hình chiếu từ trước (Hình chiếu đứng, hình chiếu chính) (2) Hình chiếu từ trên (Hình chiếu bằng) (3) Hình chiếu từ trái (4) Hình chiếu từ phải (5) Hình chiếu từ dưới (6) Hình chiếu từ sau 1 2 3 4 5 6 Hình 5 - 8b: Vị trí của 6 hình chiếu cơ bản Phương pháp chiếu có cách bố trí như Hình 5 - 8b gọi là phương pháp chiếu góc thứ nhất hay còn gọi là phương pháp E. Phương pháp này được nhiều nước châu Âu và thế giới sử dụng. TCVN 8 - 30: 2002 (ISO 128 - 30: 2001) quy định bản vẽ có thể dùng một trong hai phương pháp E hoặc A và phải có dấu đặc trưng của phương pháp đó. Hình 5 - 9a là dấu đặc trưng của phương pháp E và Hình 5 - 9b là dấu đặc trưng của phương pháp A. Hình 5- 9: Dấu đặc trưng của phương pháp chiếu 5.2.2. Hình chiếu phụ - Là hình chiếu trên mặt phẳng chiếu không song song với mặt phẳng chiếu cơ bản. - Hình chiếu phụ được dùng trong trường hợp vật thể có bộ phận nào đó nếu biểu diễn trên mặt phẳng chiếu cơ bản thì sẽ bị biến dạng về hình dạng và kích thước. - Trên hình chiếu phụ có ghi chú ký hiệu bằng chữ tên hình chiếu (Hình 5-10a). - Nếu hình chiếu phụ được đặt ở vị trí chiếu trực tiếp ngay cạnh hình chiếu cơ bản có liên quan, thì không ghi ký hiệu (Hình 5- 10b). - Có thể xoay hình chiếu phụ về vị trí thuận tiện, khi đó trên ký hiệu bằng chữ có vẽ thêm mũi tên chỉ dẫn chiều xoay (Hình 5- 10c). A a) b) c) A A Hình 5- 10: Hình chiếu phụ 5.2.3. Hình chiếu riêng phần - Là hình chiếu của một phần vật thể trên mặt phẳng chiếu cơ bản. - Hình chiếu riêng phần được dùng trong trường hợp không cần thiết phải vẽ toàn bộ hình chiếu cơ bản của vật thể như hình A và B của hình (Hình 5- 11) - Hình chiếu riêng phần được giới hạn bằng nét lượn sóng A (Hình 5- 11) hoặc không vẽ giới hạn nếu phần vật thể được biểu diễn có gianh giới rõ rệt B (Hình 5- 11) - Hình chiếu riêng phần được ghi chú như hình chiếu phụ. A A B B Hình 5-11: Hình chiếu riêng phần 5.3. Cách vẽ hình chiếu của vật thể Để vẽ hình chiếu của một vật thể, thường dùng cách phân tích hình dạng vật thể. Trước hết căn cứ theo hình dạng và kết cấu của vật thể, chia vật thể ra nhiều phần có hình dạng các khối hình học cơ bản và xác định vị trí tương đối giữa chúng, sau đó vẽ hình chiếu của từng phần từng khối hình học cơ bản đó. Khi vẽ, cần vận dụng tính chất hình chiếu của điểm, đường, mặt để vẽ cho đúng, nhất là giao tuyến của mặt phẳng các khối hình học và giao tuyến của hai khối hình học. Ví dụ: Vẽ ổ đỡ (Hình 5 - 12a) Có thể phân tích ổ đỡ làm ba phần, phần ổ là trụ rỗng, lỗ rỗng cũng hình trụ; phần đế là hình hộp chữ nhật có hai lỗ hình trụ; phần gân đỡ có gân ngang là hình lăng trụ đáy hình thang cân đặt nằm ngang trên đế và đỡ phần hình trụ và gân dọc là hình lăng trụ đáy hình chữ nhật đặt dọc theo trục của phần ổ (Hình 5 - 12b) Hình 5 - 12: Ổ đỡ Để thể hiện hình dạng thật các mặt của ổ đỡ, đặt mặt đế song song với mặt phẳng hình chiếu bằng và ngang song song với mặt phẳng hình chiếu đứng và