Xã hội và văn hóa

rò cuõng chính laø nhöõng thaønh toá cuûa vaên hoùa. Baøi 4: CAÙC HÌNH THÖÙC TOÀN TAÏI CUÛA VAÊN HOÙA 1. Nguyeân lyù thoáng nhaát trong ña daïng cuûa vaên hoùa Töø caùi chung, caùi thoáng nhaát ñeán caùi rieâng, caùi khaùc bieät Qua caùi rieâng, caùi khaùc bieät t́m thaáy caùi chung, caùi thoáng nhaát Moái quan heä vöøa thoáng nhaát vöøa ña daïng giöõa caùc vaên hoùa Vaán ñeà toaøn caàu hoùa coù thuû tieâu söï ña daïng cuûa caùc vaên hoùa? 2. Tieåu vaên hoùa Ñònh nghóa khaùi nieäm “tieåu vaên hoùa” Caùc loaïi h́nh tieåu vaên hoùa Quan heä giöõa caùc tieåu vuøng vaên hoùa vôùi neàn vaên hoùa daân toäc Caùc quan ñieåm khaùc nhau veà lyù thuyeát tieåu vuøng vaên hoùa 3. Tính töông ñoái vaên hoùa Thuyeát laáy daân toäc ḿnh laøm trung taâm Tính töông ñoái vaên hoùa Nhöõng haïn cheá cuûa thuyeát töông ñoái vaên hoùa Đặt vấn ñề Caùc hieän töôïng vaên hoùa cuõng nhö caùc hieän töôïng töï nhieân vaø xaõ hoäi, chòu taùc ñoäng cuûa hai nhaân toá cô baûn laø thôøi gian vaø khoâng gian, nghóa laø caùc hieän töôïng vaên hoùa toàn taïi trong thôøi gian vaø khoâng gian cuûa chuùng. Chuùng ta thöôøng coù theå hoûi “Hoäi Lim toå chöùc ôû ñaâu?”; “Noù ra ñôøi luùc naøo hoaëc hieän nay coøn toå chöùc khoâng?”. Du khaùch ñeán döï Hoäi Lim coù theå hoûi moät ngöôøi lôùn tuoåi taïi ñòa phöông: “Hoäi Lim toå chöùc laàn naøy coù khaùc ǵ so vôùi 10/15 naêm veà tröôùc?. Vaø, oâng ta coù theå hoûi tieáp “Coù nôi naøo toå chöùc moät leã hoäi nhö Hoäi Lim khoâng?... Nhöõng caâu hoûi treân cho chuùng ta moät chæ daãn ñaùng suy nghó: Theo truïc thôøi gian: khi naøo moät hieän töôïng vaên hoùa naøo ñoù ra ñôøi vaø coù bieán ñoåi khoâng? bieán ñoåi nhö theá naøo? Theo truïc khoâng gian: moät hieän töôïng vaên hoùa phaân boá roäng ñeán ñaâu? Noù coù theå laø hieän töôïng chung cuûa moät vuøng, moät quoác gia, moät daân toäc hay chæ trong moät ñòa phöông vaø trôû thaønh neùt ñaëc tröng cuûa ñòa phöông ñoù. Nh́n theo truïïc thôøi gian, chuùng ta coù theå noùi ñeán tính “truyeàn thoáng” vaø tính “bieán ñoåi” cuûa vaên hoùa. Nh́n theo truïc khoâng gian chuùng ta coù theå noùi ñeán tính “thoáng nhaát” vaø tính “ña daïng” cuûa vaên hoùa. Ñaëc tröng naøy coù theå ñöôïc dieãn ñaït theo moät caùch khaùc laø trong moät neàn vaên hoùa thoáng nhaát, coù caùc tieåu vaên hoùa. ÔÛ khía caïnh xaõ hoäi, chuùng ta coù theå thaáy laø coù nhieàu taàng lôùp xaõ hoäi (ngöôøi ngheøo, ngöôøi giaøu,...), nhöõng nhoùm ngheà nghieäp (noâng daân, giaùo vieân, coâng nhaân,...), nhöõng coäng ñoàng toân giaùo (tín ñoà Phaät giaùo, tín ñoà Coâng giaùo, tín ñoà Cao Ñaøi,...). Trong moãi nhoùm xaõ hoäi keå treân coù nhöõng caùch öùng xöû – nhöõng haønh vi vaên hoùa vöøa gioáng nhau vöøa khaùc nhau. Ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà neâu treân cuõng coù nghóa laø chuùng ta noùi ñeán “caùc h́nh thöùc toàn taïi cuûa vaên hoùa” I. Nguyeân lyù thoáng nhaát trong ña daïng cuûa vaên hoùa I.1. Töø caùi chung, caùi thoáng nhaát ñeán caùi rieâng, caùi khaùc bieät Trong neàn vaên hoùa Vieät Nam, tín ngöôõng thôø cuùng toå tieân haàu nhö phoå bieán trong haàu heát caùc daân toäc. Tuy nhieân, giöõa caùc daân toäc h́nh thöùc thôø cuùng toå tieân cuõng raát khaùc nhau. Ngay trong ngöôøi Vieät giöõa caùc vuøng cuõng coù nhöõng khaùc bieät ñaùng keå: chæ coù ngöôøi Vieät ôû caùc tænh Baéc Trung Boä vaø Baéc Boä môùi coù tuïc “caûi taùng” hay “sang caùt” trong khi ngöôøi Vieät ôû Nam Boä th́ laïi khoâng coù phong tuïïc naøy. Ai cuõng bieát laø luùa gaïo (goàm gaïo teû vaø gaïo neáp) vaø côm coù moät yù nghóa quan troïng nhö theá naøo trong caùc coäng ñoàng daân toäc Vieät Nam, voán laø nhöõng cö daân noâng nghieäp. Noù lieân quan ñeán söï soáng coøn neân luoân laø leã vaät buoäc phaûi coù trong moïi leã nghi. Trong caùi chung ñoù, moãi daân toäc coù caùch cheá bieán rieâng ñeå taïo thaønh caùc leã vaät trong caùc leã cuùng. Ngöôøi Kinh laøm ra baùnh chöng vaø khi ñi vaøo phöông nam ñaõ “hoïc” theo ngöôøi Chaêm ñeå laøm ra baùnh teùt... song vaãn luoân ghi nhôù söï tích baùnh daøy baùnh chöng maø khoâng caàn phaûi saùng taïo theâm moät söï tích “baùnh teùt”. Töông töï, vieäc thôø caù OÂng cuõng ñöôïc ngöôøi Kinh ôû Trung Boä vaø Nam Boä tieáp thu vaø vieäc thôø cuùng caù OÂng ñaõ trôû thaønh moät ñaëc tröng trong vaên hoùa phi vaät theå cuûa ngö daân ngöôøi Kinh. Chuùng ta cuõng bieát laø vieäc thôø thaàn Thaønh Hoøang laø leã nghi coäng ñoàng cuûa laøng ngöôøi Vieät. Theá nhöng nghi thöùc vaø caû kieán truùc ñ́nh laøng cuõng coù söï khaùc bieät giöõa Nam Boä vaø Baéc Boä. YÙ nghóa cuûa vieäc thôø Thaønh Hoøang coù leõ khoâng khaùc nhau nhöng nhöng nghi thöùc leã th́ khoâng gioáng nhau. Ñieåm ñaëc tröng cuûa nhieàu ngoâi ñ́nh ôû Nam Boä laø coù phaàn saân khaáu ñeå dieãn tuoàng “haùt boäi” , trong khi ñieàu ñoù khoâng heà coù ôû Baéc Boä. Ñoù laø chöa keå trong ngoâi ñ́nh Nam Boä coøn coù thôø Thieân Y A Na – nöõ thaàn xöù sôû, hoaëc OÂng Taø döùôi bieåu töôïng ñaù. Nhöõng ví duï treân noùi leân moät ñaëc