Biểu tượng văn hóa của người Gia Rai và sự tiếp biến những biểu tượng này của đạo Công giáo ở Tây Nguyên

Biểu tượng văn hóa của người Gia Rai và sự tiếp biến những biểu tượng này của đạo Công giáo ở Tây Nguyên NguyÔn V¨n Th¾ng(*) Tãm t¾t: T×m hiÓu vÒ biÓu t−îng v¨n hãa - kÕt tinh gi¸ trÞ v¨n hãa téc ng−êi, vµ nghiªn cøu, gi¶i m· vÒ c¸c biÓu t−îng Êy ®· ®−îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu thùc hiÖn. Tuy nhiªn, nghiªn cøu sù tiÕp biÕn c¸c biÓu t−îng v¨n hãa cña ng−êi Gia Rai ë T©y Nguyªn th× cßn rÊt th−a v¾ng. Bµi viÕt nµy lµ mét cè g¾ng cña t¸c gi¶ víi mong muèn kháa lÊp phÇn nµo kho¶ng trèng Êy trong c¸c nghiªn cøu vÒ nh©n häc v¨n hãa ë T©y Nguyªn hiÖn nay. Néi dung bµi giíi thiÖu vµ ph©n tÝch kh¸i qu¸t vÒ c¸c biÓu t−îng v¨n hãa cña ng−êi Gia Rai vµ sù tiÕp biÕn nh÷ng biÓu t−îng nµy cña ®¹o C«ng gi¸o ë T©y Nguyªn, qua ®ã lµm râ nguyªn nh©n cña sù tiÕp biÕn nµy vµ l−u ý ®Õn mét sè vÊn ®Ò ®Æt ra cÊp thiÕt, ¶nh h−ëng ®Õn c¸c biÓu t−îng v¨n hãa tõ sù tiÕp biÕn nµy. Tõ khãa: BiÓu t−îng v¨n hãa, T©y Nguyªn, Ng−êi Gia Rai, §¹o C«ng gi¸o T©y Nguyªn hiÖn nay gåm 5 tØnh (Kon Tum, Gia Lai, §¾k L¾k, §¾k N«ng vµ L©m §ång) chiÕm 16,8% diÖn tÝch c¶ n−íc, d©n sè trªn 5 triÖu ng−êi, víi 54 téc ng−êi cïng c− tró(*)(DÉn theo: Ban chØ ®¹o T©y Nguyªn, 2009). ë T©y Nguyªn hiÖn cã 4 t«n gi¸o chÝnh ®−îc Nhµ n−íc c«ng nhËn ®ang ho¹t ®éng lµ: C«ng gi¸o, PhËt gi¸o, Tin lµnh vµ Cao ®µi, víi tæng sè tÝn ®å lµ 1.735.761 ng−êi, bªn c¹nh ®ã cßn cã mét sè t«n gi¸o kh¸c. Ng−êi Gia Rai lµ mét trong 4 téc ng−êi ng÷ hÖ Nam §¶o, nhãm ng«n ng÷ Malayo - P«linªdi trªn ®Þa bµn T©y Nguyªn (Gia Rai, £ §ª, Chu Ru, (*) TS., ViÖn Khoa häc x· héi vïng T©y Nguyªn. RagLay). Theo Tæng ®iÒu tra d©n sè vµ nhµ ë n¨m 2009, ng−êi Gia Rai ë ViÖt Nam cã d©n sè 411.275 ng−êi, c− tró t¹i 47/63 tØnh, thµnh phè (Tæng côc Thèng kª, 2009), trong ®ã, tËp trung ®«ng nhÊt ë tØnh Gia Lai víi 372.302 ng−êi, chiÕm 90,5% d©n sè téc ng−êi nµy ë ViÖt Nam (Phßng Néi vô thµnh phè Pleiku, 2014). 1. BiÓu t−îng v¨n hãa cña ng−êi Gia Rai vµ sù tiÕp biÕn cña ®¹o C«ng gi¸o ¥i Adai - §øc Chóa trêi Trong tiÕng Gia Rai, Adai = trêi; ¬i = «ng => ¬i adai = «ng trêi. Tuy nhiªn, c¸ch gi¶i thÝch nh− vËy cã phÇn ®¬n gi¶n vµ khiªn c−ìng, kh«ng lµm bËt ®−îc tÝnh biÓu t−îng cña nh©n vËt huyÒn tho¹i truyÒn thèng trong thÕ giíi tinh thÇn cña ng−êi Gia Rai. 22 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2015 TiÕng ¥i trong tiÕng Gia Rai kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ ¤ng trong tiÕng ViÖt mµ cßn lµ mét tõ chØ nh÷ng ng−êi cao niªn, cã uy tÝn, ng−êi cÇm quyÒn nhiÒu tuæi nhÊt. Cßn Adai, thùc chÊt lµ tõ rót ng¾n cña ¥i Du, ¥i Dai, khi C«ng gi¸o vµo T©y Nguyªn ®· tiÕp thu, c¶i biÕn cho phï hîp víi tõ “Chóa”. Trong v¨n hãa truyÒn thèng ng−êi Gia Rai, Adai lµ vÞ thÇn t¹o sinh vµ b¶o trî an lµnh cña hÕt th¶y mäi ng−êi d©n. §©y lµ vÞ thÇn cã søc m¹nh trªn hÕt th¶y c¸c Yang (thÇn) cña ng−êi Gia Rai, trong nghi lÔ, kªu ¬i adai chØ cã mét sè Ýt thÇy cóng lµm ®−îc vµ lÔ vËt cóng cho ¬i adai ph¶i lµ con ®ùc ch−a giao phèi, mµu tr¾ng hoÆc ®en, kh«ng cã dÞ tËt,... Ngay tõ khi C«ng gi¸o ®−îc truyÒn tíi Kon Tum (n¨m 1851 