lần lượt vẽ các phần đế, ổ, gân đỡ như đã phân tích ở trên (Hình 5 - 13). Hình 5 - 13: Cách vẽ hình chiếu của ổ đỡ 5.4. Cách ghi kích thước của vật thể - Kích thước ghi trên bản vẽ xác định độ lớn của vật thể được biểu diễn. - Các kích thước ghi trên bản vẽ gồm kích thước định hình, kích thước định vị. Để xác định không gian mà vật thể chiếm, ta còn ghi kích thước ba chiều chung là dài, rộng, cao của vật thể. 5.4.1. Kích thước định hình Là kích thước xác định độ lớn của các khối hình học cơ bản. (Hình 5-14) là một số khối hình học cơ bản với các kích thước định hình của chúng. - Để xác định các kích thước định vị, mỗi chiều ta phải chọn một đường hay một mặt của vật thể làm chuẩn. Thường chọn mặt đáy, mặt phẳng đối xứng, trục hình học của vật thể làm chuẩn. h a b h a b) Hình hộp chữ nhật a) Hình nón. Hình 5-14: Kích thước định hình 5.4.2. Kích thước định vị Là kích thước xác định vị trí tương đối giữa các khối hình học của vật thể. a x y b d h c z d h b c a Hình 5-15: Kích thước định vị của vật thể - Để xác định các kích thước định vị, mỗi chiều ta phải chọn một đường hay một mặt của vật thể làm chuẩn. Thường chọn mặt đáy, mặt phẳng đối xứng, trục hình học của vật thể làm chuẩn. - (Hình 5-15) chọn mặt bên cạnh của hộp là chuẩn để xác định vị trí của hình trụ theo chiều dài x. - Chọn mặt trước của hộp xác định vị trí của hình trụ theo chiều rộng y. - Hình trụ đặt ở mặt trên của hình hộp nên chiều cao h của hình trụ cũng là kích thước định vị (hoặc dùng z thay cho h). 5.5 Cách đọc bản vẽ hình chiếu của vật thể - Là từ các hình chiếu vuông góc của vât thể hình dung ra hình dạng của vật thể đó. - Là quá trình phân tích các hình chiếu, vận dụng tính chất hình chiếu của các yếu tố hình học cơ bản: điểm, đường, mặt để hình dung từng bộ phận của vật thể đi đến hình dung toàn bộ vật thể. Ví dụ : Đọc bản vẽ hình chiếu sau (Hình 5-16). Hình 5- 16: Chi tiết cấu tạo bởi những khối hình học 5.5.1. Trước hết đọc hình chiếu đứng Là hình chiếu chủ yếu, sau đó đọc các hình chiếu khác, cần xác định rõ phương chiếu và sự liên hệ giữa các hình chiếu đó và chia vật thể ra từng phần. Từ 3 hình chiếu ta có thể chia vật thể ra 3 phần: phần trên, phần dưới và phần giữa. 5.5.2. Phân tích từng phần - Phần trên có hình chiếu đứng, hình chiếu bằng là hình chữ nhật, hình chiếu cạnh là một tam giác. Đối chiếu với các hình chiếu của các khối hình học cơ bản thì đó là khối lăng trụ tam giác. - Phần dưới có hình chiếu đứng, hình chiếu bằng, hình chiếu cạnh là những hình chữ nhật . Đó là hình chiếu của khối hộp chữ nhật. - Phần giữa có hình chiếu đứng, hình chiếu bằng là hình chữ nhật, hình chiếu cạnh là nửa đường tròn, đó là hình chiếu của nửa lỗ hình trụ. a) c) b) Hình 5-17: Phân tích từng phần 5.5.3. Tổng hợp lại từng phần Sau khi phân tích từng phần, tổng hợp lại, ta sẽ hình dung được toàn bộ hình dạng của vật thể (Hình 5-18). Hình 5-18: Hình tổng hợp sau khi phân tích MỤC LỤC