ñieåm cuûa söï toàn taïi cuûa vaên hoùa. Vaên hoùa toàn taïi döôùi bieåu hieän vöøa thoáng nhaát vöøa ña daïng. Trong caùi chung coù caùi rieâng, caùi ñaëc thuø, neùt phoå quaùt taïo neân söï thoáng nhaát cuûa vaên hoùa nhöng söï thoáng nhaát ñoù khoâng laøm maát neùt ñaëc tröng, maát tính ña daïng cuûa vaên hoùa. I.2. Qua caùi rieâng, caùi khaùc bieät t́m thaáy caùi chung, caùi thoáng nhaát Trong quaù tŕnh phaùt trieån, ôû moät tŕnh ñoä phaùt trieån nhaát ñònh, con ngöôøi coù nhöõng nhu caàu nhö nhau vaø caùch giaûi quyeát gioáng nhau: ñeå che möa naéng con ngöôøi saùng taïo ra ngoâi nhaø, ñeå coù phöông tieän vaän chuyeån con ngöôøi saùng taïo ra xe do ñoäng vaät keùo treân boä hoaëc saùng taïo ra thuyeàn beø ñeå vaän chuyeån treân soâng, vaân vaân. Chuùng ta seõ ñöa ra 2 ví duï: nhaø ôû vaø trang phuïc. Tröôùc nhaát veà nhaø ôû, con ngöôøi saùng taïo ra ngoâi nhaø ñeå che möa naéng, choáng laïi thuù döõ,... nhö moät nhu caàu mang tính sinh hoïc. Tuy nhieân, khoâng phaûi luùc naøo cuõng phaùt xuaát töø moät nhu caàu mang tính chaát sinh hoïc. Y phuïc laø moät ví duï ñaùng suy gaãm. Nhaø ôû: Cuõng laø ngoâi nhaø nhöng coù daân toäc laøm nhaø saøn coøn daân toäc khaùc laïi laøm nhaø ñaát. Cuõng laø ngoâi nhaø nhöng coù daân toäc laïi laøm thaønh nhöõng ngoâi nhaø daøi goàm nhieàu hoä gia ñ́nh chung soáng, daân toäc khaùc th́ laïi chæ taïo ra moät ngoâi nhaø rieâng cho moãi moät hoä gia ñ́nh ḿnh. Veà maët kieán truùc, coù daân toäc troã cöûa ngoâi nhaø ôû ñaàu hoài coøn daân toäc khaùc laïi môû cöûa beân hoâng; coù daân toäc taïo ra ngoâi nhaø coù 4 maùi nhöng daân toäc khaùc laïi chæ coù 2 maùi,... Trang phuïc: Thaät thuù vò neáu ta noùi veà y phuïc. Cuõng caàn phaûi löu yù raèng khoâng phaûi töø khi bieát deät con ngöôøi môùi coù y phuïc. Ngöôïc laïi, phaûi hieåu raèng v́ nhu caàu maëc, con ngöôøi môùi coù saùng taïo ra khung deät. Y phuïc coù phaûi chæ ñeå che thaân? Hôn theá noù coøn coù moät nguoàn goác toân giaùo nöõa. Vaø, vaán ñeà giôùi laïi theå hieän thaät roõ neùt trong trang phuïc. Ñieàu ñoù noùi leân ñieàu ǵ? Y phuïc ngoaøi vieäc giöõ aám, choáng laïi caùi noùng, giöõ cho thaân theå khoûi bò traày söôùt trong quaù tŕnh lao ñoäng, noù coøn coù yù nghóa toân giaùo. Haàu nhö moïi daân toäc ñeàu coù moät nhaän thöùc chung: “loûa theå ñöa ngöôøi ta ñeán yù nieäm taø daâm”. Vaø, töø khi con ngöôøi nhaän ra moái quan heä huyeát thoáng th́ “loïan luaân” laø toäi naëng nhaát vaø moät h́nh thöùc “luaät phaùp ñaàu tieân” cuûa con ngöôøi laø kieâng kî ñoái vôùi toäi loïan luaân. Trong nhaän thöùc ñoù, con ngöôøi khoâng theå “traàn truoàng” vaø hôn theá giôùi nöõ phaûi aên maëc kín ñaùo so vôùi nam giôùi. Töø moät nhu caàu chung, nhöng caùch taïo ra trang phuïc th́ laïi voâ cuøng phong phuù: ÔÛ ngöôøi Vieät cuõng nhö nhieàu daân toäc ôû Vieät Nam th́ xöa kia nam giôùi phoå bieán maëc khoá coøn nöõ giôùi th́ maëc vaùy. Cuõng caàn nhaéc laïi laø maõi ñeán trieàu vua Minh Maïng (1820-1840) nhaø vua ra moät ñaïo duï baét phuï nöõ Baéc Boä phaûi maëc quaàn thay cho chieác vaùy. Ñaïo duï naøy treân thöïc teá chæ coù taàng lôùp giaøu coù tuaân thuû (Nguyeãn Vaên Huyeân, 1940). Con ngöôøi cuõng sôùm saùng taïo ra chieác aùo cho phuï nöõ trong khi nam giôùi coù theå ôû traàn. Vaø, veà chieác aùo, ngöôøi ta laïi t́m thaáy chieác aùo coù cuùt caøi (beân hoâng hoaëc tröôùc ngöïc) vaø chieác aùo daïng ponsoâ – aùo chui ñaàu - raát phoå bieán ôû caùc daân toäc thieåu soá ôû Vieät Nam vaø Ñoâng Nam AÙ. Trong yù nieäm toân giaùo, veà tính thieâng lieâng trong caùc nghi leã, con ngöôøi bao giôø cuõng phaûi aên maëc chænh teà. Ngöôøi ta cuõng deã daøng nhaän thaáy raèng, y phuïc hoøan toøan khaùc nhau giöõa caùc taàng lôùp xaõ hoäi, giöõa quan laïi, thaày leã vaø daân thöôøng, ... Thôøi xöa, nhaø vua coøn ban haønh luaät qui ñònh y phuïc, maøu saéc treân y phuïc cho con daân nöõa (chæ coù vua môùi maëc y phuïc maøu vaøng, coù theâu h́nh roàng,...). Coøn nhieàu ví duï minh chöùng cho moät nhu caàu chung nhöng söï saùng taïo ñeå ñaùp öùng cho nhu caàu ñoù th́ voâ cuøng phong phuù, voâ cuøng ña daïng ôû moãi daân toäc, moãi ñòa phöông, thaäm chí cho nhöõng taàng lôùp khaùc nhau trong xaõ hoäi. Ñieàu ñoù phaûn aùnh tính thoáng nhaát vaø tính ña daïng, töø caùi ña daïng giuùp cho ta nhaän bieát ñöôïc caùi chung, caùi thoáng nhaát. Toùm laïi, ñieåm chung laø nhu caàu gioáng nhau cuûa con ngöôøi; ñieåm rieâng chính laø trong ñieàu kieän cuï theå cuûa moãi nôi, moãi daân toäc, nhöõng traõi nghieäm vaø kinh nghieäm tích luõy qua nhieàu theá heä maø coù söï saùng taïo phuø hôïp. Noùi caùch khaùc, töø moät caùi rieâng, chuùng ta coù theå phaùt hieän ra nhöõng caùi chung trong nhu caàu saùng taïo phuïc vuï cho chính con ngöôøi. I. 3. Moái quan heä vöøa thoáng nhaát vöøa ña daïng giöõa caùc neàn vaên hoùa Noùi ñeán moái quan heä vöøa thoáng nhaát vöøa ña daïng giöõa caùc neàn vaên hoùa chính laø noùi ñeán nhöõng yeáu toá chung vaø rieâng giöõa caùc neàn vaên hoùa. Caùi chung theå hieän