t¹i Plei R¬hai) bëi mét nhãm nhµ truyÒn gi¸o ng−êi Ph¸p, c¸c gi¸o sÜ truyÒn ®¹o ®· nhanh chãng nhËn ra vÞ thÇn cao nhÊt cña ng−êi Gia Rai. Vµ, gÇn nh− ngay lËp tøc, hä g¾n Chóa víi Adai nh»m phôc vô c«ng t¸c truyÒn ®¹o, thu hót tÝn ®å cña m×nh, tuy kh«ng gÊp g¸p vµ chñ ®éng nh− ®¹o Tin lµnh tiÕp nhËn vÞ thÇn Aª Du, Aª Diª cña ng−êi £ §ª. Râ rµng, A Dai lµ vÞ thÇn tèi cao trong tÝn ng−ìng truyÒn thèng cña ng−êi Gia Rai ë ViÖt Nam. Còng nh− vËy, Chóa Trêi ba ng«i lµ ®Êng cøu thÕ toµn n¨ng cña mäi con chiªn C«ng gi¸o trªn thÕ giíi. Sù “®éc nhÊt” cña Chóa vµ “cao nhÊt, duy nhÊt” cña A Dai lµ ®iÓm chung mµ C«ng gi¸o ®· triÖt ®Ó khai th¸c, vËn dông trong sù tiÕp biÕn nµy. Còng nh− Aª Diª cña ng−êi £ §ª, A Dai cña ng−êi Gia Rai xuÊt hiÖn trong d©n gian vµ kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm huyÒn tho¹i hãa mét nh©n vËt cã thËt trong cuéc sèng, mµ ®©y lµ nh©n vËt ph¶n ¸nh thÕ giíi quan cña ng−êi Gia Rai vÒ hÖ thèng thÇn linh tån t¹i trong thÕ giíi t©m linh cña hä. Nã xuÊt hiÖn nhiÒu trong nh÷ng c©u chuyÖn kÓ cho con ch¸u tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c b»ng con ®−êng truyÒn khÈu. Cßn §øc Chóa Trêi lµ thÕ nguån cña mäi hiÖn h÷u trªn tr¸i ®Êt ®Çy rÉy khæ ®au vµ bÊt h¹nh, nªn Ngµi xuÊt hiÖn ®Ó cÊt bá téi lçi, hi sinh b¶n th©n cøu rçi chóng sinh khái sù ngu muéi, dèt n¸t, khæ ®au Êy. XÐt ë gãc ®é tiÕp nhËn biÓu t−îng, cã lÏ kh«ng gi¸ trÞ v¨n hãa nµo cña ng−êi Gia Rai ®−îc C«ng gi¸o tiÕp nhËn vµ chuyÓn hãa thµnh c«ng nh− biÓu t−îng Chóa - Adai, còng nh− Chóa - Aª Diª cña ng−êi £ §ª. Hä ®· “gÇn nh−” hîp nhÊt ®−îc thÕ giíi tinh thÇn s©u kÝn cña ng−êi Gia Rai theo C«ng gi¸o hay ng−êi £ §ª theo ®¹o Tin lµnh. Chóng t«i còng tin r»ng, viÖc kÕt hîp thµnh c«ng cña biÓu t−îng v¨n hãa nµy chÝnh lµ khëi nguyªn cña mäi chuyÓn ®æi tiÕp tiÕn vÒ sau, trong ®ã, chuyÓn ®æi niÒm tin tõ ®a thÇn sang ®éc thÇn, tõ v¹n vËt h÷u linh sang C«ng gi¸o chØ cßn lµ vÊn ®Ò thêi gian ng¾n hay dµi, bïng ph¸t hay ®i vµo chiÒu s©u nh− nã ®· diÔn ra trong thùc tÕ h¬n mét thÕ kû qua. Qua nghiªn cøu chóng t«i ghi nhËn, rÊt Ýt ng−êi Gia Rai, £ §ª nhí ®−îc vÞ thÇn cao nhÊt trong thÕ giíi tinh thÇn truyÒn thèng cña hä lµ A Dai vµ Aª Diª, mµ mÆc nhiªn hä ®Òu biÕt A Dai lµ Chóa vµ Chóa = A Dai; còng nh− thÕ lµ Aª Diª lµ Chóa vµ Chóa = Aª Diª – mét biÓu t−îng v¨n hãa ®−îc chuyÓn hãa thµnh c«ng. Tuy ®ã lµ mét ®øc tin trän vÑn nh−ng ch−a hoµn toµn ®óng ®èi víi biÓu t−îng v¨n hãa truyÒn thèng cña cha «ng hä. Nhµ r«ng - Nhµ thê. Nhµ R«ng - mét biÓu t−îng v¨n hãa cña kh«ng chØ ng−êi Gia Rai ë T©y Nguyªn mµ nã ®· trë thµnh biÓu t−îng mang tÝnh phæ qu¸t, ®Æc tr−ng cña vïng T©y Nguyªn. BiÓu t−îng v¨n hãa cña ng−êi Gia Rai 23 Trong 12 téc ng−êi thiÓu sè t¹i chç ë T©y Nguyªn kh«ng ph¶i téc ng−êi nµo còng cã Nhµ R«ng, tuy vËy, víi ng−êi T©y Nguyªn nãi riªng vµ c¶ n−íc nãi chung, m¸i nhµ r«ng ®· trë thµnh biÓu t−îng ®Æc tr−ng cña vïng ®Êt ®á bazan nµy. Xin kh«ng bµn vÒ kÕt cÊu, c¸ch thøc lµm, nguyªn liÖu,... ®Ó h×nh thµnh nhµ r«ng, ë ®©y, chóng t«i chØ bµn tíi nhµ r«ng nh− lµ mét biÓu t−îng v¨n hãa. Vµ, biÓu t−îng v¨n hãa nµy còng ®−îc C«ng gi¸o tiÕp biÕn ®Ó hoµn chØnh h¬n n÷a viÖc