Bệnh hại cây lúa

31oC, trieäu chöùng kresek boäc loä vaøo 20 ngaøy sau khi chuûng beänh, trong khi ôû 40oC phaûi maát ñeán 40 ngaøy. Boùn quaù thöøa phaân ñaïm, nhaát laø phun leân laù ôû giai ñoaïn sau, hay boùn thöøa silicate, magnesium hay thieáu laân vaø kali ñeàu laøm gia taêng beänh. Phaân ñaïm khoâng aûnh höôûng treân söï phaùt trieån cuûa töøng veát beänh, do ñoù, aûnh höôûng cuûa chaát ñaïm ñeán beänh coù leõ laø aûnh höôûng giaùn tieáp, laøm gia taêng söï phaùt trieån dinh döôõng cuûa caây neân laøm gia taêng aåm ñoä vaø taêng söï laây lan cuûa beänh. IV. BIEÄN PHAÙP PHOØNG TRÒ: 1. Gioáng khaùng: Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 72 a) Phöông phaùp traéc nghieäm: Traéc nghieäm ñeå tuyeån choïn gioáng khaùng coù theå thöïc hieän trong ñieàu kieän töï nhieân ngoaøi ñoàng, nhöng caàn phaûi ñöôïc thöïc hieän trong nhieàu muøa vuï, ñeå coù keát quaû oån ñònh. Cuõng coù theå traéc nghieäm baèng phöông phaùp tieâm chuûng nhaân taïo, vôùi nhieàu caùch tieâm chuûng khaùc nhau, nhö: chaâm kim leân laù, coù keøm goøn taãm vi khuaån (4-6 kim, boù thaønh boù); caét choùp laù baèng keùo coù noái vôùi bình coù chöùa vi khuaån; caét choùp reã ngaâm vaøo huyeàn phuø vi khuaån , hay caét choùp laù vaø phun huyeàn phuø vi khuaån. Huyeàn phuø vi khuaån thöôøng ñöôïc söû duïng ôû maät soá 108 teá baøo/ml vaø vi khuaån ôû 1-2 ngaøy tuoåi. b) Caùch ñaùnh giaù: Duøng thang ñaùnh giaù S.E.S (Standard Evaluation System For Rice) cuûa IRRI, 1988 . - Ñeå ñaùnh giaù trieäu chöùng kresek hay chaùy bìa laù ôû traéc nghieäm trong nhaø löôùi, duøng thang 9 caáp sau ñeå ñaùnh gía, khi luùa ôû giai ñoaïn nhaûy choài vaø vöôn daøi loùng. _________________________________________________ Caáp Dieän tích veát beänh treân laù (%) _________________________________________________ 1 0-3 2 4-6 3 7-12 4 13-25 5 26-50 6 51-75 7 76-87 8 88-94 9 95-100 _______________________________________________ - Ñeå ñaùnh giaù cho traéc nghieäm ngoaøi ñoàng, töø giai ñoaïn luùa laøm ñoàng ñeán chín saùp, duøng thang ñaùnh giaù 5 caáp sau: _________________________________________________ Caáp Dieän tích veát beänh treân laù (%) _________________________________________________ Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 73 1 1-5 2 6-12 3 13-25 4 26-50 5 51-100 __________________________________________________ Ñeå tieát kieäm thôøi gian, coù theå traéc nnghieäm ôû giai ñoaïn maï, thay vì phaûi chuûng treân laù côø. Tính khaùng cuûa gioáng ôû hai giai ñoaïn naøy coù töông quan khaù chaëc (r = 0,85). Tuy vaäy, chuûng vaøo giöõa laù côø, ôû giai ñoaïn luùa ngaäm söõa, laø cho keát quaû tin caäy nhaát. c) Cô cheá khaùng beänh: - Khaùng do ngoaïi hình vaø caáu truùc: Gioáng naøo coù laù ngaén, heïp, moïc thaúng thì khaùng beänh hôn nhöõng gioáng coù laù moïc xoøe; do nhöõng gioáng coù laù moïc xoøe laøm taêng aåm ñoä vaø taêng cô hoäi laây lan bôûi caùc laù deã tieáp xuùc nhau. Soá löôïng thuûy khoång cuûa töøng gioáng cuõng coù vai troø quan troïng trong vieäc khaùng beänh. - Khaùng do haøm löôïng dinh döôõng trong caây: Gioáng naøo coù tyû leä ñöôøng ôû daïng khöû treân ñaïm toång soá cao, thì khaùng beänh hôn. Gioáng naøo chöùa nhieàu polyphenol cuõng khaùng beänh hôn. - Khaùng do phytoalexin: Gioáng naøo coù nhieàu phytoalexin thì khaùng beänh hôn. - Khaùng do khaùng sinh taïo ra chuû ñoäng: Khi bò nhieãm vôùi doøng vi khuaån ít ñoäc, caây coù theå taïo ra chaát choáng vi khuaån, chaát naøy coù troïng löôïng phaân töû nhoû vaø goàm 3 thaønh phaàn coù khaû naêng choáng vi khuaån gaây beänh. 2. Döï baùo beänh: Coù theå döï baùo beänh baèng nhieàu caùch: a) Döïa vaøo tính khaùng cuûa gioáng: Troàng gioáng nhieãm vaø khaùng trong ruoäng döï baùo, caùc gioáng naøy ñöôïc gaây thöông toån nhaân taïo baèng caùch ghim kim vaø ñöôïc quan saùt ñònh kyø töø giai ñoaïn maï cho ñeán giai ñoaïn sau. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 74 b) Döïa vaøo yeáu toá khí haäu: Beänh coù töông quan thuaän raát chaëc vôùi soá löôïng ngaøy möa vaø vuõ löôïng. c) Döïa vaøo maät soá vi khuaån: Laáy laù luùa, röõa saïch, nghieàn vaø chuûng vaøo gioáng nhieãm ôû giai ñoaïn maï, giai ñoaïn nhaûy choài toái ña vaø giai ñoaïn taïo ñoàng ñeå xem maät soá vi khuaån trong caây ñuû ñeå gaây beänh chöa. d) Döïa vaøo maät soá phage: Laáy 1-2 ml nöôùc ruoäng, troän vôùi 1-2ml huyeàn phuø vi khuaån, theâm 5-6ml moâi tröôøng khoai taây (45oC), ñoå ra dóa petri, sau 10-15 giôø uû ôû 20-25oC, ñeám maät soá phage, giaùn tieáp qua soá khuaån laïc vi khuaån bò tan (lysogeny). 3. Phoøng trò baèng thuoác hoùa hoïc: - Coù theå phun hoãn hôïp Bordeaux coù troän theâm ñöôøng ñeå giaõm ngoä ñoäc cho caây. - Phun caùc khaùng sinh nhö Chloramphenicol, Cellocidin vaø caùc hôïp chaát toång hôïp nhö Dithianon, Dimethyl - nickel carbamate, Fertiazon, Phenazine vöøa coù hieäu quaû vaø ít ñoäc hôn so vôùi caùc khaùng sinh khaùc. Caùc hôïp chaát ñoàng chuû yeáu laø coù taùc duïng ngöøa beänh, caùc khaùng sinh coù theå haïn cheá söï phaùt trieån cuûa veát beänh. Tuy nhieân, hieäu quaû cuûa caùc hôïp chaát naøy khoâng keùo daøi neân phaûi phun thöôøng kyø nhieàu laàn vaø chuû yeáu laø phun ngöøa. Hieän nay coù theå phun ngöøa baèng Copper Zinc hay Kasuran, ôû noàng ñoä 0,2-0,3% Ñeå taêng hieäu quaû phoøng trò, caàn phoái hôïp nhieàu bieän phaùp, nhö söû duïng gioáng khaùng, traùnh ruoäng bò ngaäp uùng, dieät caùc nguoàn beänh löu toàn nhö luùa raøi, luùa cheùt, goác raï..., khoâng boùn thöøa phaân ñaïm nhaát laø khi boùn nuoâi ñoàng, keát hôïp vieäc phun ngöøa baèng caùc loaïi thuoác treân. BEÄNH SOÏC TRONG (Bacterial Streak) Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 75 I. LÒCH SÖÛ, PHAÂN BOÁ VAØ THIEÄT HAÏI: Beänh ñaõ ñöôïc Reinking baùo caùo vaøo naêm 1918 ôû Philippines. Ñeán naêm 1957, Fang et al. ôû Trung Quoác, ñaõ phaân bieät beänh naøy vôùi beänh chaùy bìa laù vaø ñaët teân beänh nhö teân goïi hieän nay. Beänh phoå bieán ôû nhieàu nöôùc AÙ chaâu nhieät ñôùi, ngoaøi Philippines vaø Nam Trung Quoác, beänh cuõng coù ôû Thaùi Lan, Maõ Lai, AÁn Ñoä, Vieät Nam, Kampuchia vaø ôû caùc nöôùc taây Phi chaâu. Thieät haïi do beänh nhieàu hay ít coøn tuøy gioáng, treân caùc gioáng nhieãm, naêng suaát coù theå thaát thu töø 8,3-17,1% trong muøa möa vaø 1,5-2,5% trong muøa khoâ. Troïng löôïng 100 haït treân gioáng nhieãm coù theå giaûm töø 28,6-32,3% . II. TRIEÄU CHÖÙNG: Treân laù, veát beänh luùc ñaàu laø nhöõng soïc naèm giöõa caùc gaân laù, soïc coù maøu xanh uùng , heïp 0,5-1,0mm. Caùc soïc sau ñoù lôùn daàn ra. Khi trôøi aåm, treân beà maët veát beänh coù nhöõng gioït vi khuaån öùa ra vaø seõ khoâ laïi taïo caùc gai vaøng nhoû treân caùc soïc beänh. Khi coù aåm ñoä do möa hay söông, vi khuaån trong caùc gai naøy seõ phaân taùn laây lan. Caùc soïc beänh cuõ seõ bieán maøu naâu nhaït vaø treân caùc gioáng nhieãm thì moâ xunh quanh vuøng beänh seõ bò bieán vaøng. Laù beänh sau cuøng seõ bò naâu khoâ ñi vaø ñoåi maøu xaùm traéng, do coù nhieàu vi sinh vaät hoaïi sinh vaø ôû giai ñoaïn naøy raát khoù phaân bieät vôùi beänh chaùy bìa laù. III. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH: Do vi khuaån Xanthomonas campestris pv. oryzicola. Vi khuaån coù hình que, 1,2 x 0,3- 0,5 micron, khoâng coù baøo töû, khoâng coù capsule, coù 1 chieân mao ôû 1 cöïc. Gram aâm, haùo khí, phaùt trieån thích hôïp ôû 28!So!sC. Khuaån laïc troøn, boùng, vieàn ñeàu, coù maøu vaøng nhaït, nhaày. Vi khuaån coù khaû naêng hoùa loûng gelatine, söõa khoâng bò keát tuûa nhöng bò bieán thaønh pepton, khoâng thuûy giaûi tinh boät, taïo acide treân ñöôøng destrose, sucrose, xylose, mannose nhöng khoâng taïo gas. Vi khuaån cuõng coù theå coù nhieàu doøng vôùi ñoäc tính gaây beänh khaùc nhau vaø moät gioáng khaùng ôû nôi naøy laïi coù theå bò nhieãm nôi khaùc. IV. CHU TRÌNH BEÄNH: 1. Löu toàn: Vi khuaån coù theå löu toàn trong xaùc laù caây beänh, trong haït gioáng. Nhieàu loaïi coû daïi thuoäc nhoùm ñôn töû dieäp vaø caùc loaïi caây troàng nhö sorgho, baép, luùa mì, luùa maïch... ñeàu coù khaû naêng bò nhieãm vôùi vi khuaån naøy. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 76 . Xaâm nhieãm: Vi khuaån nhieãm vaøo laù theo caùc khí khoång vaø luùc ñaàu chæ phaùt trieån trong nhu moâ giöõa caùc gaân laù. Sau khi xaâm nhaäp, vi khuaån seõ phaùt trieån ôû khoaõng troáng beân döôùi khí khoång vaø lan ñi theo caùc khoaõng troáng giöûa caùc teá baøo nhu moâ vaø bò caùc gaân laù haïn cheá, neân taïo veát beänh ôû daïng soïc. Vi khuaån coù theå tieát phaân hoùa toá phaân giaûi pectin vaø cellulose. Vi khuaån cuõng coù theå nhieãm vaøo haït, naèm beân döôùi lôùp voû traáu, töø ñoù nhieãm vaøo phoâi, vaøo laù maàm, beï vaø phieán laù khi haït naåy maàm. . Laây lan: Sau khi veát beänh loä ra, vaøo ban ñeâm, neáu trôøi aåm, vi huaån seõ öùa thaønh gioït treân beà maët veát beänh. Caùc gioït vi khuaån naøy seõ rôi xuoáng nöôùc ruoäng hay bò khoâ ñi taïo thaønh nhieàu gai vi khuaån vaøng treân caùc veát beänh môùi. Khi laù luùa bò öôùt do söông hay möa vaø coù gioù, vi khuaån seõ lan nhanh choùng. Möa baõo laøm cho beänh trôû neân nghieâm troïng. Nhöõng vuøng coù nhieät ñoä töông ñoái cao cuõng laøm cho vi khuaån coù theå phaùt trieån quanh naêm. AÅm ñoä cao cuõng caàn cho beänh laây lan vaø xaâm nhieãm. Phaân ñaïm cuõng coù ñoâi chuùt aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån cuûa veát beänh. V. BIEÄN PHAÙP PHOØNG TRÒ: 1. Gioáng khaùng : Ñeå traéc nghieäm gioáng khaùng, ngöôøi ta thöôøng chuûng beänh ôû giai ñoaïn maï 3 tuaàn tuoåi vaø huyeàn phuø vi khuaån ñöôïc phun leân maï, sau ñoù giöû aåm trong 15 giôø sau khi chuûng. Chæ tieâu ñöôïc ñaùnh giaù vaøo 2 tuaàn sau khi tieâm chuûng. Caùc traéc nghieäm cho thaáy coù nhieàu gioáng coù tính khaùng cao vôùi nhieàu doøng vi khuaån ñoäc, do ñoù; coù theå traéc nghieäm ñeå choïn gioáng vaø söû duïng. 2. Duøng gioáng khoâng mang maàm beänh: Duøng gioáng khoâng coù maàm beänh hoaëc phaûi xöû lyù gioáng, coù theå xöû lyù baèng caùc hôïp chaát thuûy ngaân höõu cô. 3. AÙp duïng caùc bieän phaùp khaùc: Coù theå aùp duïng caùc bieän phaùp khaùc gioáng nhö ñoái vôùi beänh chaùy bìa laù. Coù theå duøng thang ñaùnh giaù 10 caáp sau: (IRRI, 1968): Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 77 Caáp Chuûng beänh Quan saùt ngoaøi ñoàng trong nhaø löôùi 0 Khoâng coù veát beänh Khoâng coù veát beänh. 1 Veát beänh döôùi 1mm Coù moät soá veát beänh. 2 " 1-2 mm Coù moät ít veát beänh treân moãi caây. 3 " 2-5 mm Beänh phaân boá ñeàu khaép ruoäng, nhöng chæ moät ít veát treân moãi caây. 4 " 6-10mm Nhieàu caây coù ít veát beänh vaø coù moät soá caây bò nhieãm naëng. 5 " 11-20mm Haàu heát caùc caây coù nhieàu veát beänh. 6 " 21-30mm Haàu heát caùc caây coù nhieàu veát beänh, vaø treân caây coù moät soá choùp laù bò vaøng. 7 " 31-40mm Caùc choùp laù cuûa caùc caây ñeàu bò vaøng. 8 " 41-60mm Caùc laù coù phaàn lôùn dieän tích bò vaøng, laù bò khoâ. 9 " treân 60mm Caùc laù ñeàu bò khoâ. Töø caáp 0-5, ruoäng luùa troâng vaån coøn xanh. Töø caáp 6 trôû leân, ruoäng luùa troâng coù maøu vaøng. BEÄNH SOÏC VI KHUAÅN (Bacterial Stripe) Beänh xuaát hieän ôû Nhaät, Ñaøi Loan, Philippines vaø thöôøng xuaát hieän ôû nöông maï khoâ, gaây thieät haïi nheï. I. TRIEÄU CHÖÙNG: Veát beänh thöôøng xuaát hieän ôû beï laù, ngang möïc nöôùc ruoäng, taïo neân caùc soïc doïc, maøu xanh ñaäm, uùng nöôùc. Neáu trôøi aåm, veát beänh phaùt trieån daøi ra, coù khi keùo daøi caû chieàu daøi beï laù, bieán thaønh soïc naâu ñoû hay naâu saäm, ñoâi khi coù ñoùng vaåy do vi khuaån öùa ra bò khoâ laïi. Veát beänh thöôøng heïp, roäng 0,5-1mm, daøi khoaûng 10mm, coù khi veát beänh lieân keát taïo thaønh veát roäng hôn. Neáu nhieãm nheï, caây coù theå soáng vaø phaùt trieån haàu nhö bình thöôøng. Neáu nhieãm naëng, caây maï seõ bò luøn vaø cheát. Laù ñoït cuõng coù theå bò nhieãm vaø choài luùa bò thoái ñoït, caây seõ bò cheát. II. TAÙC NHAÂN: Do vi khuaån Pseudomonas syringae pv. panici. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 78 Vi khuaån coù hình que, 1,5 - 2,5 x 0,5 - 0,8 micron , kh oâng coù capsule vaø noäi baøo töû. Gram aâm. Khuaån laïc nhoâ, troøn, vieàn ñeàu, maøu traéng. Khuaån laïc con thöôøng phaùt trieån chung quanh khuaån laïc meï, neân bìa khuaån laïc sau ñoù troâng nhö coù nhieàu gôø gôïn soùng. Vi khuaån haùo khí, hoùa loûng gelatin chaäm, khöû nitrate vaø taïo ammonia, khoâng taïo H2S, phaân giaûi cellulose vaø tinh boät, taïo acide töø caùc loaïi ñöôøng nhöng khoâng taïo gas. Nhieät ñoä thích hôïp cho vi khuaån phaùt trieån töø 26-30oC; vi khuaån bò cheát ôû 51-53oC. III. BIEÄN PHAÙP PHOØNG TRÒ: Chöa ñöôïc nghieân cöùu nhieàu, coù theå aùp duïng caùc bieän phaùp chung nhö ñoái vôùi caùc beänh do vi khuaån khaùc. BEÄNH THOÁI NHUÛN GOÁC DO VI KHUAÅN (Bacterial Foot Rot) Beänh do Goto phaùt hieän vaøo naêm 1979, treân loâ ruoäng thí nghieäm cuûa Vieän Nghieân cöùu Di truyeàn Quoác gia Nhaät, sau ñoù beänh lan roäng ra. Beänh cuõng ñaõ ñöôïc quan saùt ôû Indonesia vaøo naêm 1965. I. TRIEÄU CHÖÙNG: Ngoaøi ñoàng beänh thöôøng phaùt trieån ôû coå laù, nôi phieán laù ñính vaøo beï. Trieäu chöùng ñaëc tröng laø beï bò thoái coù maøu naâu saäm, veát beänh phaùt trieån ra, phieán laù seõ bò vaøng, khoâ vaø ruõ ñi. Daàn daàn ñoát thaân, coïng thaân vaø reã cuõng bò nhieãm vaø thoái ñi. Duøng tay keùo, choài beänh deã bò tuoät ra khoûi ñaát deå daøng. Ñoát nhieãm beänh coù maøu ñen. Caét doïc coïng thaân bò nhieãm seõ thaáy beân trong bò thoái naâu saäm, coù muøi raát khoù chòu vaø öùa caùc gioït vi khuaån ôû maët trong. Moâ cuûa caùc ñoát treân vaø laù ñoït bò thoái nhuûn. Laù ñoït bò heùo vaø hôi ñoåi maøu, reã ôû caùc ñoát beänh cuõng bò thoái vaø ñoåi maøu naâu saäm. Khi tieâm chuûng nhaân taïo vaøo beï laù, veát uùng nöôùc seõ xuaát hieän sau 20 giôø, laù ñoït non seõ bò heùo trong voøng 2 ngaøy. Trong voøng 3-4 ngaøy sau, veát beänh seõ lan toaøn beï, laøm cho moät soá laù non bò heùo, thoái naâu vaø thoái nhuûn ôû chaân beï. Sau ñoù ñoát, thaân seõ bò nhieãm. II. TAÙC NHAÂN: Do vi khuaån Erwina chrysanthemi. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 79 Vi khuaån coù 4-6 chieân mao phaùt trieån theo chu vi cuûa teá baøo. Treân moâi tröôøng Yeast Extract Pepton Agar, khuaån laïc coù maøu traéng xaùm, coù hình troøn, hình amip hay daïng reã. Treân moâi tröôøng Potato Sucrose Agar, vi khuaån taïo saéc toá naâu khueách taùn vaøo moâi tröôøng sau moät tuaàn nuoâi caáy. Vi khuaån laây lan chuû yeáu theo nöôùc ruoäng. III. BIEÄN PHAÙP PHOØNG TRÒ: Chöa ñöôïc nghieân cöùu nhieàu. Tuy nhieân traéc nghieäm treân moät soá gioáng cho thaáy coù nhöõng gioáng khaùng vôùi vi khuaån naøy. CAÙC BEÄNH VI KHUAÅN TREÂN HAÏT LUÙA BEÄNH THOÁI ÑEN HAÏT (Black Rot) Beänh ñöôïc Iwadara moâ taû laàn ñaàu ôû Nhaät vaøo naêm 1931. Beänh cuõng ñaõ ñöôïc baùo caùo ôû Trieàu tieân, Maûng chaâu (Trung quoác) vaø Ñaøi loan. Beänh laøm cho haït gaïo bò ñen moät phaàn hay coù ñoám ñen, thöôøng bò ñen ôû ñuoâi haït hay ôû giöõa haït. Vi khuaån xaâm nhaäp qua voû luïa vaø phaàn treân cuûa phoâi nhuû, laøm hoaïi vaø ñen moâ haït. Taùc nhaân do vi khuaån Pseudomonas itoana [Xanthomonas itoana (Tochinai) Dowson, Erwinia hebicola Tanii et al.]. Vi khuaån coù hình que ngaén, 2 ñaàu troøn, coù 1 hay 2 chieân mao ôû cöïc, 1,2 - 3,5 x 0,5 - 0,8 micron, khoâng coù noäi baøo töû vaø capsule, haùo khí, Gram aâm. Phaùt trieån thích hôïp nhaát ôû 29oC, cheát ôû 50-51oC. BEÄNH THOÁI KHOÂ HAÏT (Bacterial Grain Rot) Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 80 Beänh ñöôïc K. Goto vaø Ohata baùo caùo ôû Nhaät vaøo naêm 1956. Treân moät gieù, raõi raùc coù moät soá haït bò nhieãm beänh. Neáu nhieãm naëng coù theå coù hôn phaân nöõa soá haït cuûa moät gíe bò nhieãm. Haït nhieãm beänh luùc ñaàu coù maøu traéng xanh, sau ñoù bieán maøu xaùm toái, bieán daàn sang maøu naâu vaøng toái vaø khoâ ñi. Beänh do vi khuaån Pseudomonas glumae Kurita vaø Tabei. Vi khuaån coù hình que, 1,5-2,5 x 0,5-0,7 micron, coù 2-4 chieân mao ôû cöïc, Gram aâm, coù capsule nhöng khoâng coù noäi baøo töû. Treân moâi tröôøng khoai taây, khuaån laïc coù maøu traéng söõa hôi vaøng. Phaùt trieån toát nhaát ôû 30-35oC. C. BEÄNH DO TUYEÁN TRUØNG BEÄNH TIEÂM ÑOÏT SAÀN (Tuyeán truøng thaân, Stem Nematode, Ufra disease) I. LÒCH SÖÛ, PHAÂN BOÁ, THIEÄT HAÏI: Beänh ñöôïc Butler phaùt hieän ñaàu tieân ôû Ñoâng Bengal (nay laø Bangladesh), ôû ñaây beänh ñöôïc goïi laø Ufra hay Dak Pora. Beänh cuõng coù ôû Malaysia (Jack, 1923), Burma (Seth, 1939), Uttar Pradesh, AÁn ñoä (Singh, 1953), Philippines (Reyes vaø Palo, 1956), Egypt (Sasser & Jenkins, 1960), Thaùi lan (Hashioka, 1963) vaø Madagasca. Beänh thöôøng gaây haïi naëng ôû caùc vuøng truûng hay luùa nöôùc saâu. Beänh coù theå gaây thieät haïi töø 20-90% naêng suaát, nhieàu khi bò thaát traéng. ÔÛ Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long, tröôùc ñaây beänh cuõng khaù phoå bieán, gaây haïi naëng cho caùc vuøng saâu, uùng thuûy, nhieàu ruoäng bò thaát traéng, phaûi phaùt boû. Hieän nay, beänh coøn gaây haïi ôû moät soá khu vöïc cuûa Cöûu Long, Ñoàng Thaùp, Soùc Traêng, Caàn Thô, Beán Tre vaø moät soá huyeän thuoäc ngoaïi thaønh thaønh phoá Hoà Chí Minh nhö Thuû Ñöùc, Nhaø Beø, Duyeân Haûi. II. TRIEÄU CHÖÙNG: Beänh coù theå nhieåm ôû giai ñoaïn maï. Caây beänh coù theå bò luøn, phieán laù ñoït coù nhöõng veát traéng do laù maát dieäp luïc, roõ neùt nhaát laø ôû phaàn chaân phieán laù. Laù ñoït caøng non trieäu chöùng Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 81 caøng roõ, coù khi caû phieán laù hay phaàn lôùn phieán laù bò traéng hoaøn toaøn, laù yeáu ôùt, ngoïn laù bò ruõ xuoáng, neân noâng daân coøn goïi laø beänh Tieâm ñoït nhieãu. ÔÛ giai ñoaïn troå, beänh raát deã phaùt hieän. Laù bò bieán daïng. xoaén, nhaát laø laù côø. Gieù beân trong cuõng bò bieán daïng, roõ nhaát ôû phaàn chaân cuûa gieù. Choài beänh coù theå nhaûy nhaùnh thaân. Beï laù vaø caùc loùng treân cuûa thaân coù theå coù maøu naâu toái. Tuy nhieân, vieäc bieán maøu naøy coù theå laø do söï xaâm nhieåm cuûa caùc naám khaùc, nhaát laø naám Sarocladium oryzae. III. TAÙC NHAÂN: Do tuyeán truøng Ditylenchus angutus (Butler) Filipjev, 1936. _____________________________________________________________ Kích thöôùc(mm) Ñaëc ñieåm ________________________________ Con ñöïc Con caùi _____________________________________________________________ Chieàu daøi 0,6-1,1 0,7-1,23 Chieàu roäng 0,014-0,019 0,015-0,022 Chieåu daøi thöïc quaûn 0,13-0,14 0,14-0,15 Chieàu daøi ñuoâi 0,034-0,048 0,045-0,052 Chieàu daøi kim 0,01 0,01 Tyû soá chieàu daøi/chieàu