tröôùc nhaát laø moái quan heä vaên hoùa, caùi rieâng theå hieän caùi ñaëc thuø, caùi baûn saéc cuûa coäng ñoàng ngöôøi naøy vôùi coäng ñoàng toäc ngöôøi khaùc. Ñeå laøm roõ hôn vaán ñeà naøy, coù theå laáy ñòa baøn caùc tænh Taây Nguyeân laøm minh hoïa: Taây Nguyeân hieän nay bao goàm caùc tænh Gia Lai, Kontum, Ñaêk Laêk, Laâm Ñoàng vaø Ñaêk Noâng. Ñaây laø ñòa baøn cö truù cuûa nhieàu daân toäc thieåu soá baûn ñòa: Giarai, Bana, EÂñeâ, Mnoâng, Maï, Churu, Côho, Raglai, v.v... Caùi chung: Caùc daân toäc ôû Taây Nguyeân cuøng thöøa höôûng moät di saûn vaên hoùa ñoäc ñaùo coù moät khoâng hai laø ngheä thuaät coàng chieâng. Khoâng coù daân toäc naøo ôû ñaây laïi khoâng coù coàng chieâng. Caùc daân toäc naøy coù moät tŕnh ñoä phaùt trieån khaù töông ñoàng nhau vaø hoaït ñoäng kinh teá quan troïng nhaát laø nöông raãy “chaët caây – ñoát – træa haït”. Leã coäng ñoàng trong naêm gaén lieàn vôùi thôøi vuï canh taùc raãy. Tröôùc khi theo caùc toân giaùo, caùc daân toäc ôû ñaây vaãn coøn tin theo h́nh thöùc tín ngöôõng sô khai vôùi nieàm tin laø “vaïn vaät ñeàu coù linh hoàn”. Theá giôùi sieâu nhieân maø caùc daân toäc naøy tin töôûng, bao goàm thaàn linh, ma quyû vaø caùc linh hoàn. Yang laø laø khaùi nieäm chung ñeå chæ thaàn linh. Coù thaàn nuùi, thaàn soâng, thaàn röøng, thaàn nöôùc,... Vôùi nieàm tin sieâu nhieân, vieäc teá leã caùc thaàn vôùi nghi thöùc hieán sinh – ñaëc bieät laø leã ñaâm traâu - trôû neân quan troïng vaø tieâu bieåu cuûa Taây Nguyeân. Khi con ngöôøi cheát, linh hoàn vaãn coøn luaån quaån quanh ngöôøi soáng, chöa theå veà vôùi toå tieân neân con ngöôøi phaûi cuùng côm, chaêm soùc phaàn moà ngöôøi cheát vaø vieäc ñoù chæ keát thuùc khi laøm leã boû maõ. Ngöôøi cheát cuõng ñöôïc chia cuûa caûi vaø ñöôïc ñöa ra nhaø moà. Leã boû maõ v́ vaäy laø moät leã lôùn, tieâu bieåu cuûa caùc daân toäc Taây Nguyeân vaø nhaø moà cuõng laø moät trong nhöõng bieåu tröng vaên hoùa ñoäc ñaùo cuûa Taây Nguyeân. Töø ñaây hoï saùng taïo ra ngheä thuaät trang trí nhaø moà, taïc töôïng nhaø moà, saùng taùc nhöõng baøi haùt, ñieäu muùa cho sinh hoaït lieân quan ñeán nhaø moà... Caùc yeáu toá chung khaùc nhö: ôû nhaø saøn, nhieàu hoä gia ñ́nh cuøng huyeát thoáng soáng trong moät nhaø daøi, laøm nhaø roâng cho sinh hoïat coäng ñoàng, uoáng röôïu caàn, vaän chuyeån baèng guøi... Caùi rieâng Cuøng laäp nhaø moà nhöng caùc daân toäc Bana, Giarai,... coù tuïc laøm töôïng nhaø moà trong khi nhieàu daân toäc khaùc laïi khoâng coù. Cuøng duøng gaäy ñeå choïc loã tæa haït nhöng coù daân toäc duøng gaäy coù löôõi deïp, coù daân toäc laïi laøm gaäy coù ñaàu nhoïn. Moät soá daân toäc coù tuïc caø raêng, caên tai nhö ngöôøi Maï vaø ngöôøi Stieâng trong khi caùc daân toäc khaùc khoâng coù. Phaàn lôùn caùc daân toäc ôû Taây Nguyeân tính huyeát thoáng veà phía meï (maãu heä), sau khi keát hoân cö truù beân nhaø vôï nhöng cuõng ñaõ coù daân toäc tính huyeát thoáng veà phía cha nhö ngöôøi Stieâng, ngöôøi Maï vaø ôû caùc daân toäc naøy, neáu coù ñuû tieàn noäp sính leã th́ coù theå ñöa vôï veà nhaø cha meï, hay buoân laøng cuûa ḿnh. Trong ngöôøi Giarai xuaát hieän vua Löûa (Patao Apui) vaø vua Nöôùc (Patao Ea) nhöng xaõ hoäi cuûa ngöôøi Giarai chöa thaät söï h́nh thaønh boä maùy nhaø nöôùc sô khai… Những ví dụ nêu trên cho thấy mối quan hệ vừa thống nhất vừa đa dạng trong các văn hóa mà cụ thể là trong các dân tộc ở Tây Nguyên vốn có quan hệ hết sức chặt chẽ về mặt nguồn gốc tộc người cũng như về mặt văn hóa. Giải thích cho sự tương đồng hay tính thống nhất giữa các nền văn hóa, người ta thấy có những lý do sau: Đó là kết quả của quá tŕnh tiếp xúc và giao lưu văn hóa; Đó là dấu vết còn lưu lại giữa các dân tộc mà vốn xưa kia có cùng nguồn gốc; Những dân tộc không tiếp xúc, không quan hệ nguồn gốc, sống xa nhau nhưng có những nét tương đồng trong văn hóa là do thực tế cuộc sống, cung cách tư duy, kinh nghiệm,... dẫn đến những sáng tạo tương tự nhau. Giải thích cho sự khác biệt, người ta thấy có những lý do sau: Do sự khác nhau về chủng tộc, ngôn ngữ; Cách xa về không gian địa lý và không đồng nhất về điều kiện tự nhiên (khí hậu, đất đai, điều kiện kinh tế – xã hội; Tính sáng tạo phong phú, đa dạng đến vô tận của con người nhằm phục vụ cuộc sống của chính họ... Trong boái caûnh lieân keát vaø hoäi nhaäp cuûa theá giôùi ngaøy nay, phaân tích moái quan heä vöøa thoáng nhaát vöøa ña daïng cuûa vaên hoùa cho chuùng ta nhận nhaän thöùc ñaày ñuû hôn veà : Nhöõng thuaän lôïi, nhöõng khoù khaên, nhöõng khuynh höôùng vaø nhöõng thaùch thöùc ñaët ra cho moãi neàn vaên hoùa tröôùc söï xaâm nhaäp maïnh meõ cuûa caùc neàn vaên hoùa töø beân ngoøai. Tính thoáng nhaát hay töông ñoàng vaên hoùa laø tieàn ñeà thuaän lôïi ñeå caùc quoác gia, caùc daân toäc hieåu bieát laãn nhau, chia seû nhöõng giaù trò chung, taïo ra ñöôïc nhöõng lôïi ích chung. Tính ña daïng (bieåu hieän qua söï khaùc bieät veà ngoân ngöõ, toân giaùo,...) ngöôïc laïi coù theå laøm haïn cheá söï hieåu bieát laãn nhau giöõa caùc daân toäc, thaäm