khai kh¸c thÕ giíi t©m linh cña ng−êi Gia Rai nh»m ®−a hä theo Chóa, x©y dùng nªn mét miÒn ®¹o riªng cña ng−êi Gia Rai trªn cao nguyªn trung phÇn ViÖt Nam. Qua nghiªn cøu chóng t«i nhËn ra r»ng, c¸c t«n gi¸o ®· lùa chän mét hay nhiÒu biÓu t−îng v¨n hãa cña téc ng−êi t¹i chç nh»m lµm mÒm hãa qu¸ tr×nh tiÕp thu t«n gi¸o míi. HoÆc, viÖc tiÕp thu biÓu t−îng v¨n hãa cña c¸c téc ng−êi lµ ®èi t−îng truyÒn ®¹o sÏ mang l¹i kÕt qu¶ kh¶ quan nhÊt ®èi víi mét téc ng−êi vèn xem truyÒn thèng lµ mét chuÈn mùc, n« lÖ truyÒn thèng vµ kh«ng g× ngoµi truyÒn thèng cña m×nh. ThËt dÔ dµng khi biÕn c«ng n¨ng tõ ng«i nhµ r«ng thµnh nhµ thê, nh−ng chuyÓn hãa nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa tinh thÇn cña ng«i nhµ r«ng phï hîp víi sù hiÖn diÖn cña Chóa lµ ®iÒu rÊt khã kh¨n. Ta cßn nhí, nhµ r«ng lµ n¬i l−u gi÷ nh÷ng vËt linh cña céng ®ång, n¬i tô häp, bµn b¹c nh÷ng vÊn ®Ò träng ®¹i cña bu«n lµng, sù linh thiªng Êy ®«i khi cßn ®−îc ®¶m b¶o b»ng nh÷ng cÊm kþ liªn quan, nh−: kh«ng mang vËt uÕ t¹p lªn nhµ r«ng, cÊm phô n÷ lªn nhµ r«ng,... VËy, lµm sao ®Ó chuyÓn hãa gi¸ trÞ tinh thÇn to lín nµy cña céng ®ång ng−êi Gia Rai ? Hä - c¸c cha, thÇy tu, linh môc,... ®· mÊt thËt nhiÒu thêi gian, c«ng søc ®Ó cã thÓ lµm ®−îc viÖc nµy, theo chóng t«i, viÖc ®Çu tiªn chÝnh lµ kÕt nèi vµ hîp hãa vÞ thÇn tèi cao cña ng−êi Gia Rai - A Dai (nh− ®· tr×nh bµy ë phÇn trªn), sau n÷a lµ tiÕp thu vµ “tr−ng bµy” c¸c biÓu t−îng v¨n hãa truyÒn thèng ë chÝnh ng«i nhµ thê C«ng gi¸o (sÏ ®−îc tr×nh bµy cô thÓ h¬n ë phÇn sau). TÊt c¶ ®−îc s¾p xÕp, kÕt hîp, bè trÝ phï hîp nhÊt cã thÓ lµm cho “kh«ng gian truyÒn thèng” vµ “kh«ng gian Chóa” kh«ng t¸ch biÖt nhau. Trong c¸i thiªng cña Chóa cã c¸i thùc cña truyÒn thèng; c¸i thùc cuéc sèng kh«ng t¸ch biÖt khái c¸i thiªng. Sù kÕt hîp nµy ®· gãp phÇn lµm chuyÓn hãa thÕ giíi t©m linh cña ng−êi Gia Rai tõ truyÒn thèng ®Õn víi §øc Chóa Trêi mét c¸ch tù nhiªn, linh ho¹t. Cång chiªng (chinh chiªng) T©y Nguyªn nãi chung vµ cång chiªng cña ng−êi Gia Rai nãi riªng lµ mét biÓu t−îng v¨n hãa truyÒn thèng trong ®êi sèng sinh ho¹t céng ®ång. Ban ®Çu khi míi cã ®¹o, ng−êi Gia Rai ®· bá cång chiªng ®Ó ®Õn víi Chóa cïng niÒm tin rêi bá nh÷ng g× lµ kh«ng ph¶i cña Chóa, kh«ng thuéc vÒ Chóa. Tuy nhiªn, c¸c cha ®¹o, thÇy tu, linh môc thËt tinh t−êng khi thÊy trong m¾t ng−êi Gia Rai, trong t©m kh¶m cña hä vÉn cßn Èn khuÊt sù mong muèn trë vÒ víi nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa tiªu biÓu cña cha «ng m×nh, mét dßng ch¶y tinh thÇn kh«ng thÓ bÞ ng¾t qu·ng bëi mét yÕu tè míi vµ xa l¹,... C¸c thÇy tu, linh môc chø kh«ng ph¶i ai kh¸c ®· chñ ®éng khuyÕn khÝch, ®éng viªn con chiªn g×n gi÷, tËp hîp vµ lµm s¸ng lªn nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng Êy, víi môc ®Ých: t«n vinh Chóa, t«n vinh th¸nh ®øc ba ng«i b»ng nh÷ng g× ®Ñp nhÊt, tèt nhÊt cña m×nh trong ®iÒu kiÖn cã thÓ. Tõ nh÷ng con ng−êi vèn n« lÖ 24 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2015 truyÒn thèng, hä ®· rêi bá niÒm tin v¹n vËt linh ®Ó ®Õn víi Chóa, nh−ng thËt may, c¸c vÞ thõa sai cña Chóa còng khÐo lÐo ®Ó con chiªn Gia Rai kh«ng ngì ngµng v× bá ®i mét biÓu t−îng v¨n hãa