roäng 47-36 58-36 Tyû soá chieàu daøi thaân /chieàu daøi thöïc quaûn 7-6 8-7 Tyû soá chieàu daøi thaân /chieàu daøi ñuoâi 23-18 20-17 Tyû leä chieàu daøi ñeán loå sinh duïc/chieàu daøi thaân 80% Chieàu daøi gai sinh duïc ñöïc 0,02 Chieàu daøi maûnh ñònh höôùng gai sinh duïc ñöïc 0,008 _____________________________________________________________ H. 31: Gieù vaø laù luùa bò nhieãm tuyeán truøng thaân. Tuyeán truøng coù hình sôïi, hôi maûnh daàn veà phía ñaàu vaø ñuoâi. Chaân kim coù 3 voøng cô. Tröùng coù kích thöôùc 0,08-0,084 x 0,016-0,02 mm. Tuyeán truøng con khi môùi nôû daøi khoaûng 0,17mm, sau ñoù qua nhieàu laàn thay da vaø lôùn daàn leân. IV. CHU TRÌNH BEÄNH: Ñaây laø loaïi tuyeán truøng ngoaïi kyù sinh baét buoäc. Maï vaøi ngaøy tuoåi coù theå bò nhieåm beänh, neáu coù ñuû aåm tuyeán truøng seõ leo daàn leân moâ taêng tröôûng. Tuyeán truøng xaâm nhaäp vaøo trong Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 82 qua keû hôû giöõa beï vaø caùc laù chöa nôû. Tuyeán truøng khoâng bao giôø chui xuyeân qua moâ, chæ baùm beân ngoaøi vaø duøng kim chích huùt dòch caây ôû teá baøo bieåu bì. Khi caây luùa lôùn, tuyeán truøng cuõng boø daàn leân caùc moâ non beân treân. Trong caây luùa, tuyeán truøng chuû yeáu taäp trung ôû cuoáng gieù, loùng vaø trong haït. Maät soá cao nhaát trong caùc khoaûng troáng giöõa beï vaø caùc laù non chöa nôû. Maät soá cao coù theå taïo lôùp troâng nhö lôùp tô traéng hay xaùm phuû treân beà maët moâ. Tuyeán truøng khoâng coù taäp tính soáng thaønh coäng ñoàng. Tuyeán truøng chæ sinh saûn beân trong caây luùa, soá löùa vaø soá tröùng ñeû cuûa moät con caùi thì chöa ñöôïc roõ. Khi caây luùa giaø, tuyeán truøng trôû neân baát hoaït, moãi con seõ cuoän chaëc troâng nhö moät cuoän troøn, ñaàu tuyeán truøng naèm giöõa. Khi coù nöôùc, tuyeán truøng seõ môû cuoän vaø hoaït ñoäng, di chuyeån maïnh meõ vaø khi di chuyeån seõ uoán löôïn nhö hình con raén. ÔÛ 31oC, tuyeán truøng hoaït ñoäng maïnh vaø soáng laâu hôn so vôùi ôû nhieät ñoä laïnh (16-19oC). Khi aåm ñoä khoâng khí töø 85% trôû leân, tuyeán truøng coù theå boø treân maët moâ cöùng. Khaû naêng soáng cuûa tuyeán truøng naøy khaù cao, noù coù theå hoaït ñoäng laïi sau 6 thaùng trong ñieàu kieän khoâ cuûa chaäu huùt aåm, neáu ôû daïng cuoän thì sau 15 thaùng vaãn coøn khaû naêng môû cuoän ñeå hoaït ñoäng. Tuy nhieân, neáu bò ngaäp trong nöôùc, khaû naêng soáng cuûa tuyeán truøng seõ bò giaûm raát nhanh, khoù maø löu toàn qua vuï sau. Haït gioáng ñang naåy maàm, neáu cho ngaäp trong dòch tuyeán truøng môùi, thì sau 2-3 ngaøy sau maï seõ bò nhieåm beänh. Nhoû huyeàn phuø tuyeán truøng hay tieâm vaøo naùch laù cuõng laø hình thöùc chuûng beänh treân luùa lôùn. Laây lan tuyeán truøng chuû yeáu laø do nöôùc möa baén toùe hay do nöôùc töôùi. Trong ñieàu kieän aåm, tuyeán truøng cuõng coù theå boø lan do caùc taøn laù tieáp xuùc nhau. Luùa raøi, luùa cheùt, coû daïi (Leersia hexandra) laø nguoàn löu toàn quan troïng. Löu toàn qua haït hay qua ñaát khoâng quan troïng. V. CAÙC YEÁU TOÁ MOÂI TRÖÔØNG AÛNH HÖÔÛNG ÑEÁN SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA BEÄNH: - Ñaát truûng, traàm thuûy quanh naêm, khoâng coù bôø bao, möïc nöôùc leân xuoáng theo thuûy trieàu. - Möa nhieàu, aåm ñoä khoâng khí cao. - Troàng lieân tuïc nhieàu vuï luùa trong naêm, khoâng coù thôøi gian phôi ñaát, khoâng veä sinh goác raï... giuùp tuyeán truøng coù ñieàu kieän löu toàn. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 83 - Troàng gioáng daøi ngaøy, tuyeán truøng coù thôøi gian sinh nhieàu theá heä, thieät haïi caøng cao vaø maät soá tuyeán truøng cuõng gia taêng. VI. BIEÄN PHAÙP PHOØNG TRÒ: 1. Ruoäng neân coù bôø bao ñeå xieát nöôùc, traùnh laây lan. 2. Tröôùc khi caáy, neân dieät saïch luùa raøi, luùa cheùt, goác raï vaø caøy aûi phôi ñaát 3 tuaàn hay cho ngaäp nöôùc 1 thaùng ñeå giaûm maät soá löu toàn. 3. Raûi Basudin, Furadan hay Mocap vaøo nöông maï 1 tuaàn tröôùc khi nhoå caáy, thuoác seõ löu daån vaø coù theå baûo veä luùa trong voøng moät thaùng sau khi caáy. Coù theå nhoå maï vaø ngaâm vaøo dung dòch thuoác qua ñeâm tröôùc khi caáy. 4. Sau khi caáy phaûi theo doûi thöôøng xuyeân ñeå phaùt hieän sôùm beänh vaø söû duïng caùc loaïi thuoác treân töø 15-30kg/ha. ÔÛ caùc vuøng nöôùc saâu, coù theå phun Benomyl hay Furadan hay Azodrin leân ñoït luùa. 5. Sau muøa vuï phaûi veä sinh ñoàng ruoäng. 6. Thay ñoåi cô caáu muøa vuï, troàng gioáng ngaén ngaøy. BEÄNH BÖÔÙU REÃ (Root Knot Nematode) I. LÒCH SÖÛ, PHAÂN BOÁ, THIEÄT HAÏI: Beänh ñöôïc Tullis chuù yù ñaàu tieân ôû Arkansas, Hoa Kyø vaøo naêm 1934. Beänh cuõng ñöôïc baùo caùo ôû Chiba, Nhaät (Ichinohe, 1955), Nam Phi (Treub, 1885), Baéc Thaùi Lan (Kanjanassoon, 1964), AÁn Ñoä, Laøo, Bangladesh, Brasil, Erypt, Ñoâng Chaâu Phi. ÔÛ Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long, beänh cuõng coù ôû nhieàu nôi, thöôøng gaây haïi ôû ñaàu vuï do ruoäng thieáu nöôùc hay ñaát khoâng giöû nöôùc maø chòu aûnh höôøng cuûa thuûy trieàu leân xuoáng. Beänh laøm giaûm söùc taêng tröôûng cuûa caây luùa, giaûm chieàu cao, giaûm troïng löôïng haït, thaân, reå, neáu nhieãm naëng. II. TRIEÄU CHÖÙNG: Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 84 Treân ñoàng ruoäng, maï gieo khoaûng moät thaùng tuoåi thöôøng thaáy coù trieäu chöùng beänh. Caây bò luøn, laù hôi vaøng, taêng tröôûng chaäm. Nhoå reã leân, thaáy reã vaãn traéng toát nhöng bò ngaén laïi, choùp bò phuø to taïo böôùu 1-2 mm. III. TAÙC NHAÂN: Do tuyeán truøng Meloidogyne graminicola. Ñaây laø loaïi tuyeán truøng noäi kyù sinh, aáu truøng coù daïng con laõi kim, khi phaùt trieån giôùi tính, tuyeán truøng caùi ñoåi thaønh daïng hình quaû leâ, trong khi tuyeán truøng ñöïc vaãn giöû daïng laõi kim. Tuyeán truøng caùi ñeû tröùng beân trong böôùu. Tuyeán truøng caàn khoaûng 41 giôø ñeå ñaàu tuyeán truøng xaâm nhaäp ñöôïc vaøo moâ phaân sinh reã. Teá baøo voû reå baét ñaàu nôû to vaø sinh saûn nhanh ñeå thaønh laäp böôùu trong voøng 72 giôø. Sau khi xaâm nhieãm 4 ngaøy, caùc ñaïi teá baøo ñöôïc thaønh hình. ÔÛ maät soá cao, khoaûng 16 oå tröùng (770 tröùng) treân moät caây maï, sau khoaûng 72 ngaøy tieâm chuûng, laù baét ñaàu coù trieäu chöùng vaøng, sau