Bài giảng Ngân sách nhà nước

Ph.D. NGUYỄN THỊ LAN NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC NỘI DUNG CƠ BẢN I. Một số vấn đề chung của NSNN; II. Thu NSNN III.Chi NSNN IV. Thõm hụt NSNN V. Tổ chức hệ thống NSNN VI. Chu trỡnh quản lý NSNN. I.MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ NSNN 1. Khỏi niệm NSNN 2. Đặc điểm 3. Vai trũ của NSNN NSNN là gì? .Một số quan điểm: (i) NSNN là một văn kiện tài chớnh, mụ tả cỏc khoản thu, chi của Chớnh phủ, được thiết lập hàng năm (các nhà kinh tế cổ điển). (ii) NSNN là quỹ tiền tệ tập trung của nhà nước (các nhà kinh tế hiện đại). (iii) NSNN là những quan hệ kinh tế phỏt sinh trong quỏ trỡnh Nhà nước huy động và sử dụng cỏc nguồn tài chớnh khỏc nhau.(các nhà kinh tế hiện đại). Phạm trự NSNN Xột về hỡnh thức: NSNN là một bản dự toỏn (kế hoạch) thu và chi do Chớnh phủ lập ra, đệ trỡnh Quốc hội phờ chuẩn. Xột về thực thể vật chất: NSNN bao gồm những nguồn thu cụ thể, những khoản chi cụ thể và được định lượng  NSNN là một quỹ tiền tệ lớn của Nhà nước. Xột trong hệ thống tài chớnh: NSNN là một khõu trong hệ thống tài chớnh quốc gia. Xột về nội dung kinh tế: NSNN phản ỏnh cỏc quan hệ tài chớnh giữa Nhà nước với cỏc chủ thể phõn phối khỏc. Khỏi niệm NSNN: NSNN là một khõu của hệ thống tài chớnh quốc gia, nú phản ỏnh quan hệ TC phỏt sinh gắn liền với quỏ trỡnh tạo lập, phõn phối và sử dụng quỹ tiền tệ tập trung của Nhà nước khi Nhà nước tham gia phõn phối cỏc nguồn tài chớnh quốc gia nhằm thực hiện cỏc chức năng của Nhà nước, trờn cơ sở luật định. ĐẶC ĐiỂM CỦA NSNN Việc tạo lập và sử dụng quỹ NSNN luụn gắn với quyền lực của Nhà nước và được tiến hành trờn cơ sở luật định. NSNN luụn gắn chặt với sở hữu Nhà nước, luụn chứa đựng lợi ớch chung, lợi ớch cụng cộng. Hoạt động thu, chi NSNN thực hiện theo nguyờn tắc khụng hoàn trả trực tiếp là chủ yếu. VAI TRề CỦA NSNN 1) NSNN là cụng cụ tài chớnh quan trọng nhất đảm bảo nguồn tài chớnh cho hoạt động của bộ mỏy nhà nước. 2) NSNN là cụng cụ quan trọng để Nhà nước thực hiện điều tiết nền kinh tế : - thỳc đẩy sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng hiệu quả. - đảm bảo cho nền kinh tế tăng trưởng ổn định và bền vững. 3) NSNN là cụng cụ hữu hiệu của Nhà nước để thực hiện cụng bằng xó hội Lưu ý: Sử dụng NSNN trong điều tiết kinh tế: NSNN khụng phải là cụng cụ vạn năng để điều tiết kinh tế hiệu quả, bởi vỡ những hạn chế sau: Về thời gian: từ khi cú khủng hoảng theo chu kỳ đến khi QH thụng qua giải phỏp là quỏ lõu. Về chớnh trị: giảm thuế dễ nhưng tăng thuế khú; tăng chi tiờu dễ, cắt giảm chi tiờu khú. Về kinh tế: những thay đổi tạm thời về thuế ảnh hưởng ớt đến TN thường xuyờn của người TD. Lưu ý: sử dụng NSNN để điều chỉnh TN đảm bảo