chí coù theå naûy sinh maâu thuaãn, xung ñoät. Tuy nhieân, söï ña daïng vaên hoùa cuûa nhaân loïai chính laø nguoàn taøi saûn quyù giaù coù taùc duïng kích thích vaø caùch taân, thuùc ñaåy söï giao löu, hôïp taùc. Hôn nöõa, trong boái caûnh toøan caàu hoùa, tính ña daïng vaên hoùa cuûa caùc daân toäc caàn ñöôïc baûo veä vaø phaùt huy. II. Caùc loaïi h́nh tieåu vaên hoùa II.1. Khaùi nieäm tieåu vaên hoùa Thuaät ngöõ tieåu vaên hoùa moâ taû nhöõng nhoùm ngöôøi khoâng nhöõng soáng chung trong moät boái caûnh cuûa moät neàn vaên hoùa roäng lôùn maø coøn soáng thöïc söï trong boái caûnh moät neàn vaên hoùa heát söùc gaàn guõi cuûa coäng ñoàng trong moät khu vöïc, moät toân giaùo, moät nhoùm ngheà nghieäp,… vôùi ḿnh. Vaø ñoù laø tieåu vaên hoùa trong moät neàn vaên hoùa bao goàm nhieàu tieåu vaên hoùa thaønh phaàn. II.2. Tieåu vaên hoùa theo vuøng ñòa lyù: + Ñoù laø loaïi tieåu vaên hoùa, h́nh thaønh treân cô sôû cuûa moät vuøng laõnh thoå hay ñòa vöïc, ñöôïc moät coäng ñoàng ngöôøi cuøng chia seû trong quaù tŕnh sinh toàn. Tieåu vaên hoùa vuøng ñòa lyù taïo neân saéc thaùi cuûa moãi vuøng töø nhöõng ñieàu kieän töï nhieân vaø lòch söû – xaõ hoäi cuûa chính vuøng aáy. + “Tieåu vaên hoùa vuøng ñòa lyù” coøn ñöôïc goïi laø “vuøng vaên hoùa”. +“Vuøng vaên hoùa laø moät vuøng laõnh thoå coù nhöõng töông ñoàng veà maët hoaøn caûnh töï nhieân, daân cö sinh soáng ôû ñoù töø laâu ñaõ coù nhöõng moái quan heä nguoàn goác vaø lòch söû, coù nhöõng töông ñoàng veà tŕnh ñoä phaùt trieån kinh teá – xaõ hoäi, giöõa hoï ñaõ dieãn ra nhöõng giao löu, aûnh höôûng vaên hoùa qua laïi, neân trong vuøng ñaõ h́nh thaønh nhöõng ñaëc tröng chung, theå hieän trong sinh hoaït vaên hoùa vaät chaát vaø vaên hoùa tinh thaàn cuûa cö daân, coù theå phaân bieät vôùi vuøng vaên hoùa khaùc” (Ngoâ Ñöùc Thònh – 2004). Hieän nay ôû Vieät Nam, söï phaân vuøng vaên hoùa chöa coù söï thoáng nhaát giöõa caùc taùc giaû: - Coù taùc giaû phaân thaønh 6 vuøng vaên hoùa: * Taây Baéc, * Vieät Baéc, * Chaâu thoå Baéc Boä, * Trung Boä, * Tröôøng Sôn – Taây Nguyeân,vaø * Nam Boä; Coù taùc giaû phaân ñeán 10 vuøng vaên hoùa (theo Ngoâ Ñöùc Thònh, Vaên hoùa vuøng vaø phaân vuøng vaên hoùa ôû Vieät Nam, 2004): * Ñoàng baèng Baéc Boä, * Xöù Laïng, * Taây Baéc vaø Mieàn nuùi Baéc Trung Boä, * Xöù Thanh, * Xöù Ngheä, * Xöù Hueá, * Xöù Quaûng, * Cöïc Nam Trung Boä, * Tröôøng Sôn – Taây Nguyeân, vaø * Nam Boä. Löu yù: Duø chöa thoáng nhaát trong caùch phaân chia caùc tieåu vuøng vaên hoùa, caùc taùc gæa, caùc nhaø nghieân cöùu veà vaên hoùa Vieät Nam ñeàu thoáng nhaát laø trong neàn vaên hoùa Vieät Nam, coù caùc tieåu vaên hoùa vuøng ñòa lyù (vuøng vaên hoùa). Tieåu vaên hoùa theo ñaëc tröng xaõ hoäi: Tieåu vaên hoùa theo ñaëc tröng xaõ hoäi ñöôïc xaùc ñònh töø chính ñaëc tröng cuûa cô caáu xaõ hoäi taïo ra noù. Nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ t́m hieåu vaø chöùng minh raèng coù vaên hoùa cuûa nhoùm ngöôøi giaøu, nhoùm ngheøo, cuûa nhöõng coäng ñoàng tín ñoà thuoäc caùc toân giaùo khaùc nhau, cuûa nhöõng nhoùm ngheà nghieäp. Trong ñoù, tieåu vaên hoùa toân giaùo vaø tieåu vaên hoùa ngheà nghieäp bieåu hieän moät caùch roõ neùt nhaát. Tieåu vaên hoùa toân giaùo: Tieåu vaên hoùa toân giaùo h́nh thaønh treân cô sôû moät söï ñoàng nhaát veà nieàm tin veà moät ñaáng sieâu nhieân, vaøo moät pheùp maàu. Ñoù laø nieàm tin toân giaùo. Treân cô sôû vieäc thöïc haønh ñöùc tin, nhöõng coäng ñoàng tín ñoà cuûa caùc toân giaùo khaùc nhau taïo thaønh nhöõng tieåu vaên hoùa toân giaùo trong neàn vaên hoùa chung cuûa moät quoác gia, moät daân toäc, moät khu vöïc ñòa lyù. Treân phaïm vi theá giôùi, coù nhöõng toân giaùo lôùn nhö Phaät giaùo, Ky toâ giaùo (Coâng giaùo, Chính thoáng giaùo, Tin Laønh), Hoài giaùo. Coäng ñoàng tín ñoà cuûa caùc toân giaùo keå treân toàn taïi vôùi tö caùch laø moät tieåu vaên hoùa vôùi nhöõng ñaëc tröng h́nh thaønh töø vieäc thöïc hieän moät ñöùc tin. Taát nhieân, trong moãi tieåu vaên hoùa toân giaùo cuõng h́nh thaønh nhöõng tieåu vaên hoùa beân trong noù, do söï phaùt tieån vaø khuynh höôùng phaân ly thöôøng thaáy trong caùc toân giaùo lôùn khi phaùt trieån treân moät ñòa baøn roäng lôùn. Ngoøai ra, taïi moät soá quoác gia, chuùng ta cuõng thaáy nhöõng toân giaùo ñòa phöông vaø coäng ñoàng tin ñoà cuûa caùc toân giaùo ñòa phöông naøy cuõng laø nhöõng tieåu vaên hoùa (nhö nhoùm tín ñoà ñaïo Hindu ôû AÁn Ñoä, nhoùm t́n ñoà ñaïo Cao Ñaøi, ñaïo Hoøa Haûo ôû Vieät Nam). Do vieäc thöïc haønh ñöùc tin moät caùch khaùc nhau, ngöôøi ta deã daøng phaân bieät ñöôïc hoï thuoäc toân giaùo naøo: - Ngöôøi Coâng giaùo ñeán nhaø thôø vaøo ngaøy Chuû nhaät, ngöôøi tín ñoà phaät giaùo ñeán chuøa trong nhöõng ngaøy raèm vaø muøng moät, ngöôøi Hoài giaùo ñeán thaùnh ñöôøng vaøo tröa thöù saùu; - Tín ñoà phaät giaùo kieâng saùt sinh neân aên chay; coøn ngöôøi Hoài giaùo th́ kieâng aên thòt heo v́ theo giaùo lyù ñoù laø con vaät dô baån vaø hoï nhòn aên ban ngaøy vaøo thang 9 Hoài lòch (Ramadan). - Tu só