truyÒn thèng cña cha «ng. Chiªng hiÖn nay ®−îc khuyÕn khÝch b¶o tån vµ mang d©ng Chóa. Trong nhµ thê Plei Chuet 2(*) vµ rÊt nhiÒu nhµ thê kh¸c trªn kh¾p T©y Nguyªn, h×nh ¶nh nh÷ng bé chiªng ®−îc xÕp, treo cÈn thËn, trang träng n¬i gÇn “th¸nh ®−êng” nhÊt, vµ hµng tuÇn tiÕng chiªng l¹i ng©n nga bëi nh÷ng tay chiªng cù ph¸ch cña bu«n lµng, nã lµm cho ng−êi Gia Rai thÊy nhµ thê còng nh− mét ng«i nhµ r«ng truyÒn thèng, vµ thËt vËy, nhµ thê Plei Chuet 2 chÝnh lµ mét ng«i nhµ r«ng truyÒn thèng cña ng−êi Gia Rai n¬i ®©y(**). TiÕng chiªng lµm thæn thøc nh÷ng tr¸i tim líp ng−êi giµ vèn ®· ®i qua thêi trai trÎ; tiÕng chiªng ng©n nga nh− th«i thóc nhãm ng−êi trung niªn víi nh÷ng ©m thanh quen thuéc x−a cò; tiÕng chiªng lµm cho ®¸m thanh niªn nam n÷ nh− say trong ®iÖu nh¹c truyÒn thèng ®−îc c¸ch t©n theo nh÷ng bµi h¸t míi; tiÕng chiªng nh− kh¬i dËy sù tß mß cña lò trÎ ®ang h¸o høc víi thÕ giíi míi, thÕ giíi ngµy mai cña chÝnh téc ng−êi hä. Vµ, hä tíi nhµ thê - ®Õn víi Chóa, víi mét ®øc tin míi kh¸c xa truyÒn thèng cña cha «ng m×nh. Gïi (k¨) lµ ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn cña ng−êi T©y Nguyªn nãi chung vµ ng−êi Gia Rai nãi riªng, vµ nhiÒu n¬i kh¸c trªn kh¾p c¶ n−íc. Gïi ®−îc lùa chän bëi sù tiÖn dông cña nã trong mäi ho¹t ®éng s¶n xuÊt, gïi võa cã thÓ lµ vËt l−u gi÷, vËn chuyÓn hµng hãa, nh−ng còng lµ biÓu hiÖn gi¸ trÞ v¨n hãa (*) Nhµ thê Plei Chuet 2 thuéc ph−êng Th¾ng Lîi, thµnh phè Pleiku, tØnh Gia Lai. (**) §©y lµ ng«i nhµ thê ®−îc lµm gièng y nguyªn mét ng«i nhµ r«ng cña ng−êi Gia Rai. téc ng−êi. Tïy thuéc vµo ®Æc ®iÓm v¨n hãa, x· héi, løa tuæi, giíi tÝnh kh¸c nhau mµ mçi téc ng−êi l¹i cã nh÷ng biÕn thÓ kh¸c nhau cho chiÕc gïi ®a dông nµy, nh−ng phæ biÕn víi gïi dµnh cho nam giíi, n÷ giíi vµ trÎ em. Cã nh÷ng lo¹i th« méc víi chøc n¨ng vËn chuyÓn lµ chñ ®¹o, nh−ng còng cã nhiÒu chiÕc gïi thÓ hiÖn râ gi¸ trÞ v¨n hãa víi kiÓu c¸ch riªng cã, ®éc ®¸o. Khi tiÕp biÕn biÓu t−îng v¨n hãa nµy, C«ng gi¸o ®· xÕp gïi ngang hµng víi kinh th¸nh, ®iÒu nµy thÓ hiÖn kh«ng chØ ë ngoµi ®êi sèng thùc mµ ë c¶ ®iÓm linh thiªng nhÊt cña th¸nh ®−êng, n¬i h×nh ¶nh Chóa bÞ ®ãng ®inh trªn c©y thËp gi¸, víi quan niÖm: gïi cña ng−êi T©y Nguyªn nãi chung vµ ng−êi Gia Rai nãi riªng lµ ph−¬ng tiÖn chuyªn chë hµng hãa vËt chÊt nu«i d−ìng ®êi sèng con ng−êi, cßn kinh th¸nh lµ ph−¬ng tiÖn truyÒn t¶i gi¸ trÞ v¨n hãa, nu«i d−ìng ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi. Theo chóng t«i, C«ng gi¸o ®· liªn t−ëng, kÕt hîp vµ khai th¸c ®Æc ®iÓm chung cña hai biÓu t−îng nµy ë chç: cïng lµ ph−¬ng tiÖn truyÒn t¶i, chuyªn trë gi¸ trÞ tinh thÇn hay vËt chÊt ®¶m b¶o ®êi sèng sinh ho¹t cña con ng−êi. Vµ trong Kit«, hai ph−¬ng tiÖn nµy ®−îc xem nh− hai ph−¬ng tiÖn ®¾c lùc, hai c«ng cô quan träng trong viÖc rao gi¶ng tin mõng ®èi víi con chiªn. Trong nhµ thê Plei Chuet 2, ë n¬i th¸nh linh nhÊt, h×nh Chóa ®−îc hiÖn diÖn trªn thËp tù gi¸ ë chÝnh gi÷a, bªn tay ph¶i lµ biÓu t−îng kinh th¸nh, ë chiÒu ng−îc l¹i chÝnh lµ h×nh ¶nh th©n quen cña chiÕc gïi truyÒn thèng cña ng−êi Gia Rai. ë ®©y ®· cã sù xuÊt hiÖn cña tÝnh cÆp ®«i vµ nÐt t−¬ng ®ång trong viÖc tiÕp thu gi¸ trÞ v¨n hãa cña ng−êi