ñoù laù bò chaùy khoâ töø choùp vaøo, laù non moïc ra coù bìa bò vaën veïo. Trieäu chöùng coù theå keùo daøi ñeán giai ñoaïn maï 50 ngaøy tuoåi vaø khoâng roõ daàn khi caây lôùn daàn leân. Choài cuûa luùa nhieãm bò luøn, gieù troå sôùm vaø coù raát ít haït. Trong moät böôùu coù theå coù ñeán 62 con tuyeán truøng, trong ñoù coù ñeán 45 con caùi ñang ñeû tröùng. Voøng ñôøi cuûa tuyeán truøng coù theå töø 26-51 ngaøy, tuøy ñieàu kieän vaø tuyeán truøng coù theå kích thích söï phaùt trieån ôû moâ phaân sinh, moâ voû, bieåu bì trong, chu luaân, moâ moäc. IV. CAÙC YEÁU TOÁ AÛNH HÖÔÛNG ÑEÁN SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA TUYEÁN TRUØNG: Nhieät ñoä ñaát seõ coù aûnh höôûng ñeán maät soá tuyeán truøng . Tröùng nôû toát nhaát ôû 25-30oC. ÔÛ nhieät ñoä khoaûng 21-23,5oC, maät soá tuyeán truøng vaø soá böôùu thaønh laäp seõ cao nhaát. AÅm ñoä ñaát cuõng quan troïng ñoái vôùi söï sinh saûn vaø phaùt trieån cuûa tuyeán truøng. ÔÛ ñaát coù aåm ñoä 30-32% seõ raát thuaän lôïi cho tröùng vaø söï xaâm nhieãm cuûa tuyeán truøng. Boùn nhieàu phaân ñaïm vaø phaân laân, boùn rieâng reõ hay keát hôïp seõ gia taêng söï sinh saûn cuûa tuyeán truøng. Sa caáu ñaát cuõng coù aûnh höôûng, ñaát nheï giuùp tuyeán truøng deã di chuyeån ñeå laây lan vaø cuõng thích hôïp cho vieäc ñeû tröùng. ÔÛ ñaát caïn tuyeán truøng taäp trung ôû khoaûng 4-12cm maët, trong khi ôû ñaát coù daån thuûy, tuyeán truøng taäp trung ôû khoaûng 2-6cm maët. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 85 V. BIEÄN PHAÙP PHOØNG TRÒ: 1. Choïn vaø söû duïng gioáng khaùng: Caùc traéc nghieäm cho thaáy phaûn öùng cuûa caùc gioáng coù theå töø raát nhieãm ñeán raát khaùng. ÔÛ gioáng khaùng thöôøng thaáy coù ít reã nhöng reã thöôøng daøy ñaëc loâng huùt, coù vuøng voû, loûi vaø libe heïp, coù haøm löôïng protein vaø ñaïm thaáp, nhieàu lignin, aspartic acid vaø alanine. Do ñoù, ôû vuøng nhieãm naëng coù theå choïn taïo gioáng khaùng ñeå söû duïng. 2. Tröôùc khi gieo saï, neân cho ñaát ngaäp nöôùc ñeå dieät tuyeán truøng löu toàn, trong quaù trình gieo caáy luoân giöû ruoäng ngaäp nöôùc ñeå kieàm haõm söï phaùt trieån cuûa tuyeán truøng. 3. Dieät coû daïi, luùa raøi, nhaát laø coû Nöôùc Maën (Echinochloa colonum). 4. Raõi Furadan, Basudin, Mocap, lieàu löôïng 15-30 kg/ha. BEÄNH THOÁI REÃ DO TUYEÁN TRUØNG I. LÒCH SÖÛ, PHAÂN BOÁ, THIEÄT HAÏI: Beänh ñaõ ñöôïc baùo caùo ôû Indonesia (Van Breda de Haan,1902), ôû Nhaät (Imamura, 1931), Hoa Kyø (Atkins et al., 1955), Thaùi Lan, Philippines (Thorne, 1961). Beänh cuõng ñaõ ñöôïc baùo caùo ôû nhieàu nôi khaùc nhö Bangladesh, AÁn Ñoä, Madagascar, Malaysia, Nigeria, Sierra Leone, Sri Lanka, Venezuella vaø nhieàu nôi khaùc treân theá giôùi. Khaûo saùt sô boä cuõng cho thaáy tuyeán truøng naày khaù phoå bieán, gaàn nhö hieän dieän trong taát caû caùc maåu ñaát vaø reã luùa ñöôïc thu thaäp ôû Haäu Giang vaø Minh Haûi. II. TRIEÄU CHÖÙNG VAØ THIEÄT HAÏI: Treân caây luùa khoâng thaáy bieåu hieän trieäu chöùng gì ñaët bieät, chæ thaáy luùa coù theå sinh tröôûng chaäm, nhaûy choài ít, caây luøn, ít reã. Reã coù nhöõng veát thoái naâu ñen vaø qua caùc veát chích huùt naøy, vi sinh vaät coù theå laøm reã bò thoái traàm troïng hôn. Naêng suaát coù theå bò giaûm khi luùa bò nhieãm sôùm vôùi maät soá raát cao. III. TAÙC NHAÂN: Do tuyeán truøng Hirschmanniella spp. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 86 Tuyeán truøng coù nhöõng ñaëc ñieåm sau: _______________________________________________________________ Ñaëc ñieåm Con caùi Con ñöïc _______________________________________________________________ Chieàu daøi thaân 1,14-1,63mm 1,01-1,40mm Tyû soá chieàu daøi/chieàu ngang thaân 50-67 52-61 Tyû soá chieàu daøi thaân / Chieàu daøi ñoaïn thöïc quaûn tính töø mieäng ñeán nôi tieáp giaùp ruoät 8,8-12,1 9,1-11,3 Tyû leä chieàu daøi thaân / Chieàu daøi thöïc quaûn 4,5-7,2 4,6-5,7 Tyû leä chieàu daøi thaân / Chieàu daøi ñuoâi 15-19 16-18 Tyû soá chieàu daøi ñuoâi / Chieàu roäng thaân ngay haäu moân 4,3-5,5 4,1-5,4 Chieàu daøi töø ñaàu ñeán loå sinh duïc caùi/ Chieàu daøi thaân (%) 50-55 Chieàu daøi kim 16-19 /u 16-18 /u Tyû leä chieàu daøi muõi kim/ chieàu daøi kim 47-50 % 47-50 % Tyû leä ñoaïn daøi töø ñeá kim ñeán loå tieáp ra tuyeán thöïc quaûn löng / Chieàu daøi kim 15-19 % 13-18 % Chieàu daøi gai sinh duïc ñöïc 18-26 /u Chieàu daøi maûnh ñònh höôùng gai sinh duïc ñöïc 7-9 /u _____________________________________________________________ Con caùi: Moâi daøy, bôø troøn, coù 3-4 ngaán. Ñeá kim troøn, ñoâi khi hôi baàu duïc ôû maët tröôùc. Ruoät khoâng che laáp tröïc traøng. Coù ít hay hoaøn toaøn khoâng coù ngaán ngang ôû vuøng hoâng. Ñuoâi taän cuøng baèng moät gai nhoïn. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 87 Con ñöïc: Gioáng nhö con caùi, chæ khaùc ôû boä phaän sinh duïc, vuøng hoâng coù theå coù ngaán ngang nhöng khoâng noåi roõ. Coù theå coù nhieàu loaøi trong gioáng naøy coù lieân quan ñeán reã luùa. Keát quaû xaùc ñònh cuûa Nguyeãn Vaên Taùm, 1991, cho thaáy trong ñaát vaø reã luùa cuûa tænh Minh haûi vaø Haäu giang coù hai loaøi, trong ñoù H. oryzae chieám öu theá veà phaân boá vaø maät ñoä hôn H. ucronata. IV. CHU TRÌNH BEÄNH: AÁu truøng ñöïc vaø caùi xaâm nhaäp qua bieåu bì ñeå vaøo reã non, töø ñoù lan ñi, do ñoù treân reã beänh cuõ, tuyeán truøng coù maët khaép nôi töø goác ñeán gaàn choùp reã. Töø tröùng nôû ñeán khi thaønh tuyeán truøng tröôûng thaønh maát ít nhaát moät thaùng vaø heä soá nhaân ôû moãi theá heä khoaûng 13 laàn. Trong ñaát, khoâng coù kyù chuû, sau 2,5 thaùng, tuyeán truøng vaãn coøn soáng. AÁu truøng vaø thaønh truøng cuõng coù theå löu toàn trong reã luùa cheát hay ôû daïng tröùng, neáu ñaát bò ngaäp uùng. Sau khi xaâm nhaäp vaøo reã, tuyeán truøng ñeû tröùng beân trong reã, aáu truøng nôû ra sinh soáng ôû vuøng voû reã, khi tuoåi lôùn, tuyeán truøng di chuyeån ra ñaát vaø trôû thaønh thaønh truøng. H. 32: Tuyeán truøng Hirschmaniella oryzae. A: Con caùi. B: Phaàn sau cuûa con ñöïc. C: Choùp ñuoâi cuûa con caùi. D, E: Phieán höôùng gai sinh duïc ñöïc. F: Ñaàu con ñöïc. G: Phaàn sau cuûa con ñöïc. V. CAÙC YEÁU TOÁ MOÂI TRÖÔØNG AÛNH HÖÔÛNG ÑEÁN SÖÏ PHAÙT TRIEÅN: Ñaát traàm