cụng bằng XH (1) Việc sử dụng cụng cụ thuế để điều chỉnh TN đảm bảo cụng bằng XH là khụng đơn giảncần phải nghiờn cứu 2 thỏi cực: kớch thớch và hạn chế. (2) Nước ta hiện nay, nhu cầu chi tiờu dựng xó hội rất lớn, nhưng nguồn thu NSNN cũn hạn hẹp  cần thực hiện “Xó hội húa việc cung cấp hàng húa cụng cộng” (3) Đảm bảo cụng bằng XH khụng chỉ hiểu đơn giản là điều tiết phần TN quỏ cao, mà cũn bao hàm cả việc điều chỉnh mức TN quỏ thấp đến mức TN trung bỡnh. II. THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC Nội dung: 1.Một số vấn đề chung về thu NSNN 2. Một số khoản thu chủ yếu của NSNN 3. Giải phỏp nhằm bồi dưỡng nguồn thu NSNN 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THU NSNN Thu NSNN là gỡ? Thu NSNN là việc Nhà nước dựng quyền lực để tập trung một phần nguồn tài chớnh quốc gia hỡnh thành quỹ NSNN nhằm thỏa món cỏc nhu cầu chi tiờu của Nhà nước. PHÂN LOẠI THU NSNN Căn cứ vào phạm vi phỏt sinh, cú: - thu trong nước - thu ngoài nước. Căn cứ vào tớnh chất phỏt sinh và nội dung kinh tế, cú: - thu thường xuyờn - thu khụng thường xuyờn Căn cứ theo yờu cầu động viờn vốn vào NSNN: - thu trong cõn đối NS - thu bự đắp thiếu hụt NS CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN THU NSNN Thu nhập GDP bỡnh quõn đầu người Tỷ suất lợi nhuận bỡnh quõn trong nền kinh tờ' Tiềm năng đất nước về tài nguyờn thiờn nhiờn Nhu cầu chi tiờu của Nhà nước Hiệu quả của bộ mỏy thu nộp 2. CÁC KHOẢN THU CHỦ YẾU CỦA NSNN - Thuế - Khoản thu chủ yếu của NSNN - Khoản thu từ phớ và lệ phớ - Khoản thu từ vay nợ của Chớnh phủ - Viện trợ quốc tế THUẾ- NGUỒN THU CHỦ YẾU CỦA NSNN * MỘT SỐ QUAN ĐiỂM: Thuế là sự đúng gúp của những người dõn để duy trỡ quyền lực của Nhà nước (cỏc nhà kinh tế cổ điển) Thuế cú thể coi là một loại “giỏ” mà chỳng ta phải trả cho việc sử dụng hàng húa cụng cộng (Paul. Samuelson). Thuế là khoản thu bắt buộc do nhà nước quy định mà khụng cú tớnh hoàn trả trực tiếp (Simon james & Christopher Nobes- Kinh tế học đỏnh thuế) Khỏi niệm thuế: Thuế là sự đúng gúp bắt buộc của cỏc tổ chức, cỏ nhõn cho nhà nước theo mức độ và thời hạn được phỏp luật quy định, khụng mang tớnh hoàn trả trực tiếp, nhằm tài trợ cho cỏc nhu cầu chi tiờu của Nhà nước. ĐẶC ĐiỂM CỦA THUẾ  Thuế mang tớnh bắt buộc: tớnh cưỡng chế Thuế là cụng cụ để phõn phối lại thu nhập. Thuế mang tớnh khụng hoàn trả trực tiếp ĐƯỜNG CONG LAFFER ss Thuế suất Số thu về thuế 0 A* A1 A2 t* t1 t2 Y2 Y1 Y* VAI TRề CỦA THUẾ Thuế là khoản thu chủ yếu của NSNN Thuế là cụng cụ để nhà nước điều tiết vĩ mụ nền kinh tế Thuế là cụng cụ hữu hiệu để thực hiện cụng bằng xó hội Thuế là cụng cụ để nhà nước kiểm soỏt cỏc hoạt động kinh tế. Thuế là công cụ chủ yếu tập trung nguồn thu cho NSNN HỆ THỐNG