Gia Rai. Cét G¬l (brui) víi c©y Th¸nh gi¸ vµ bµn thê Chóa Jesu. §©y lµ sù liªn kÕt BiÓu t−îng v¨n hãa cña ng−êi Gia Rai 25 t©m t−ëng th«ng qua hai biÓu t−îng râ rÖt cña ng−êi Gia Rai vµ C«ng gi¸o. Cét g¬l lµ biÓu tr−ng v¨n hãa xuÊt hiÖn trong hÇu hÕt c¸c sinh ho¹t céng ®ång cña ng−êi Gia Rai nãi riªng vµ c¸c téc ng−êi thiÓu sè t¹i chç ë T©y Nguyªn nãi chung. Nã ®· tù nhiªn trë thµnh biÓu t−îng v¨n hãa trong t©m thøc cña mçi ng−êi d©n vµ ®−îc xem nh− lµ h×nh ¶nh cña v¨n hãa T©y Nguyªn trong m¾t b¹n bÌ c¶ n−íc. Cét g¬l ®−îc dùng lªn mçi khi trong lµng cã mét sù kiÖn v¨n hãa chung, nh−: ®©m tr©u, ®ãn chµo n¨m míi,... Trong lÔ ¨n tr©u, cét g¬l chÝnh lµ t©m ®iÓm cña lÔ héi, n¬i gi÷ con tr©u víi nhiÒu hoa v¨n, mµu s¾c truyÒn thèng ®−îc ®em tíi lµm vËt trang trÝ. Nh− chóng ta ®Òu biÕt, c©y th¸nh gi¸ lµ biÓu t−îng cña C«ng gi¸o, nã kh«ng chØ chøa ®ùng gi¸ trÞ t©m linh cña ®¹o mµ cßn lµ h×nh ¶nh cña Chóa, n¬i nµo cã thËp tù gi¸ tøc lµ Chóa hiÖn h÷u. Sù kÕt hîp gi÷a hai biÓu t−îng v¨n hãa nµy t−ëng nh− khã kh¨n, bÊt kh¶ thi trong ®êi sèng thùc tiÔn, bëi, sù kh¸c nhau vÒ gi¸ trÞ t©m linh vµ ®øc tin. Nh−ng víi sù tµi t×nh, uyÓn chuyÓn, c¸c linh môc, thÇy tu, nhµ truyÒn gi¸o,... ®· t×m ra ®−îc c¸ch thøc phï hîp ®Ó tiÕp nhËn biÓu t−îng v¨n hãa nµy lµm tháa m·n c¶ hai ®øc tin: truyÒn thèng vµ t«n gi¸o. Cét g¬l thay thÕ b»ng c©y th¸nh gi¸ cao vót ®−îc bao quanh bëi hµng cét gç thÊp, trªn ®ã nh÷ng hoa v¨n, vËt trang trÝ,... truyÒn thèng vÉn ®−îc gi÷ nguyªn. S¾c mµu ®á, ®en, tr¾ng, xanh cæ truyÒn vÉn hiÖn h÷u nh− nÒn t¶ng mµu chñ ®¹o trong khèi h×nh t−îng ®Æt ë ngoµi s©n cña nhµ thê. Do vËy, ng−êi d©n c¶m nhËn ®−îc sù gÇn gòi bëi mµu s¾c, h×nh khèi, bè côc,... vµ, dÔ dµng chÊp nhËn mét c©y thËp tù gi¸ ®−îc ®Æt ë vÞ trÝ trung t©m thay cho cét g¬l ®· tån t¹i. Trong chÝnh tßa, n¬i linh thiªng nhÊt cña nhµ thê, h×nh ¶nh nµy mét lÇn n÷a lÆp l¹i, nh−ng ®−îc n©ng lªn mét b−íc cao h¬n bëi sù xuÊt hiÖn cña chiÕc chßng cæ gi÷ tr©u trong truyÒn thèng. Tuy nhiªn, ch¼ng cã con tr©u nµo xuÊt hiÖn, thay vµo ®ã, mét ®Çu ®−îc cè ®Þnh vµo cét g¬l, ®Çu cßn l¹i ®−îc chßng vµo ch©n chiÕc bµn thê Chóa. BiÓu t−îng cét g¬l, chßng cæ tr©u vµ bµn thê Chóa Jesu ®· tíi gÇn nhau nhÊt theo c¸ch nh×n c¬ häc vÒ kho¶ng c¸ch. Tuy nhiªn, ý nghÜa cña biÓu hiÖn nµy míi ®¸ng ®Ó chóng ta suy ngÉm. X−a, trong lÔ ¨n tr©u cña ®ång bµo, con tr©u chÝnh lµ vËt hiÕn tÕ d©ng thÇn (Yang) cña céng ®ång nh»m truyÒn ®i mét th«ng ®iÖp nµo ®ã cña ng−êi d©n ®èi víi thÇn, cÇu mong sù an lµnh. H×nh ¶nh chßng ch©n bµn thê Chóa tøc lµ cét Chóa, Chóa d©ng tÝnh m¹ng cña m×nh ®Ó cøu nh©n gian, khai më miÒn t©m t−ëng u tèi cña con ng−êi - Chóa thay cho con ng−êi chÞu mäi khæ ®au trªn thÕ gian còng nh− con tr©u x−a kia lµ vËt hiÕn tÕ, dïng tÝnh m¹ng cña m×nh ®em tíi cho céng ®ång sù an lµnh th«ng qua sù tha thø cña thÇn linh. Râ rµng, ®©y lµ sù liªn t−ëng kÕt hîp kh«ng thÓ phï hîp h¬n ®èi víi hai biÓu t−îng v¨n hãa nµy. C«ng gi¸o ®· tiÕn thªm mét b−íc n÷a trong viÖc chinh phôc tr¸i tim cña ng−êi Gia Rai ë T©y Nguyªn ViÖt Nam. ChÐ R−îu cÇn (ghÌ) ®−îc t×m thÊy ë nhiÒu vÞ trÝ trong nhµ thê Plei Chuet 2, ë cÇu thang, gÇn bµn thê Chóa Jesu,... Chóng