vaø chöùc saéc toân giaùo thöôøng coù y phuïc rieâng nhö laø bieåu töôïng cao quyù; - Kieán truùc toân giaùo laø nhöõng coâng tŕnh mang tính phöùc hôïp veà ngheä thuaät kieán truùc, ñieâu khaéc, hoäi hoïa,... mang moät ñaëc tröng ñoäc ñaùo rieâng. Tieåu vaên hoùa ngheà nghieäp: Tieåu vaên hoùa ngheà nghieäp h́nh thaønh töø thöïc tieãn cuûa nhöõng ngöôøi coù chung moät ngheà nghieäp. Ngöôøi ta hay noùi ñeán tính caùch ngöôøi noâng daân, coâng nhaân, trí thöùc,... Nhö vaäy, hoaït ñoäng ngheà nghieäp maø giöõa nhöõng nhoùm ngheà nghieäp khaùc nhau coù taâm lyù, thoùi quen, neáp sinh hoïat hoaëc öùng xöû khaùc nhau. Ngöôøi ta cuõng coøn thaáy coù nhöõng nhoùm tieåu vaên hoùa laø nhoùm di daân cuøng laøm moät ngheà nghieäp naøo ñoù. 3. Quan heä giöõa caùc tieåu vuøng vaên hoùa vôùi neàn vaên hoùa daân toäc Quan heä giöõa caùc tieåu vuøng vaên hoùa vôùi neàn vaên hoùa daân toäc chính laø söï bieåu hieän cuï theå trong moät quoác gia, moät daân toäc laø moái quan heä thoáng nhaát vaø ña daïng trong vaên hoùa nhö ñaõ neâu treân. Nhöõng nhoùm nhoû thuoäc tieåu vaên hoùa luoân t́m thaáy ḿnh trong moät nhoùm lôùn hôn, trong neàn vaên hoùa chung thoáng nhaát. Trong moät neàn vaên hoùa, ngöôøi ta thaáy ñoàng thôøi toàn taïi caû hai loïai h́nh tieåu vaên hoùa: tieåu vaên hoùa vuøng vaø tieåu vaên hoùa theo ñaëc tröng xaõ hoäi. Trong ñieàu kieän xaõ hoäi oån ñònh, caùc nhoùm tieåu vaên hoùa coù vai troø, chöùc naêng rieâng nhöng coù söï lieân keát, boå trôï cho nhau taïo neân moät ñôøi soáng xã hoäi phong phuù, ña daïng. Ngöôïc laïi, trong moät soá hoøan caûnh xaõ hoäi, caùc tieåu vaên hoùa coù theå laøm phaùt sinh caùc hieän töôïng cuïc boä, ñòa phöông chuû nghóa vaø coù theå daãn ñeán maâu thuaãn vaø xung ñoät. Ñaëc bieät, khi maø moät tieåu vaên hoùa naøo ñoù coù aûnh höôûng ñeán nhöõng tieåu vaên hoùa khaùc, th́ chuùng coù theå gaây moät traøo löu vaø aûnh höôûng lôùn ñeán toøan xaõ hoäi. Traøo löu ñoù coù theå thuùc ñaåy söï tieán boä xaõ hoäi nhöng cuõng coù theå ñoù laø traøo löu tieâu cöïc gaây aûnh höôûng xaáu ñeán toøan xaõ hoäi. Tröôøng hôïp coäng ñoàng Hoài giaùo ôû mieàn Nam Thaùi Lan ñoøi töï trò hoaëc ly khai laø ví duï minh chöùng cho ñieàu naøy. IV. Tính töông ñoái vaên hoùa 1. Thuyeát laáy daân toäc ḿnh laøm trung taâm Ngaøy nay, vieäc ñi laïi trôû neân deã daøng vaø ngöôøi ta cuõng deã daøng ñeán tham quan, du lòch nhöõng nhöõng vuøng ñaát xa xoâi, ñeán nhöõng vuøng vaên hoùa hoøan toøan xa laï vôùi ḿnh. Söï tieáp xuùc ñoù ñeàu ñöa tôùi cho moãi ngöôøi (du khaùch vaø ngöôøi daân baûn ñòa) nhöõng nhaän xeùt vaø ñaùnh giaù laãn nhau. Söï tieáp xuùc ñoù coù theå daãn ñeán nhöõng cuù “shock” vaên hoùa. Nhöõng cuù shock vaên hoùa ñoù giuùp cho chuùng ta cô hoäi suy xeùt laïi chính haønh vi cuûa ḿnh. Vaø ñoù laø söï töông taùc cuûa söï tieáp xuùc vaên hoùa ñaõ ñöôïc ñònh tröôùc. Baïn haõy töôûng töôïng: - Phaàn lôùn ngöôøi Vieät chuùng ta ñeàu aên ñöôïc maém vaø neáu baïn ñöôïc ngöôøi Khmer môøi aên maém “boø hoùc” (prahock), lieäu baïn coù aên khoâng? - Neáu coù dòp du lòch ñaát nöùôc chuøa Thaùp (Campuchia), baïn seõ thaáy ngöôøi Khmer baùn caùc con nheän, caùc con deá, caùc con “nieàng nieãng” ñen mun,... ñöôïc rang leân, baïn nghó ǵ? - Neáu ñi thöïc ñòa ñeán vuøng ngöôøi Chaêm Hroi ôû Phuù Yeân, B́nh Ñònh, baïn ñöôïc môøi aên tröùng kieán vaø kieán con (kieán vaøng) rang, hoaëc naáu thaønh moät moùn aên coù vò chua cuûa tröùng kieán, lieäu baïn coù daùm aên? Hoaëc, baïn coù bieát caùc con moái rang th́ raát giaøu proâteâin vaø cuõng raát saïch khoâng? Coù theå baïn phaûi aên. Nhöng chaéc laø baïn coù khoâng ít söï aùi ngaïi. Ñoù laø v́ noù khoâng theå coù trong caùc moùn aên ñoù aåm thöïc, trong neàn vaên hoùa cuûa baïn. Coù ngöôøi coù thaùi ñoä cho raèng aên coân truøng laø bieåu hieän cuûa söï laïc haäu, cuûa söï man rôï. Vaø, theo caùch suy xeùt ñoù th́ cuõng coù nghóa laø ngöôøi aáy ñaõ laáy neàn vaên hoùa cuûa ḿnh laøm trung taâm ñeå xem xeùt caùc neàn vaên hoùa khaùc. 2. Thuyeát töông ñoái vaên hoùa Thuyeát laáy daân toäc ḿnh laøm trung taâm noùi chung bò baøi xích khaù maïnh vaø töø nhieàu phía. Khoâng chæ nhöõng nhaø trieát hoïc, ngoân ngöõ hoïc, maø caû caùc nhaø nhaân hoïc, xaõ hoäi hoïc ñaõ coá gaéng nghieân cöùu caùc neàn vaên hoùa vôùi muïc tieâu ngaên chaän söï baønh tröôùng cuûa thuyeát coi daân toäc ḿnh laø trung taâm. Choáng laïi quan nieäm coi daân toäc ḿnh laø trung taâm, neàn vaên hoùa maø ḿnh ñang soáng laø trung taâm, ñaïi ña soá caùc nhaø nghieân cöùu ñeàu thöøa nhaän raèng treân theá giôùi cuûa chuùng ta voán toàn taïi nhieàu neàn vaên hoùa. Moãi neân vaên hoùa laø moät heä thoáng hoøan chænh maø trong ñoù moãi thaønh vieân ñeàu tuaân thuû theo. Nhöõng haønh vi öùng xöû cuûa hoï laø hoøan toøan phuø hôïp vôùi coäng ñoàng cuûa hoï nhöng vôùi chuùng ta th́ laïi raát xa laï. Theá neân, khoâng neân tuyeät ñoái hoùa neàn vaên hoùa cuûa ḿnh vaø caàn thaáy moãi neàn vaên hoùa laø moät heä thoáng hoaøn chænh vaø coù neùt ñaëc thuø rieâng. Ñieàu