THUẾ VÀ CÁCH PHÂN LOẠI THUẾ Hệ thống thuế là tổng hợp cỏc hỡnh thức thuế khỏc nhau nhưng cú mối liờn hệ mật thiết và tỏc động lẫn nhau nhằm thực hiện cỏc chức năng của thuế. Tại sao? THUẾ TRONG SỰ LUÂN CHUYỂN THU NHẬP Thị trường cỏc nhõn tố SX Thị trường hàng húa tiờu dựng Thị trường tài chớnh Đầu tư Tiờu dựng Tiết kiệm Thu nhập 1 2 6 4 3 5 Cỏc hộ gia đỡnh Doanh nghiệp 8 Thu nhập HỆ THỐNG CHÍNH SÁCH THUẾ - Cỏc luật thuế - Chớnh sỏch thu khỏc HỆ THỐNG TỔ CHỨC QL THUẾ - Bộ mỏy thu thuế - cơ chế vận hành HỆ THỐNG THUẾ PHÂN LOẠI THUẾ Theo tớnh chất chuyển giao gỏnh nặng thuế, cú: - Thuế trực thu - thuế giỏn thu Theo cơ sở đỏnh thuế, cú: - Thuế thu nhập - Thuế tài sản - Thuế tiờu dựng ã thuế giá trị gia tăng ã thuế Tiêu thụ đặc biệt ã Thuế Nhập khẩu ã thuế thu nhập doanh nghiệp ã thuế thu nhập đối với người có thu nhập cao ã Thuế sử dụng đất nô ng nghiệp ã thuế nhà đất ã Thuế tàI nguyên ã thuế môn bàI ã phí và lệ phí CÁC TIấU CHÍ XÂY DỰNG MỘT HỆ THỐNG THUẾ TỐT Tớnh cụng bằng: - Theo chiều ngang - Theo chiều dọc Tớnh hiệu quả: - Hiệu quả đối với nền kinh tế - Hiệu quả đối với cụng tỏc thu thuế Tớnh rừ ràng, minh bạchm (tớnh chớnh xỏc). Tớnh thuận tiện. Tớnh ổn định. CÁC YẾU TỐ CƠ BẢN CẤU THÀNH MỘT SẮC THUẾ 1- Tờn gọi 2- Đối tượng nộp thuế 3- Đối tượng chịu thuế 4- Đối tượng bị đỏnh thuế 5- Căn cứ tớnh thuế - Cơ sở tớnh thuế (số lượng đối tượng bị đỏnh thuế) - Thuế suất 6- Chế độ miễn giảm thuế 7- Thủ tục thu- nộp thuế 8- Trỏch nhiệm đối với người nộp thuế 9- Trỏch nhiệm của cơ quan thuế 10- Xử lý vi phạm. 2.2 NGUỒN THU TƯ PHÍ VÀ LỆ PHÍ Phớ là khoản tiền mà một người phải trả khi người đú được hưởng một dịch vụ cụng cộng. Lệ phớ là khoản tiền mà tổ chức, cỏ nhõn phải nộp khi được cơ quan Nhà nước hoặc tổ chức được uỷ quyền phục vụ cụng việc quản lý Nhà nước được quy định. Phõn biệt phớ, lệ phớ với thuế Phõn biệt phớ và lệ phớ thuộc NSNN 2.3 KHOẢN THU TỪ VAY NỢ CỦA CHÍNH PHỦ a) Vay nợ trong nước - Tớn phiếu Kho bạc - Trỏi phiếu Kho bạc: - Trỏi phiếu đầu tư b) Vay nợ nước ngoài - Hiệp định vay mượn (viện trợ cú hoàn lại) giữa hai chớnh phủ - Hiệp định vay mượn giữa chớnh phủ với cỏc tổ chức tài chớnh tiền tệ thế giới. - Phỏt hành trỏi phiếu chớnh phủ ra nước ngoài. 2.4 THU TỪ VIỆN TRỢ QUỐC TẾ (VTQT) VTQT là nguồn vốn phỏt triển của cỏc chớnh phủ, cỏc tổ chức liờn chớnh phủ, cỏc TCQT cấp cho chớnh phủ một nước (thường là những nước đang phỏt triển và những nước nghốo) nhằm thực hiện cỏc chương trỡnh hỗ trợ phỏt triển KT-XH. VTQT bao gồm: - Viện trợ khụng hoàn lại - Viện trợ hoàn lại dưới hỡnh thức cỏc khoản tài trợ phỏt triển chớnh thức (ODA). III.CHI NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC Nội dung: 1. Một số vấn đề chung về chi