ta sÏ ®Æt c©u hái: Ph¶i ch¨ng cã g× ®ã m©u thuÉn trong viÖc theo C«ng gi¸o vµ uèng r−îu ghÌ truyÒn thèng? Bëi, vÒ b¶n chÊt, ®©y lµ hai ®øc tin kh«ng gièng nhau. §¹o cÊm uèng r−îu, nh−ng chÐ r−îu cÇn l¹i ®−îc m« h×nh hãa ®Æt trong nhµ thê. Thùc tÕ, viÖc uyÓn chuyÓn, linh ho¹t cña C«ng gi¸o khi tíi víi ng−êi Gia Rai, £ §ª, Ba 26 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2015 Na, X¬ §¨ng,... lµ mét lý do tháa ®¸ng ®Ó biÖn minh sù viÖc nµy. Ng−êi Gia Rai còng nh− c¸c téc ng−êi thiÓu sè t¹i chç kh¸c ®· “uèng r−îu tõ khi hä sinh ra” theo truyÒn thèng v¨n hãa cha «ng, vµ uèng r−îu ghÌ kh«ng chØ lµ mét nÐt v¨n hãa mµ ®· trë thµnh gi¸ trÞ v¨n hãa cña hä. ChiÕc ghÌ kh«ng ®¬n thuÇn lµ vËt chøa r−îu, nã ®· trë thµnh mét biÓu t−îng v¨n hãa Èm thùc cña ng−êi T©y Nguyªn nãi chung vµ ng−êi Gia Rai nãi riªng. VËy, viÖc ®−a biÓu t−îng v¨n hãa nµy vµo nhµ thê chØ lµm t¨ng thªm tÝnh hÊp dÉn, søc hót h¬n víi tÝn ®å, víi b»ng h÷u theo ®¹o mµ mÆc nhiªn kh«ng cã sù m©u thuÉn hay ph¶n kh¸ng nµo. Vµ cuèi cïng, môc tiªu thu hót tÝn ®å ®−îc thùc hiÖn th«ng qua chÝnh nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng cña hä. Gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng - ®øc tin míi lµ môc tiªu c¬ b¶n mµ C«ng gi¸o ®ang h−íng tíi trªn con ®−êng ph¸t triÓn cña m×nh. 2. Nguyªn nh©n tiÕp biÕn gi¸ trÞ v¨n hãa cña ng−êi Gia Rai cña C«ng gi¸o Mét lµ, t¹o dùng h×nh ¶nh gÇn gòi, th©n thuéc gi÷a ng−êi d©n víi mét t«n gi¸o míi. Nh− nhiÒu t«n gi¸o kh¸c, C«ng gi¸o tiÕp nhËn c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng cña ng−êi Gia Rai vµ t¹o dùng m«i tr−êng cho c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng x−a cò Êy hiÖn h÷u xung quanh Chóa, lµm cho ng−êi d©n nhËn thÊy t«n gi¸o míi vÉn gÇn gòi víi ®êi sèng truyÒn thèng cña cha «ng. Vµ, hä ®ãn nhËn h×nh ¶nh §øc Chóa Trêi víi t©m thøc xen cµi gi÷a c¸i cò vµ c¸i míi qua tõng thang bËc t×nh c¶m cña m×nh tõ thÊp ®Õn cao. Hai lµ, tr¸nh có sèc tÝn ng−ìng t«n gi¸o lµ nguyªn nh©n c¨n cèt mµ c¸c nhµ truyÒn ®¹o ®· nhËn ra khi mang tin mõng ®Õn víi kh«ng chØ ng−êi Gia Rai mµ víi c¸c téc ng−êi thiÓu sè t¹i chç kh¸c ë T©y Nguyªn, nh−: ng−êi £ §ª, Ba Na, X¬ §¨ng, C¬ Ho,... Khi nh÷ng Thõa sai b¾t ®Çu c«ng viÖc cña m×nh ë mét vïng ®Êt míi, mang ®øc tin cña m×nh tíi téc ng−êi kh¸c lµ ®iÒu v« cïng khã kh¨n. Muèn c¶i hãa niÒm tin truyÒn thèng vèn ®· trë thµnh c¨n cèt th× kh«ng chØ cÇn thêi gian l©u dµi mµ cßn cÇn sù hy sinh to lín cña nh÷ng nhµ truyÒn gi¸o, ®«i khi hä ph¶i ®æi c¶ tÝnh m¹ng cña m×nh ®Ó gieo nh÷ng h¹t mÇm xuèng vïng ®Êt Gia Rai, £ §ª, X¬ §¨ng,... Ba lµ, ng−êi d©n téc thiÓu sè ë T©y Nguyªn nãi chung vµ ng−êi Gia Rai nãi riªng cè g¾ng t×m kiÕm niÒm tin míi trong bèi c¶nh thiÕu v¾ng sinh ho¹t v¨n hãa tinh thÇn, khi c¸c thÕ lùc siªu nhiªn vÉn hiÖn h÷u trong t©m thøc. Sù tranh giµnh ¶nh h−ëng vµ ¸p ®Æt cai trÞ cña c¸c chÕ ®é phong kiÕn, thùc d©n, ®Õ quèc ®èi víi T©y Nguyªn ®· lµm ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi ®êi sèng v¨n hãa tinh thÇn cña ®ång bµo thiÓu sè n¬i ®©y. Bªn c¹nh ®ã, sù tµn ph¸ cña chiÕn tranh ®· lµm cho viÖc tæ chøc ®êi sèng, sinh ho¹t v¨n hãa cña ng−êi d©n T©y Nguyªn