löu yù: khi phaân tích moät neàn vaên hoùa th́ nguyeân taéc ñaàu tieân laø ñoái vôùi töøng neàn vaên hoùa phaûi ñöôïc xem xeùt cuï theå döïa treân caùc giaù trò vaø chuaån möïc cuûa chính neàn vaên hoùa ñoù. Tính töông ñoái vaên hoùa trong khi phaân tích ñöa ra höôùng tieáp caän treân caùc phöông dieän: - Veà lyù luaän: treân theá giôùi toàn taïi nhieàu neân vaên hoùa khaùc nhau vaø quan heä giöõa chuùng vôùi nhau laø b́nh ñaúng, khoâng coù vaên hoùa naøo laø hôn vaên hoùa naøo. - Veà phöông phaùp luaän: Moãi neàn vaên hoùa caàn ñöôïc nh́n vaø phaân tích töø chính caùc giaù trò vaø chuaån möïc cuûa noù chöù khoâng theå aùp ñaët nhöõng giaù trò chuaån möïc khaùc ñeå xem xeùt. - Veà maët thöïc tieãn: Vieäc hieåu vaø toân troïng caùc neàn vaên hoùa seõ goùp phaàn laøm taêng tri thöùc vaø kinh nghieäm trong saùng taïo. Noùi caùch khaùc, thuyeát töông ñoái (luaän) vaên hoùa neâu leân nguyeân taéc: Caùc ñaëc tröng vaên hoùa seõ ñöôïc nhaän thöùc vaø hieåu bieát moät caùch saâu saéc nhaát khi ñaët chuùng trong boái caûnh vaên hoùa maø chuùng laø boä phaän hôïp thaønh. Ngöôøi ta phaûi toân troïng vaø hoïc caùch toân troïng caùc neàn vaên hoùa khaùc neàn vaên hoùa cuûa ḿnh, khoâng duøng neàn vaên hoùa cuûa ḿnh laøm chuaån möïc ñeå xem xeùt hay ñaùnh giaù neàn vaên hoùa khaùc. Ngaøy Hallowen ñeâm 31-10, mang maët naï ñeán goõ cöûa hoaëc ñeán tröôùc cöûa nhaø – phong tuïc cuûa ngöôøi Myõ. Noã löïc khuyeán caùo nhaèm traùnh söï thieân leäch, heïp hoøi khi phaùn xeùt giaù trò cuûa moät phong tuïc hay cuûa moät neàn vaên hoùa khaùc thoâng qua nhöõng giaù trò cuûa neàn vaên hoùa cuûa ḿnh. Aåm thöïc cuûa nhieàu daân toäc aên coân truøng nhöng ngöôøi Baéc Myõ khoâng aên ñöôïc – nhöng khoâng theå cheâ bai caùc daân toäc coù thöùc aên laø coân truøng laø “laïc haäu” Lyù thuyeát naøy ñöôïc xem laø coâng cuï ñeå böôùc ñaàu höôùng ñeán vieäc hieåu bieát caùc neàn vaên hoùa khaùc: noù nhaéc nhôõ raèng coù nhöõng phong tuïc coù veû phi lyù nhöng neáu phaân tích moät caùch khaùch quan trong moâi tröôøng vaên hoùa cuûa phong tuïc ñoù th́ cuõng seõ hieåu bieát vaø giaûi thích ñöôïc tính hôïp lyù cuûa noù. Lyù thuyeát naøy cuõng chuù yù nh́n nhaän caùc hieän töôïng vaên hoùa moät caùch khaùch quan nhöng khoâng boû qua nhöõng chuaån möïc chung coù tính xuyeân vaên hoùa, mang tính quoác teá: leân aùn vaø pheâ phaùn nhöõng huû tuïc phi nhaân tính (huûy baøo thai hay gieát con gaùi ñeå coù con trai, tuïc saên ñaàu ngöôøi ôû Chaâu Phi vaø Ñoâng Nam AÙ, tuïc nhoå raêng cöûa haøm döôùi cuûa beù gaùi ngöôøi Uganta, ôû Vieät Nam coù tuïc caø raêng cuûa ngöôøi Stieâng,…) 3. Nhöõng haïn cheá cuûa thuyeát töông ñoái vaên hoùa Maëc duø ñöôïc nhieàu ngöôøi uûng hoä, nhöng thuyeát töông ñoái vaên hoùa trong thöïc teá ñaõ gaëp phaûi nhöõng haïn cheá trong khi phaân tích vaø “nhaän thöùc” tính tích cöïc hay tieâu cöïc cuûa moät soá hieän töôïng vaên hoùa trong neàn vaên hoùa naøy hay vaên hoùa khaùc. Coù nhöõng haïn cheá cô baûn cuûa thuyeát töông ñoái vaên hoùa nhö sau: Trong khi nhaán maïnh hoaëc ñeà cao ñeán tính ñoäc laäp vaø caùc giaù trò töï thaân cuûa moãi neàn vaên hoùa, lyù thuyeát naøy khoâng theå giaûi thích ñöôïc tính “hôïp lyù”, tính “caàn thieát”,... cuûa moät soá hieän töôïng vaên hoùa nhö tuïc saên ñaàu ngöôøi, tuïc gieát ngöôøi bò cho laø “ma lai”, tuïc neùm ñaù cho ñeán cheát ñoái vôùi caùc phuï nöõ ngoaïi t́nh,v.v... Vaäy coù caàn phaûi pheâ phaùn vaø thay ñoåi taâm lyù, haønh vi neâu treân? Treân theá giôùi hieän coøn khoâng ít caùc daân toäc coøn ñang soáng trong t́nh traïng cuûa xaõ hoäi nguyeân thuûy. Ñoái vôùi nhöõng daân toäc naøy, coù neân thuùc ñaåy caùc neàn vaên hoùa trong t́nh traïng nguyeân thuûy aáy theo moät moâ h́nh “coâng nghieäp” vaø giuùp hoï khaéc phuïc t́nh traïng tuït haäu so vôùi caùc daân toäc khaùc? Hoaëc, laøm theá naøo coù theå ñöa nhöõng thaønh töïu khoa hoïc kyõ thuaät vaøo caùc daân toäc naøy maø khoâng phaù vôõ neàn vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa hoï? Hay laø neân giöõ nguyeân t́nh traïng vaø tuaân theo söï phaùt trieån töï thaân cuûa chính daân toäc ñoù, cuûa neàn vaên hoùa ñoù? Tröôùc nhöõng vaán ñeà nhö vöøa neâu, nhöõng ngöôøi theo thuyeát töông ñoái coøn chöa ñöa ra ñöôïc nhöõng giaûi phaùp khaû thi. Thuyeát töông ñoái vaên hoùa gaëp phaûi söï khoù khaên trong khi phaân tích moái quan heä vöøa thoáng nhaát vöøa ña daïng cuûa vaên hoùa. Do ñeà cao tính ñoäc laäp cuûa caùc neàn vaên hoùa, hoï xem caùc neàn vaên hoùa laø moät thöïc theå thuaàn nhaát vaø do ñoù khoâng thaáy coù nhöõng yeáu toá mang tính phoå quaùt, ñoàng nhaát giöõa caùc neàn vaên hoùa; Khoâng thaáy ñöôïc söï aûnh höôûng laãn nhau cuûa caùc neàn vaên hoùa vaø cuõng khoâng döï baùo ñöôïc söï bieán ñoåi vaên hoùa do tieáp xuùc hoaëc söï saùng taïo cuûa moät ñòa phöông, moät khu vöïc. Baøi 5TÍNH QUY LUAÄT TRONG SÖÏ VAÄN HAØNH VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA VAÊN HOAÙ DÖÔÙI GOÙC NHÌN XAÕ HOÄI HOÏC 1. Baûn saéc vaên hoaù 2. Toøan caàu