thuûy laø ñieàu kieän thuaän hôïp cho tuyeán truøng löu toàn vaø phaùt trieån, ñaát thoaùt thuûy toát coù thôøi gian khoâ seõ laøm giaûm maät soá cuûa tuyeán truøng. Boùn nhieàu phaân ñaïm seõ gia taêng maät soá cuûa tuyeán truøng, trong khi boùn nhieàu phaân kali vaø calcium silicate seõ giaûm ñöôïc maät soá. Troàng luùa muøa daøi ngaøy cuõng laøm taêng maät soá tuyeán truøng trong ñaát so vôùi troàng gioáng cao saûn ngaén ngaøy. V. BIEÄN PHAÙP PHOØNG TRÒ: 1. Tuyeån choïn vaø söû duïng gioáng khaùng: Caùc traéc nghieäm cho thaáy coù gioáng toû ra khaùng vôùi tuyeán truøng naøy, maät soá tuyeán truøng treân reã caùc gioáng khaùng naøy raát thaáp so vôùi caùc gioáng thuaän hôïp cho tuyeán truøng, maëc duø ñöôïc chuûng ôû cuøng maät soá ban ñaàu. Ñieàu naøy cho thaáy khaû naêng tuyeån choïn vaø söû duïng gioáng khaùng ñoái vôùi tuyeán truøng naøy. 2. Thoaùt thuûy, caøy aûi, phôi ñaát ñeå laøm giaûm maät soá tuyeán truøng. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 88 3. Söû duïng thuoác nhö ñoái vôùi beänh Tieâm ñoït saàn vaø Böôùu reã. Baùnh daàu haït Neem (Azadirachta indica) hay baùnh daàu haït muø taïc (Mustard) cuõng laøm giaûm maät soá tuyeán truøng vaø giuùp luùa taêng tröôûng toát. D. BEÄNH DO SIEÂU VI TRUØNG BEÄNH LUØN XOAÉN LAÙ (Rice Ragged Stunt) I. LÒCH SÖÛ, PHAÂN BOÁ, THIEÄT HAÏI: Beänh ñöôïc phaùt hieän ñaàu tieân vaøo naêm 1976 ôû caû hai nöôùc Indonesia vaø Philippines. Beänh cuõng ñaõ ñöôïc baùo caùo ôû Thaùi lan vaøo naêm 1978. Taïi Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long, beänh ñöôïc phaùt hieän ñaàu tieân vaøo naêm 1978 taïi huyeän Chôï Gaïo (Tieàn Giang). Beänh ñaõ cuøng vôùi dòch raày naâu gaây neân naïn ñoùi nghieâm troïng cho 3 tænh Tieàn Giang, Beán Tre, Long An trong nhöõng naêm 1978-1979. Hieän nay beänh khaù phoå bieán ôû nhieàu tænh trong vuøng vaø thöôøng ñi theo sau caùc dòch raày naâu. II. TRIEÄU CHÖÙNG VAØ THIEÄT HAÏI: Beänh theå hieän nhieàu trieäu chöùng khaùc nhau, nhö : caây bò luøn, laù bò raùch, nhaûy nhaùnh ôû caùc ñoát thaân beân treân, ngheïn troå, haït bò löõng, gaân bò söng phoàng. Neáu bò nhieãm tröôùc khi troå, caây bò luøn raát roõ, chieàu cao caây coù theå bò giaûm 40-50%, tuøy gioáng. Bìa phieán laù bò raùch laø do bìa phaùt trieån khoâng thaúng ñeàu vaø do laù bò xoaén. Bìa laù coù theå bò khuyeát, loõm ôû nhieàu ñoä saâu khaùc nhau, coù khi khuyeát ñeán caû gaân chính. Treân laù coù theå coù nhieàu choå khuyeát nhö theá, thöôøng chæ ôû moät beân phieán laù, moâ vuøng khuyeát thöôøng coù maøu traéng. Trieäu chöùng xoaén thöôøng xaûy ra ôû choùp laù, laù bò xoaén vaën. Laù côø bò ngaén vaø cuõng xoaén, gieù chæ troå ñöôïc moät phaàn, troå treå vaø haàu heát caùc haït ñeàu bò leùp. Ñoát thaân beân treân coù hieän töôïng nhaûy nhaùnh, caùc nhaùnh naøy cuõng cho gieù nhoû mang caùc haït löõng hay leùp. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 89 H. 33: Trieäu chöùng beänh luøn xoaén laù. Moät trieäu chöùng ñaëc tröng cuûa beänh laø gaân laù bò söng, taïo caùc böôùu coù maøu traéng hay maøu vaøng nhaït, ñoâi khi böôùu coù maøu naâu nhaït hay naâu saäm, böôùu coù theå roäng 0,5-1mm vaø beà daøi coù theå döôùi 1cm ñeán nhieàu cm. Böôùu thöôøng xuaát hieän treân phieán laù, coù khi cuõng coù ôû beï. Soá löôïng böôùu cuõng thay ñoåi, coù khi ñeán 75% soá choài coù trieäu chöùng böôùu. Caây bò beänh seõ cho ít haït hay hoaøn toaøn khoâng coù haït. Beänh gaây haïi khaù nghieâm troïng, coù khi 90-100% choài bò nhieãm vaø naêng suaát coù theå giaõm ñeán 90% hay thaát traéng hoaøn toaøn. III. TAÙC NHAÂN: Do virus ñöôïc goïi laø Rice Ragged Stunt Virus (RRSV). Virus taäp trung nhieàu trong caùc maïch libe vaø trong caùc teá baøo cuûa böôùu. Virus coù theå coù hình khoái caàu hay khoái ña dieän, ñöôøng kính 50-70nm. Virus coù theå beàn vöõng ôû 4oC trong voøng 7 ngaøy; beàn ôû pH = 6-9; ôû 60oC seõ bò baát hoaït. IV. COÂN TRUØNG TRUYEÀN BEÄNH: Beänh khoâng truyeàn cô hoïc, khoâng truyeàn qua ñaát, qua haït hay qua caùc coân truøng khaùc, ngoaïi tröø raày naâu (Nilaparvata lugens). Khaû naêng truyeàn beänh cuûa raày naâu khoâng chòu aûnh höôûng cuûa biotype raày. ÔÛ Philippines coù theå coù ñeán 14-76% (40%) caù theå trong quaàn theå raày naâu töï nhieân laø coù khaû naêng truyeàn beänh. Raày caàn chích huùt treân caây beänh toái thieåu 8 giôø ñeå laáy nguoàn virus. Thôøi gian uû virus trong cô theå coân truøng töø 2 - 33 ngaøy (trung bình laø 9 ngaøy). Thôøi gian toái thieåu ñeå raày ñaõ mang maàm beänh, chích huùt treân caây maïnh vaø truyeàn beänh ñöôïc laø moät giôø; thôøi gian chích huùt caøng daøi thì hieäu quaû truyeàn beänh caøng cao. Sau moät laàn chích huùt ñeå haáp thu nguoàn virus, raày naâu coù theå keùo daøi khaû naêng truyeàn beänh töø 3-35 ngaøy (trung bình laø 15 ngaøy) töùc khoaûng 13- 35% chu trình soáng cuûa raày. Qua caùc laàn loät xaùc, raày naâu khoâng maát khaû naêng truyeàn beänh, nhöng virus khoâng truyeàn qua tröùng. Nhö vaäy ñaây laø loái truyeàn beänh beàn nhöng khoâng truyeàn qua tröùng. Treân moät caây bò nhieãm beänh luøn xoaén laù, ñoàng thôøi cuõng coù theå bò nhieãm beänh luùa coû vaø beänh tungro, ñieàu naøy cho thaáy khoâng coù söï khaùng cheùo giöõa 3 beänh naøy. Trieäu chöùng beänh coù theå loä ra sau khi nhieãm 2-3 tuaàn vaø treân moät soá gioáng coù theå coù hieän töôïng taùi hoài phuïc beänh taïm thôøi. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 90 V. BIEÄN PHAÙP PHOØNG TRÒ: Khoâng coù bieän phaùp ñaëc bieät ñeå trò beänh naøy, ngoaïi tröø ngaên ngöøa raày naâu, nhaát laø ôû giai ñoaïn ñaàu . Neân duøng gioáng khaùng raày vaø tìm gioáng khaùng beänh. BEÄNH TUNGRO VAØ CAÙC BEÄNH TÖÔNG TÖÏ. I. LÒCH SÖÛ, VAØ PHAÂN BOÁ: Beänh tungro ñöôïc ghi nhaän ñaàu tieân ôû noâng traïi thöïc nghieäm IRRI, Philippines, vaøo naêm 1963 vaø ñaõ trôû thaønh moät trong nhöõng beänh phoå bieán vaø nghieâm troïng taïi ñaây. Nhieàu trieäu chöùng beänh töông töï ñaõ ñöôïc moâ taû töø thaäp nieân 1940 taïi Philippines, ngaøy nay ñöôïc tin raèng haàu heát chính laø beänh tungro. Beänh "ñoû laù" xaûy ra ôû Malaysia töø 1938, ngaøy nay thaáy coù nhieàu ñieåm raát gioáng vôùi beänh tungro. Töông töï, beänh "mentek" ñaõ ñöôïc phaùt hieän vaøo naêm 1859, cuõng raát gioáng vôùi beänh tungro. Beänh cuõng ñöôïc ghi nhaän ôû Thaùi lan vaøo naêm 1964 vôùi teân goïi beänh laù maøu cam vaøng (yellow-orange leaf) cuõng coù nhöõng ñaëc ñieåm veà trieäu chöùng vaø beänh hoïc raát gioáng vôùi beänh tungro. Beänh cuõng ñaõ ñöôïc ghi nhaän ôû AÁn ñoä vaøo naêm 1967, ôû Bangladesh vaøo naêm 1969. ÔÛ Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long, moät beänh coù trieäu chöùng töông töï, cuõng ñaõ ñöôïc ghi nhaän töø khaù laâu vôùi möùc thieät haïi nheï. II. TRIEÄU CHÖÙNG: Trieäu chöùng chính cuûa beänh laø caây bò luøn, laù bieán töø maøu vaøng ñeán maøu cam. Möùc ñoä luøn vaø söï ñoåi maøu cuûa caây beänh thay ñoåi theo gioáng, tuoåi caây, ñieàu kieän moâi tröôøng, vaø doøng virus. Laù beänh bò ñoåi maøu töø choùp, thöôøng chæ phaàn treân cuûa phieán laù bò ñoåi maøu, tuy vaäy; vuøng bieán maøu cuõng coù theå lan xuoáng phaàn beân döôùi. Laù non bò beänh thaáy coù nhieàu ñoám traéng, trong khi laù giaø thaáy coù nhieàu veát naâu ræ. Thöôøng caùc gioáng thuoäc nhoùm japonica laù Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 91 seõ bieán maøu vaøng, trong khi treân caùc gioáng ôû nhoùm indica laù seõ bieán maøu cam. Luùa troàng trong maùt hay ôû ñaát boùn nhieàu ñaïm, söï ñoåi maøu naøy seõ khoâng thaáy roõ. Caây beänh bò luøn nhieàu ít tuøy tính nhieãm cuûa gioáng, caây beänh cuõng nhaûy ít choài. Treân caùc gioáng khaùng chæ choùp laù bò ñoåi maøu vaø laù non phaùt trieån coù theå khoâng loä trieäu chöùng, caây chæ bò hôi luøn. Treân caùc gioáng khaùng vöøa, trieäu chöùng bieán maøu laù coù theå loä roõ ôû moät giai ñoaïn naøo ñoù roài sau ñoù coù hieän töôïng phuïc hoài. Treân gioáng nhieãm, trieäu chöùng luøn vaø bieán maøu keùo daøi suoát chu kyø soáng cuûa caây, caây beänh coù theå bò cheát sôùm hay muoän. Nhieãm beänh treå, trieäu chöùng beänh caøng nheï vaø coù theå khoâng loä ra. Trieäu chöùng beänh cuõng thay ñoåi theo doøng virus. Treân laù beänh coù hieän töôïng taäp trung nhieàu tinh boät vaø seõ bieán sang maøu ñen hay naâu saäm khi nhuoäm vôùi iode. Trong laù beänh, dieäp luïc toá, ñöôøng hoøa tan vaø caùc hôïp chaát phenol bò giaûm, amino acide toång soá vaø tinh boät gia taêng roõ neùt. H. 34: Trieäu chöùng beänh Tungro III. TAÙC NHAÂN: Do virus ñöôïc goïi teân laø Rice Tungro Virus (RTV). Beänh do hai daïng virus gaây ra, daïng khoái ña dieän (daïng I) coù ñöôøng kính khoaûng 30nm, daïng sôïi (daïng B) coù kích thöôùc 35 x 150-350nm. Daïng B gaây trieäu chöùng tungro nheï, daïng I khoâng gaây trieäu chöùng beänh, nhöng laøm gia taêng möùc ñoä beänh. Raày xanh truyeàn beänh thì raát deã tieâm truyeàn virus I nhöng chæ truyeàn virus B khi raày ñaõ haáp thu saún virus I hay haáp thu cuøng luùc caû virus I vaø B. ÔÛ nhieät ñoä 63oC, virus coù theå beàn vöûng trong 10 phuùt (pH leân ñeán 9) vaø ôû nhieät ñoä trong phoøng, virus khoâng thay ñoåi ñaëc tính trong 24 giôø. Virus gaây beänh coù theå coù nhieàu doøng, ôû Philippines, IRRI ñaõ xaùc ñònh coù 3 doøng, doøng S gaây trieäu chöùng soïc traéng ôû giöõa caùc gaân laù, coù khi laø nhöõng soïc vaøng hay nhöõng bôùt traéng. Doøng M gaây trieäu chöùng khaûm traéng treân laù. Doøng T gaây trieäu chöùng phieán laù heïp. Noùi chung doøng S gaây trieäu chöùng nghieân troïng nhaát, doøng T gaây trieäu chöùng nheï nhaát. IV. COÂN TRUØNG TRUYEÀN BEÄNH: Coù nhieàu loaïi raày nhö raày xanh ñuoâi ñen, raày löng traéng, coù khaû naêng truyeàn virus gaây beänh tungro, trong ñoù raày xanh ñuoâi ñen laø vector chính. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 92 Trong quaàn theå raày xanh (Nephotettix virescens), coù theå coù ñeán 83% laø coù khaû naêng truyeàn beänh. Thôøi gian chích huùt toái thieåu ñeå vector haáp thu virus laø 30 phuùt vaø thôøi gian chích huùt toái thieåu ñeå truyeàn beänh laø 15 phuùt. Thôøi gian uû beänh trong caây laø 6-9 ngaøy. Giöõa virus vaø vector coù moái lieân heä hôi khaùc thöôøng, virus khoâng coù thôøi gian uû beänh roõ reät trong cô theå coân truøng, trong voøng 2 giôø vector coù theå truyeàn beänh ñöôïc keå caû thôøi gian chích huùt haáp thu vaø chích huùt ñeå tieâm truyeàn virus. Thôøi gian truyeàn beänh hieäu quaû cuûa coân truøng sau moät laàn haáp thu virus seõ giaõm nhanh (haøng giôø); sau 24 giôø, hieäu quaû tieâm truyeàn seõ giaûm 40-50% vaø hoaøn toaøn maát haún sau 5-6 ngaøy. AÁu truøng truyeàn beänh hieäu quaû hôn thaønh truøng, nhöng khaû naêng naøy seõ maát sau moãi laàn loät xaùc. Ñoái vôùi raày löng traéng (Recilia dosalis), chæ coù 4-8% caù theå trong quaàn theå laø coù khaû naêng truyeàn beänh. Nhieät ñoä coù aûnh höôûng ñeán khaû naêng truyeàn beänh cuûa raày xanh ñuoâi ñen, khi nhieät ñoä taêng töø 10-30oC, hieäu quaû truyeàn beänh cuûa raày cuõng taêng leân, tuy nhieân khi vöôït quaù 31oC, hieäu quaû tieâm truyeàn seõ giaûm xuoáng. Ñôøi soáng cuûa raày cuõng keùo daøi khi nhieät ñoä giaûm töø 34- 13oC. Nhieät ñoä cuõng aûnh höôûng ñeán thôøi gian löu toàn cuûa virus trong cô theå raày, sau khi haáp thu virus, neáu ôû 13oC, raày coù theå keùo daøi thôøi gian truyeàn beänh ñeán 22 ngaøy, trong khi neáu ôû 32oC, thôøi gian naøy toái ña chæ keùo daøi 6 ngaøy. Tuoåi maï mang nguoàn beänh maø raày chích huùt ñeå haáp thu virus, cuõng nhö tuøy gioáng, coù aûnh höôûng ñeán möùc ñoä nghieâm troïng cuûa beänh. ÔÛ maï non, thôøi gian chích huùt ñeå haáp thu ñöôïc virus seõ ngaén hôn; neáu haáp thu virus treân gioáng TN-1 hay IR-22, tyû leä caây nhieåm do raày tieâm truyeàn sau ñoù seõ cao hôn. Treân gioáng nhieåm virus cuõng nhaân nhanh hôn treân gioáng khaùng. Treân laù beänh khoâ giöû ôû nhieät ñoä phoøng, virus coù theå beàn ñeán 40 ngaøy. Khoâng thaáy caây coù khaû naêng khaùng ngang giöõa 3 beänh tungro, luøn vaøng vaø luùa coû. Virus khoâng truyeàn qua tröùng, qua haït gioáng, qua ñaát hay qua veát thöông cô hoïc. V. BIEÄN PHAÙP PHOØNG TRÒ: 1. Gioáng khaùng: Ñeå traéc nghieäm gioáng khaùng ,coù theå traéc nghieäm ôû giai ñoaïn maï 2-3 laù (11-13ngaøy tuoåi), treân moãi choài ñöôïc thaû 2-3 con raày ñaõ cho chích huùt treân caây beänh trong 2-4 ngaøy vaø giöõ treân caây muoán tieâm truyeàn trong 8-9 giôø. Tính khaùng hay nhieåm cuûa gioáng ñöôïc ñaùnh giaù vaøo 12 ngaøy sau khi thaû raày. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 93 Ñeå ñaùnh giaù, coù theå döïa vaøo tyû leä choài bò nhieãm vaø möùc ñoä luøn cuûa caây beänh. ________________________________________________ Phaûn öùng Tyû leä choài nhieãm ________________________________________________ Khaùng Töø 30% trôû xuoáng Trung bình Töø 30-60% choài nhieãm Nhieãm Treân 60% choài nhieãm ________________________________________________ ________________________________________________ Caáp Möùc ñoä luøn caây ________________________________________________ S0 Chieàu cao bình thöôøng S1 Chieàu cao caây bò giaûm 25% S2 " 50% S3 " 75% trôû leân _______________________________________________ Caùc traéc nghieäm cho thaáy coù nhieàu gioáng khaùng beänh, nhöõng gioáng naøy coù theå vöøa khaùng raày vöøa khaùng beänh hoaëc chæ khaùng beänh maø khoâng khaùng raày. Caùc gioáng khaùng naøy coù theå chöùa nhieàu chaát öùc cheá söï nhaân maät soá cuûa virus 2. Duøng thuoác baûo veä maï traùnh raày taán coâng: Coù theå ngaâm maï vaøo thuoác löu daån, nhö Furadan, qua moät ñeâm. Trieäu chöùng beänh coù theå bò öùc cheá baèng Barbendazim. 3. Veä sinh, dieät nguoàn löu toàn cuûa raày vaø virus: Virus coù theå löu toàn treân caùc loaïi coû nhö Eleusine indica, Echinochloa colonum, Echinochloa crusgalli, Paspalum distichum vaø treân nhieàu loaïi luùa hoang. Treân caùc loaøi Echinochloa vaø Paspalum, maëc duø trieäu chöùng khoâng loä ra nhöng coù theå chöùa virus beân trong. BEÄNH LUAÙ COÛ ( Grassy Stunt) I. LÒCH SÖÛ, PHAÂN BOÁ, THIEÄT HAÏI: Beänh ñöôïc phaùt hieän ñaàu tieân vaøo naêm 1962 ôû vieän IRRI, Philippines. Beänh cuõng ñaõ ñöôïc baùo caùo taïi Sri Lanka (1969), Aán Ñoä (1967), Indonesia (!973), Malaysia (1969), Taiwan (1970), Thaùi Lan (1969), Nhaät (1980). Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 94 Beänh cuõng coù maët trong vuøng Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long töø khaù laâu, chæ raát ít buoäi beänh ñöôïc ghi nhaän, choài beänh coù laù moïc ñöùng. Laù ngaén, heïp, maøu xanh hôi vaøng, coù nhieàu ñoám ræ taïo bôùt baát daïng. Caây beänh nhaûy raát nhieàu choài nhoû, neân troâng gioáng nhö buoäi coû. Caây beänh vaån soáng, nhöng khoâng troå gieù hay gieù cho raát ít haït. III. TAÙC NHAÂN: Chöa coù nhöõng keát luaän döùt khoaùt, mycoplasma ñaõ ñöôïc tìm thaáy trong moâ caây beänh, nhöng caùc xöû lyù baèng Tetracycline khoâng cho nhöõng keát quaû roõ reät (IRRI, 1968 vaø 1969). Shikata et al. (1980) ñaõ tìm thaáy trong moâ caây beänh vaø trong vector moät loaïi virus ña dieän, ñöôøng kính 20nm. Tuy nhieân, ñaây cuõng laø tröôøng hôïp ñaàu tieân moät virus ña dieän coù kích thöôùc nhoû, nhaân maät soá trong cô theå vector. H. 35 : Trieäu chöùng beänh luùa coû. IV. COÂN TRUØNG TRUYEÀN BEÄNH: Do raày naâu (Nilaparvata lugens) laø vector truyeàn beänh. Khaû naêng truyeàn beänh cuûa vector khoâng leä thuoäc giôùi tính, coù hay khoâng coù caùnh vaø maøu saéc cuûa vector. Trong moät quaàn theå raày naâu, coù 20-40% caù theå coù khaû naêng truyeàn beänh. Thôøi gian haáp thu ñeå laáy nguoàn virus treân caây beänh khoaûng 30 phuùt, thôøi gian uû beänh trong cô theå coân truøng thay ñoåi, töø 5-28 ngaøy, trung bình 10-11 ngaøy. Thôøi gian chích huùt toái thieåu ñeå truyeàn beänh ñöôïc cho moät caây maïnh, khoaûng 5-15 phuùt,tyû leä nhieåm beänh ñaït toái ña khi thôøi gian chích huùt ñeå tieâm truyeàn ñaït 24 giôø. Thôøi gian uû beänh trong caây töø 10-20 ngaøy. Virus coù theå löu toàn trong cô theå raày suoát ñôøi, nhöng khoâng truyeàn virus qua tröùng vaø khoâng coù khaû naêng truyeàn beänh haèng ngaøy maø coù taàn soá töø 2-3 ngaøy. Raày mang virus thöôøng coù voøng ñôøi ngaén hôn raày khoâng coù virus. Virus khoâng truyeàn qua haït gioáng. V. BIEÄN PHAÙP PHOØNG TRÒ: 1. Gioáng khaùng: Phöông phaùp traéc nghieäm gioáng khaùng cuõng töông töï nhö ñoái vôùi beänh tungro, tuy nhieân ngöôøi ta duøng aáu truøng raày ñeå tieâm truyeàn. AÁu truøng raày ñöôïc cho chích huùt treân caây beänh vaø ñöôïc cho tieâm truyeàn beänh sau khi ñaõ haáp thu virus ñöôïc 10-11 ngaøy. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 95 Nhieàu gioáng vaø doøng lai cuûa IRRI, sau IR26 ñaõ ñöôïc truyeàn gene khaùng beänh naøy vaø ña soá chuùng cuõng khaùng raày. 2. Duøng thuoác ñeå ngaên ngöùa raày: Coù theå söû duïng caùc loaïi thuoác ñeå ngöøa raày. BEÄNH VAØNG CAM (Orange Leaf) I. LÒCH SÖÛ VAØ PHAÂN BOÁ: Beänh ñöôïc ghi nhaän laàn ñaàu tieân ôû mieàn Baéc Thaùi lan vaøo naêm 1960. Beänh cuõng ñöôïc baùo caùo ôû Philippines (1963), Sri Lanka (1969), Malaysia (1971), Trung Quoác (1980). Trieäu chöùng beänh töông töï vôùi beänh naày cuõng ñöôïc ghi nhaän ôû nhieàu nöôùc Ñoâng Nam AÙ. II. TRIEÄU CHÖÙNG: Beänh coù nhöõng trieäu chöùng noåi baät sau: - Beänh phaùt trieån töø laù döôùi lan daàn leân laù treân, laù bò ñoåi maøu vaøng cam, baét ñaàu töø choùp laù lan xuoáng. - Laù beänh bò cuoáng doïc. - Caây nhaûy ít choài, nhöng khoâng bò luøn roõ. - Caây beänh bò cheát nhaát laø khi caây nhieãm ôû giai ñoaïn luùa coøn non. ÔÛ nhieät ñoä cao (30oC) raát thích hôïp cho beänh phaùt trieån vaø caây beänh seõ cheát nhanh hôn so vôùi nhieät ñoä thaáp. H.35. Trieäu chöùng beänh Vaøng cam. II. TAÙC NHAÂN: Trong caây beänh, ngöôøi ta thaáy coù caùc theå gioáng mycoplasma (mycoplasma like bodies) vaø cho ñaây laø taùc nhaân gaây beänh. Tuy nhieân, ngöôøi ta cuõng ñaõ tìm thaáy virus coù daïng caàu, ñöôøng kính 15nm. IV. COÂN TRUØNG TRUYEÀN BEÄNH: Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 96 Beänh do raày löng traéng (Recilia doralis) truyeàn. Trong quaàn theå raày, ngöôøi ta thaáy coù khoaûng 14% caù theå coù khaû naêng truyeàn beänh. Thôøi gian toái thieåu cho raày chích huùt treân caây beänh vaø haáp thu maàm beänh laø 5 giôø. Thôøi gian toái thieåu raày phaûi chích huùt ñeå truyeàn beänh ñöôïc laø 6 giôø. Trôøi gian uû virus trong cô theå raày laø 2-6 ngaøy vaø thôùi gian uû beänh trong caây töø 13-15 ngaøy. Raày truyeàn beänh beàn nhöng khoâng truyeàn qua tröùng. Beänh khoâng truyeàn qua haït, ñaát. V. BIEÄN PHAÙP PHOØNG TRÒ: - Ngaên ngöøa raày. - Tuyeån choïn vaø söû duïng gioáng khaùng beänh.