NSNN 2. Những nguyờn tắc tổ chức chi NSNN 3. Thõm hụt ngõn sỏch Nhà nước- cỏch xử lý MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THU NSNN Chi NSNN là gỡ? Chi NSNN là việc phõn phối và sử dụng quỹ NSNN theo những nguyờn tắc nhất định nhằm đảm bảo thực hiện cỏc chức năng của Nhà nước. PHÂN LOẠI CÁC KHOẢN CHI NSNN Theo mục đớch chi tiờu, NSNN bao gồm: - chi tớch lũy - chi tiờu dựng. Theo yếu tố và phương thức quản lý, chi NSNN bao gồm: - chi thường xuyờn - chi đầu tư phỏt triển - chi trả nợ và viện trợ - Chi dự trữ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN CHI NSNN Sự phỏt triển của lực lượng sản xuất. Khả năng tớch lũy của nền kinh tế. Mụ hỡnh tổ chức bộ mỏy của Nhà nước, và những nhiệm vụ KT-XH của Nhà nước trong từng thời kỳ. Cỏc nhõn tố khỏc như biến động kinh tế, chớnh trị, xó hội, giỏ cả, lói suất, tỷ giỏ hối đoỏi... 2.NGUYấN TẮC TỔ CHỨC CHI NSNN Gắn chặt khoản thu để bố trớ cỏc khoản chi. Đảm bảo yờu cầu tiết kiệm và hiệu quả trong việc bố trớ cỏc khoản chi tiờu của NSNN Tập trung cú trọng điểm. Phõn biệt rừ nhiệm vụ phỏt triển KT-XH của cỏc cấp chớnh quyền theo luật định để bố trớ cỏc khoản chi cho thớch hợp. Tổ chức chi NSNN trong sự phối hợp chặt chẽ với cỏc cụng cụ TC-TT khỏc để cựng tỏc động đến cỏc vấn đề của kinh tế vĩ mụ. IV. THÂM HỤT NSNN Khỏi niệm Cỏc chỉ tiờu đo lường Cỏc nguyờn nhõn Tỏc động của bội chi ngõn sỏch Cỏc biện phỏp tài trợ cho bội chi ngõn sỏch THÂM HỤT NSNN? Thõm hụt NSNN là tỡnh trạng khi mà tổng chi tiờu của NSNN vượt quỏ cỏc khoản thu trong cõn đối (khụng bao gồm cỏc khoản thu vay nợ, viện trợ) của NSNN. Lưu ý: - Thõm hụt NSNN là trạng thỏi khụng mụng muốn nhưng khụng hoàn toàn là hiện tượng tiờu cực. - Mức độ thõm hụt giới hạn được phộp là 3%/GDP. CÁC CHỈ TIấU ĐO LƯỜNG THÂM HỤT NSNN Mức thõm hụt NSNN = Tổng chi – Tổng thu Trong đú: - Tổng chi = chi TX + chi đầu tư + cho vay thuần - Tổng thu = thu TX + thu về vốn Tỷ lệ thõm hụt NSNN= (Mức thõm hụt/ GDP)x100% NGUYấN NHÂN CỦA THÂM HỤT NSNN? - Do chiến tranh, thiờn tai lớn… - Do khủng hoảng kinh tế. - Hiệu quả thấp của nền sản xuất xó hội. - Cơ chế quản lý ngõn sỏch kộm hiệu quả, CP khụng cú khả năng kiểm soỏt được thực hỡnh tài chớnh quốc gia. - Do chớnh phủ thực hiện những đầu tư lớn để phỏt triển kinh tế. Cỏc gúi cứu trợ của cỏc nước trờn thế giới từ 2008-2009 Đơn vị: %/GDP ẢNH HƯỞNG CỦA THÂM HỤT NSNN? Ảnh hưởng đến lói suất thị trường, đến tiết kiệm và đầu tư. Ảnh hưởng đến cỏn cõn thanh toỏn. Ảnh hưởng đến sự ổn định tiền tệ. Tỏc động khỏc (GDP, thất nghiệp) CÁC BIỆN PHÁP XỬ Lí THÂM HỤT NSNN Trực tiếp (khụng bền vững) - Tăng thu, giảm chi NSNN - Vay nợ trong và ngoài nước để bự đắp bội chi - Phỏt hành tiền giấy để bự đắp bội chi. (biện