hoùa 3. Giao löu vaên hoaù 4. Bieán ñoåi vaên hoùa 1 Baûn saéc vaên hoaù 1.1. Baûn saéc vaên hoùa –caùc yeáu toá vaø tính heä thoáng Nhaän thöùc veà baûn saéc vaên hoùa: - Moãi daân toäc coù moät neàn vaên hoùa rieâng, laø caùi maø chuùng ta nhaän thaáy daân toäc naøy khaùc daân toäc kia, caùi maø chuùng ta xaùc ñònh ḿnh thuoäc vaøo daân toäc naøo. Moãi neàn vaên hoùa coù nhöõng giaù trò vaø nhöõng chuaån möïc rieâng. Moãi ngöôøi öùng xöû döïa treân nhöõng giaù trò vaø chuaån möïc ñoù. - Ngöôøi ta coù theå thaáy moãi daân toäc coù moät phong caùch (ngöôøi Vieät: ǵ cuõng cöôøi ! ngöôøi Anh: ñieàm ñaïm, kín ñaùo, laïnh luøng,... ngöôøi Phaùp: côûi môû, soâi noåi, chan hoøa,...); Baûn saéc vaên hoùa thöôøng ñöôïc hieåu laø nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät vaø oån ñònh, taïo ra tính ñoàng nhaát cuûa con ngöôøi ôû caùc caáp ñoä caù nhaân vaø nhoùm cuõng nhö ôû caáp ñoä toøan theå xaõ hoäi. Noù ñöôïc theå hieän ôû taát caû caùc laõnh vöïc cuûa ñôøi soáng nhö yù thöùc veà nguoàn coäi, caùch tö duy, caùch saùng taïo khoa hoïc vaø ngheä thuaät, phong caùch sinh soáng, phong tuïc taäp quaùn, leã nghi, tín ngöôõng,... maø moät daân toäc hay moät coäng ñoàng ngöôøi naøo ñoù cuøng chia seû vôùi nhau vaø khu bieät hoï vôùi caùc daân toäc hay coäng ñoàng khaùc. Nghò quyeát Hoäi nghò BCHTW laàn thöù 5 (khoùa 8), 1998, Ñaûng ta xaùc ñònh baûn saéc vaên hoùa daân toäc ta laø nhöõng giaù trò beàn vöõng, ñoù laø tinh hoa cuûa coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam, ñöôïc vun ñaép neân qua lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc: - Loøng yeâu nöôùc noàng naøn, yù chí töï cöôøng daân toäc ; - Tinh thaàn ñoøan keát, yù thöùc coäng ñoàng gaén keát caù nhaân – gia ñ́nh – laøng xaõ – Toå quoác ; - Loøng nhaân aùi, khoan dung, troïng nghóa t́nh, ñaïo lyù ; - Ñöùc tính caàn cuø, saùng taïo trong lao ñoäng ; - Söï tinh teá trong öùng xöû, tính giaûn dò trong loái soáng. 1.2. Tính beàn vöõng cuûa baûn saéc vaên hoùa daân toäc (Moãi con ngöôøi ñeàu baét reã raát saâu vaøo baûn saéc vaên hoaù daân toäc) - Chuùng ta caûm thaáy quaù quen thuoäc ñeán ñoä khoâng nhaän ra caùch öùng xöû vaø phong caùch cuûa ḿnh vôùi nhöõng ngöôøi coù cuøng moät neàn vaên hoùa cuûa ḿnh. Nhöng khi chuùng ta tieáp xuùc vôùi moät ngöôøi nöôùc ngoøai ngay taïi queâ höông ḿnh hoaëc ñi ra nöôùc ngoøai, chuùng ta môùi caûm nhaän ñöôïc söï khaùc bieät. Ñoâi khi söï khaùc bieät ñoù taïo thaønh nhöõng « cuù shock vaên hoùa» vaø chuùng ta seõ töï hoûi taïi sao hoï laïi laøm nhö theá vaø taïi sao ta laïi laøm nhö theá naøy? Khoâng con ngöôøi Vieät Nam naøo laïi khoâng caûm nhaän ñöôïc t́nh queâ höông qua nhöõng bieåu röôïng « luõy tre, caây ña, gieáng nöôùc, beán nöôùc, ñ́nh laøng,... ». - Tö duy soâng nöôùc cuûa ngöôøi Vieät ôû Nam Boä laø moät ví duï ñieån h́nh veà neùt ñaëc thuø hay baûn saéc trong ngoân ngöõ so vôùi caû nöôùc (xe ñoø, quaù giang, anh em coät cheøo, nhaäu tôùi beán, con nöôùc,...) 1.3. YÙ nghóa cuûa baûn saéc vaên hoaù ñoái vôùi söï caùch taân, ñoåi môùi - Söï phaùt trieån vaên hoùa luoân luoân mang tính keá thöøa vaø v́ vaäy vaên hoùa coù chöùc naêng giaùo duïc. - Trong quaù tŕnh phaùt trieån cuûa vaên hoùa, caùc giaù trò, caùc chuaån möïc töøng ñöôïc toân troïng khoâng theå hoøan toøan bò phuû nhaän nhöng cuõng khoâng theå khoâng thay ñoåi tröôùc söï bieán ñoåi cuûa caùc yeáu toá vaên hoùa noùi chung. - Söï caùch taân, ñoåi môùi baûn thaân noù laø moät nhu caàu, moät söï vaän ñoäng taát yeáu nhöng khoâng theå khoâng mang tính keá thöøa. - Trong moät chöøng möïc naøo ñoù, söï caùch taân, ñoåi môùi ñeå h́nh thaønh nhöõng giaù trò, nhöõng chuaån möïc môùi coù moät giai ñoïan quaù ñoä maø ôû giai ñoïan naøy, chuùng ta nhaän thaáy söï « leäch chuaån », laø moät giai ñoaïn maø quaù tŕnh bieán ñoåi ñeå h́nh thaønh nhöõng giaù trò, nhöõng chuaån möïc môùi vaø trong nhöõng chuaån möïc vaø giaù trò môùi thöôøng coù söï baûo löu trong moät chöøng möïc nhaát ñònh caùc giaù trò, caùc chuaån möïc tröôùc ñoù hoaëc luoân toàn taïi caùc yeáu toá mang tính truyeàn thoáng (coù ñoä beàn vöõng cao). 1.4. Söï h́nh thaønh baûn saéc vaên hoaù Baûn saéc vaên hoùa chính laø söï keát tinh nhöõng giaù trò ñöôïc coi laø thieâng lieâng cuûa moät daân toäc trong tieán tŕnh lòch söû laâu daøi cuûa daân toäc ñoù, traûi qua nhieàu thaêng traàm. Baûn saéc vaên hoùa chính laø nhöõng yeáu toá beàn vöõng, ñaëc thuø, ñöôïc löu truyeàn vaø keá thöøa taïo neân neùt ñaëc thuø cuûa daân toäc, cuûa coäng ñoàng. 3. Baûn saéc vaên hoaù trong tieán tŕnh toaøn caàu hoaù - Baèng nhieàu phöông tieän, vaên hoùa cuûa caùc daân toäc ngaøy caøng ñöôïc phoå bieán moät caùch roäng raõi vaø coù moät soá yeáu toá vaên hoùa trôû thaønh phoå bieán treân phaïm vi toøan caàu (ví duï: aâu phuïc). Tuy nhieân, khoâng phaûi v́ vaäy maø neùt ñaëc thuø veà maët vaên hoùa giöõa caùc daân toäc bò xoùa nhoøa. - Trong xu höôùng toøan caàu hoùa, vaên hoùa cuûa moãi daân toäc caøng coù ñieàu kieän ñeå phaùt huy laøm phong phuù cho vaên hoùa nhaân loïai. Xu höôùng toøan caàu hoùa vöøa taïo neân söï ñoàng nhaát ñoàng thôøi laïi taïo ra moâi tröôøng ñeå caùc neàn vaên hoùa khaùc nhau ñöôïc giôùi thieäu ñeán toøan nhaân loïai. - Trong quaù tŕnh giao löu trong boái caûnh toøan caàu hoùa, caùc neàn vaên hoùa vöøa coù nhöõng ñieåm chung ñoàng thôøi vöøa baûo veä, phaùt huy nhöõng neùt ñaëc thuø rieâng, laøm phong phuù cho vaên hoùa nhaân loïai. 