bÞ x¸o trén, kinh tÕ suy gi¶m; sinh kÕ truyÒn thèng bÞ ph¸ vì nªn ng−êi d©n kh«ng cßn ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó tæ chøc c¸c nghi lÔ t«n gi¸o truyÒn thèng, hoÆc gi¶, m«i tr−êng truyÒn thèng thay ®æi dÉn tíi niÒm tin ®a thÇn bÞ ¶nh h−ëng,... Khi ®ã, nhu cÇu t×m kiÕm mét h×nh thøc t©m linh phï hîp víi ®iÒu kiÖn míi nh»m b¶o ®¶m sù b×nh an trong ®êi sèng téc ng−êi vèn th¸nh linh v¹n vËt ®· xuÊt hiÖn. C¸c vÞ Thõa sai ®· mang Chóa xuÊt hiÖn ®óng lóc, cïng víi sù hy sinh cña m×nh, C«ng gi¸o ®· trë nªn phï hîp víi mäi ®iÒu kiÖn khã kh¨n, thiÕu thèn cña ng−êi Gia Rai còng nh− c¸c téc ng−êi thiÓu sè kh¸c ë T©y Nguyªn. Bèn lµ, cã sù trïng hîp trong ®¹o ®øc, t− t−ëng gi÷a tÝn ng−ìng t«n gi¸o truyÒn thèng vµ t«n gi¸o míi. Tuy BiÓu t−îng v¨n hãa cña ng−êi Gia Rai 27 kh«ng hoµn toµn gièng nhau, nh−ng trong tÝn ng−ìng t«n gi¸o truyÒn thèng vµ C«ng gi¸o hay nãi réng h¬n lµ mäi t«n gi¸o ®· cã ®iÓm gièng nhau, trïng hîp nhau, ®Òu h−íng con ng−êi tíi nh÷ng gi¸ trÞ cèt lâi cña cuéc sèng, ®ã lµ: t×nh yªu th−¬ng ®ång lo¹i, lßng nh©n ¸i cña con ng−êi, sù t−¬ng hç, gióp ®ì nhau khi khã kh¨n ho¹n n¹n, ®oµn kÕt, t«n träng con ng−êi, tù nhiªn, tr¸nh xa ®iÒu xÊu, lµm ®iÒu tèt,... Bëi vËy, khai th¸c yÕu tè gÇn vµ hîp lý hãa nã trong ®iÒu kiÖn cã thÓ còng lµ mét ph−¬ng ph¸p n÷a nh»m ®Õn gÇn h¬n víi ng−êi d©n, c¶i biÕn niÒm tin ®a thÇn trë thµnh ®øc tin ®éc thÇn víi mét sù che chë duy nhÊt cña §øc Chóa Trêi. N¨m lµ, gi¶m thiÓu g¸nh nÆng kinh tÕ mµ vÉn ®¹t ®−îc sù tháa m·n t©m linh. §©y lµ yÕu tè v« cïng quan träng ®èi víi kh«ng chØ ng−êi Gia Rai theo C«ng gi¸o mµ víi tÊt c¶ c¸c téc ng−êi thiÓu sè ë T©y Nguyªn. Sù khëi ®Çu khã kh¨n sÏ trë nªn thuËn lîi h¬n khi nh÷ng môc ®Ých ®−îc tháa m·n, ®ã lµ nguyªn t¾c bÊt kú téc ng−êi nµo còng ¸p dông, tu©n theo. 3. Mét sè vÊn ®Ò ®Æt ra - Mai mét c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng ®·, ®ang vµ sÏ diÔn ra ®èi víi v¨n hãa cæ truyÒn cña ng−êi Gia Rai nãi riªng vµ c¸c téc ng−êi thiÓu sè theo ®¹o nãi chung. Xu thÕ nµy diÔn tiÕn ngµy mét m¹nh h¬n, réng h¬n vµ ®a diÖn h¬n. C¸c gi¸ trÞ Êy mÊt ®i bëi niÒm tin cña ®ång bµo vµo c¸c gi¸ trÞ míi; hÖ thèng thÇn quyÒn ®· thay ®æi tõ tÝn ng−ìng hån linh sang t«n gi¸o ®éc thÇn víi sù trÞ v× duy nhÊt lµ Chóa. V× vËy, viÖc b¶o tån c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng trong t×nh h×nh míi ngµy cµng khã kh¨n h¬n, nãi c¸ch kh¸c, nã ®· trë thµnh trë lùc lín nhÊt ®èi víi c«ng t¸c b¶o tån, ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng cña c¸c téc ng−êi ë T©y Nguyªn. - §an xen vµ lai c¨ng v¨n hãa. Giao l−u, tiÕp biÕn lµ hiÖn t−îng tù nhiªn, phæ biÕn cña v¨n hãa. Gi÷a niÒm tin cò vµ míi ®· cã sù xen cµi, thËm chÝ lµ lai c¨ng, hçn t¹p v¨n hãa, bëi sù tiÕp nhËn m¹nh, yÕu; chän läc vµ chän läc kÐm ë c¸c ®èi t−îng kh¸c nhau. Theo ®ã, líp ng−êi giµ th−êng Ýt tiÕp nhËn v¨n hãa míi, t«n gi¸o míi, nªn cßn b¶o l−u nhiÒu gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng; líp trung niªn ®· chuyÓn biÕn cã tiÕp nhËn t«n gi¸o míi nh−ng chän läc vµ dÌ dÆt; líp thanh niªn tiÕp nhËn m¹nh mÏ vµ Ýt chÞu ¶nh h−ëng tõ v¨n hãa cæ truyÒn. - BiÕn thÓ v¨n hãa ®ang lµ vÊn ®Ò lín ®Æt ra cho sù tiÕp nhËn thô ®éng vµ kh«ng chän läc cña qu¸ tr×nh giao l−u, tiÕp biÕn v¨n hãa téc ng−êi. Nh÷ng biÓu t−îng v¨n hãa truyÒn thèng sÏ kh«ng cßn ®−îc líp ng−êi sau nhËn ra, chØ râ n÷a mµ hä mÆc nhiªn coi biÓu t−îng míi, gi¸ trÞ v¨n hãa míi lµ cña ®ång bµo m×nh. Trong ®ã, biÓu t−îng A Dai = Chóa lµ mét minh chøng s¸ng râ nhÊt, bªn c¹nh ®ã, c¸c biÓu hiÖn nh−: pha t¹p ng«n ng÷; trang phôc; nhuém tãc xanh, ®á, vµng, tÝm,... lµ biÕn thÓ cña v¨n hãa theo h−íng mÊt hoµn toµn v¨n hãa truyÒn thèng cña téc ng−êi. Lêi kÕt BiÓu t−îng v¨n hãa lµ kh¸i qu¸t cao cña gi¸ trÞ v¨n hãa téc ng−êi, mçi biÓu t−îng lµ mét ®¹i diÖn ch©n thùc cho hÖ gi¸ trÞ v¨n hãa. Th«ng qua biÓu t−îng v¨n hãa, ng−êi ta cã thÓ nhËn biÕt ®−îc th«ng ®iÖp, sù kh¸c biÖt biÓu tr−ng cho nh÷ng h×nh ¶nh mµ mét téc ng−êi muèn truyÒn t¶i. Khi c¸c t«n gi¸o míi du nhËp vµo T©y Nguyªn, hä ®· tiÕp thu, tiÕp biÕn nh÷ng biÓu t−îng v¨n hãa truyÒn thèng cña ®ång bµo, kÕt hîp khÐo lÐo vµ 28 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2015 chuyÓn hãa tµi t×nh nh÷ng gi¸ trÞ Êy nh»m lµm giµu, mÒm hãa viÖc tiÕp nhËn ®¹o cña ng−êi d©n. Tõ biÓu t−îng vËt chÊt ®¬n thuÇn, nh−: gïi, b«ng lóa, cét g¬l, h×nh l−ìi r×u, chÐ r−îu cÇn,... ®Õn biÓu t−îng tinh thÇn cao nhÊt cña ng−êi Gia Rai – Adai còng ®−îc hä tiÕp thu, tiÕp biÕn khÐo lÐo, phï hîp. ViÖc khuyÕn khÝch d©ng hiÕn nh÷ng ®å vËt truyÒn thèng cho Chóa, ®éng viªn ®ång bµo sö dông phï hîp ®å vËt, nh¹c cô,... truyÒn thèng trong nhµ thê còng chÝnh lµ b−íc t¹o kh«ng gian, “tr−êng” tån t¹i cña nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa trong bèi c¶nh míi. ViÖc tiÕp biÕn ®· lµm giµu thªm, phong phó thªm nhiÒu nÐt v¨n hãa téc ng−êi Gia Rai ë T©y Nguyªn, tuy nhiªn, nã còng chÝnh lµ nguyªn nh©n lµm mai mét nhiÒu nÐt v¨n hãa, ®an xen v¨n hãa vµ biÕn thÓ gi¸ trÞ v¨n hãa ng−êi Gia Rai. Sù tiÕp biÕn cßn lµm hßa trén, biÕn mÊt mét sè gi¸ trÞ v¨n hãa tinh thÇn tiªu biÓu, ®Æc s¾c cña ®ång bµo. §©y lµ vÊn ®Ò ®¸ng lo ng¹i vµ lµ bµi to¸n khã ®ang ®Æt ra cho c¸c nhµ qu¶n lý trong c«ng t¸c b¶o tån c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa téc ng−êi
Tµi liÖu tham kh¶o 1. Ban chØ ®¹o T©y Nguyªn (2009), Mét sè t− liÖu vÒ kinh tÕ-x· héi T©y Nguyªn vµ c¸c huyÖn miÒn nói gi¸p T©y Nguyªn, §¾k L¾k. 2. Tæng côc Thèng kª (2009), Tæng ®iÒu tra d©n sè vµ nhµ ë ViÖt Nam 2009. C¸c kÕt qu¶ chñ yÕu, Hµ Néi. 3. Phßng Néi vô Thµnh phè Pleiku, tØnh Gia Lai (2014), B¸o c¸o tæng hîp sè l−îng tÝn ®å theo ®¹o ë thµnh phè Pleiku, tØnh Gia Lai, Gia Lai. 4. Jacques Dournes (2011), Thiªn chóa yªu th−¬ng mu«n d©n (b¶n dÞch cña Tßa gi¸m môc Kon Tum), Nxb. T«n gi¸o, Hµ Néi. 5. Lª Hoµng Phu (1974), LÞch sö Héi th¸nh Tin Lµnh ViÖt Nam, Trung t©m nghiªn cøu Phóc ©m, Sµi Gßn. 6. NguyÔn V¨n Th¾ng (2010), “Vai trß cña thiÕt chÕ c¬ së trong ph¸t triÓn bÒn v÷ng ë T©y Nguyªn”, T¹p chÝ Khoa häc x· héi ViÖt Nam, sè 6, tr.90-103. 7. NguyÔn V¨n Th¾ng (2013), Sù tiÕp nhËn gi¸ trÞ v¨n hãa ng−êi £ §ª cña ®¹o Tin Lµnh ë huyÖn C− Kuin, tØnh §¾k L¾k vµ mét sè khuyÕn nghÞ chÝnh s¸ch, ViÖn Khoa häc x· héi vïng T©y Nguyªn. 8. TrÇn SÜ TÝn (2009), H¹t gièng Ki T« trong ®Êt Jrai, Nxb. T«n gi¸o, Hµ Néi.