phỏp tỡnh thế cuối cựng). Lõu dài (bền vững) - Tăng cường nõng cao hiệu quả điều hành NS - Thỳc đẩy kinh tế phỏt triển - Nõng cao hiệu quả của nền sản xuất xó hội V.TỔ CHỨC HỆ THỐNG NSNN Nội dung: 1. Tổ chức hệ thống NSNN 2. Phõn cấp quản lý NSNN 1. HỆ THỐNG NSNN * Hệ thống NSNN là gỡ? Hệ thống NSNN là tổng thể cỏc cấp NS gắn bú với nhau trong quỏ trỡnh thực hiện NV thu- chi của mỗi cấp NS. * Nguyờn tắc: Thống nhất và tập trung- dõn chủ Đảm bảo tớnh phự hợp giữa cấp quản lý NS với cấp chớnh quyền nhà nước 2. PHÂN CẤP QUẢN Lí NSNN Thực chất của phõn cấp quản lý NSNN là giải quyết cỏc MQH giữa CQTƯ với cỏc cấp CQĐP trong việc xử lý cỏc vấn đề của hoạt động NSNN. Nội dung: a) Giải quyết MQH quyền lực giữa cỏc cấp CQ trong việc ban hành cỏc C.S, chế độ thu- chi và quản lý NSNN. b) Giải quyết MQH vật chất trong quỏ trỡnh phõn giao nhiệm vụ chi, nguồn thu và cõn đối NSNN c) Giải quyết MQH trong quỏ trỡnh thực hiện chu trỡnh ngõn sỏch NGUYấN TẮC PHÂN CẤP NSNN Phõn cấp NS phải được tiến hành đồng bộ với phõn cấp kinh tế và tổ chức bộ mỏy hành chớnh. Đảm bảo thể hiện vai trũ chủ đạo của NSTƯ và vị trớ độc lập của NSĐP trong hệ thống NSNN thống nhất. Đảm bảo nguyờn tắc cụng bằng trong phõn cấp ngõn sỏch VI- NĂM NGÂN SÁCH VÀ CHU TRèNH NSNN NĂM NGÂN SÁCH CHU TRèNH NSNN NĂM NGÂN SÁCH Năm NS là khoảng thời gian từ thời điểm bắt đầu cho đến thời điểm kết thỳc hoạt động (thu-chi) của NSNN Năm tài chớnh ở cỏc quốc gia: Anh, Ấn Độ, Canada, Hong Kong, Nhật Bản: Năm tài chớnh bắt đầu từ ngày 1 thỏng 4 của một năm và kết thỳc vào cuối ngày 31 thỏng 3 năm kế tiếp. Bỉ, Đức, Hà Lan, Hàn Quốc, Nga, Phỏp, Thỏi Lan, Thụy Sĩ, Trung Quốc, Việt Nam: năm tài chớnh trựng với năm dương lịch. Mỹ: Năm tài chớnh bắt đầu từ ngày 1 thỏng 10 của một năm và kết thỳc vào cuối ngày 30 thỏng 9 năm kế tiếp. Úc: Năm tài chớnh bắt đầu từ ngày 1 thỏng 7 của một năm và kết thỳc vào cuối ngày 30 thỏng 6 năm kế tiếp. Lưu ý: Giữa cỏc nước, mốc tớnh năm NS là khụng giống nhau, song núi chung Năm ngõn sỏch vẫn là 12 thỏng. CHU TRèNH NSNN Chu trỡnh NSNN là toàn bộ cỏc hoạt động từ khõu lập dự toỏn NS đến khõu chấp hành và cuối cựng là quyết toỏn NSNN. 1. Lập NS bao gồm cỏc bước: Lập dự toỏn- Phờ chuẩn dự toỏn- Thụng bỏo NS. 2. Chấp hành NS, bao gồm: - Tổ chức chấp hành dự toỏn thu - Tổ chức chấp hành dự toỏn chi 3. Quyết toỏn NSNN PHƯƠNG PHÁP LẬP DỰ TOÁN NSNN THEO KHUễN KHỔ TÀI CHÍNH TRUNG HẠN (MTEF) PHƯƠNG PHÁP LẬP DỰ TOÁN NSNN THEO KHUễN KHỔ TÀI CHÍNH TRUNG HẠN (MTEF) Ban tài chớnh xó, phường UBND xó, phường HĐND xó, phường UBND quận, huyện HĐND quận’ huyện Sở tài chớnh UBND tỉnh, TP HĐND tỉnh, TP BỘ TÀI CHÍNH Kiểm toỏn Nhà nước CHÍNH PHỦ QUỐC HỘI Phũng TC quận huyện QUY TRèNH QUYẾT TOÁN NSNN