3.1. Khaùi nieäm “toaøn caàu hoùa”: Nhöõng vaán ñeà lan toûa vöôït khoûi bieân giôùi moät quoác gia, moät chaâu luïc, noù mang tính quoác teá vaø hôn theá noù taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán töøng quoác gia. 3.2. Vaán ñeà toaøn caàu hoùa ñaët ra nhieàu moái quan ngaïi, trong ñoù coù 3 moái quan ngaïi lôùn: - Vaán ñeà moâi tröôøng: Vaán ñeà moâi tröôøng laø vaán ñeà toaøn caàu hoùa ñaët ra khoâng chæ cho 1 quoác gia, moät chaâu luïc vaø caùch giaûi quyeát ñoøi hoûi phaûi coù söï haøi hoøa trong phaïm vi töøng nöôùc vaø giöõa caùc nöôùc. Caùch giaûi quyeát theo tinh thaàn haøi hoøa ñoù khoâng phaûi luùc naøo cuõng thöïc hieän ñöôïc vaø thöôøng daãn ñeán söï thieät thoøi cuûa caùc nöôùc ngheøo, caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Ví duï: baûo veä taàng oâzoân, giaûm thieåu t́nh traïng möa axit... - Vaán ñeà xaõ hoäi – chính trò: Ví duï, vaán ñeà noùng leân cuûa khí haäu, vaán ñeà baûo veä söï ña daïng sinh hoïc, naïn khuûng boá... Nhöõng vaán ñeà naøy khoâng ñöôïc xeáp vaøo vaán ñeà moâi tröôøng maø voán coù nguoàn goác xaõ hoäi – chính trò nhöng noù cuõng mang tính lan toûa toøan caàu. Giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà kể treân laïi cuõng coù theå ñöa ñeán nhöõng thieät thoøi cho caùc nöôùc ngheøo, caùc nöôùc keùm phaùt trieån vaø caû nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån. Bôûi v́, neàn kinh teá quoác daân cuûa caùc nöôùc naøy, nhaát laø caùc nöôùc ngheøo, caùc nöôùc keùm phaùt trieån voán coøn döïa vaøo vieäc baùn taøi nguyeân (goã, khoaùng saûn, daàu thoâ,...). Vaán ñeà vaên hoùa: Coù moät vaán ñeà laø lieäu söï lan toûa, söï xaâm nhaäp ngaøy caøng maïnh meõ hôn, coù yù thöùc hôn cuûa caùc yeáu toá cuûa caùc neàn vaên hoùa, nhaát laø neàn vaên hoùa phöông Taây, neàn vaên hoùa cuûa nhöõng nöôùc phaùt trieån cao lieäu coù ñöa ñeán t́nh traïng “ñoàng nhaát hoùa” veà vaên hoùa, coù thuû tieâu tính ña daïng cuûa vaên hoùa hay khoâng? Ngaøy nay, coù söï xaâm nhaäp maïnh meõ treân phaïm vi toøan caàu khoâng chæ cuûa haøng hoùa tieâu duøng maø caû treân nhieàu phöông dieän: theå thao, aâm nhaïc, phim aûnh, thôøi trang, aåm thöïc... Theá giôùi xích laïi gaàn nhau vôùi moân boùng ñaù (theå thao vua), tennis, golf,... Coøn ôû Vieät Nam coù bao nhieâu treû em, thieáu nieân coøn chôi troø “ñaùnh troõng” thaäm chí coøn khoâng bieát ñeán ñoù laø troø chôi ǵ! AÂm nhaïc “hieän ñaïi” vôùi nhaïc rock, rap,... cuõng thu huùt giôùi treû trong khi “caûi löông”, “quan hoï”,... ñang coù xu höôùng bò cho laø “reà raø”, “queâ muøa”... Vaø, lieäu ngaøy “Gioã toå Huøng Vöông” vaø ngaøy “T́nh yeâu”, ngaøy naøo ñöôïc thanh nieân nhôù ñöôïc nhieàu hôn? Moät vaán ñeà ñaët ra laø lieäu seõ daãn ñeán moät nguy cô “ñoàng nhaát hoùa” veà vaên hoùa? Lieäu Vieät Nam chuùng ta coù bò maát ñi nhöõng neùt vaên hoùa theå hieän baûn saéc cuûa daân toäc hay khoâng? Caâu traû lôøi laø cuûa töøng ngöôøi chuùng ta. May maén laø, ngöôøi ta ngaøy caøng nhaän thöùc ñöôïc nguy cô maát ñi tính ña daïng vaên hoùa. “Ñoàng nhaát hoùa” vaên hoùa ñoàng nghóa vôùi vieäc laøm ngheøo naøn ñôøi soáng con ngöôøi, thuû tieâu nguoàn löïc saùng taïo cuûa con ngöôøi. Caøng ngaøy, con ngöôøi caøng nhaän thaáy söï maát maùt, söï mai moät nhieàu yeáu toá vaên hoùa trong di saûn vaên hoùa cuûa cha oâng vaø ñang coù nhöõng noã löïc söu taàm, baûo toàn vaø laøm soáng laïi chuùng. Nhöng coù moät thöïc teá ñaùng lo ngaïi laø nhieàu yeáu toá vaên hoùa cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû Vieät Nam ñang daàn daàn bò maát ñi tröôùc söï tieáp xuùc ngaøy caøng maïnh meõ hôn vôùi ngöôøi Kinh. Thaùng 3/1994, UNESCO phoái hôïp vôùi Boä Vaên hoùa – Thoâng tin Vieät Nam toå chöùc cuoäc hoäi thaûo quoác teá cuûa caùc chuyeân gia nhaèm baûo toàn vaø phaùt huy di saûn phi vaät chaát cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû Vieät Nam. Cuoäc hoäi thaûo naøy nhö moät tieáng chuoâng caûnh tænh chuùng ta laø, neàn vaên hoùa cuûa caùc daân toäc thieåu soá – nhaát laø vaên hoùa phi vaät theå – neáu khoâng ñöôïc baûo toàn vaø phaùt huy th́ tröôùc nhaát neàn vaên hoùa cuûa Vieät Nam chuùng ta seõ giaûm ñi hay maát ñi tính ña daïng, tính phong phuù, khoâng coøn ñöôïc tính muoân maøu muoân veû nhö tröôùc ñaây. 3.3. Baûn saéc vaên hoaù trong tieán tŕnh toaøn caàu hoaù - Söï taùc ñoäng cuûa toaøn caàu hoùa ñeán tính ña daïng cuûa vaên hoùa nhaân loaïi treân phaïm vi toaøn caàu laø khoâng ñaùng lo laéng. - Trong quaù tŕnh toaøn caàu hoùa, caùc quoác gia vöøa leä thuoäc vaøo nhau, vöøa hôïp taùc vöøa caïnh tranh ñeå naâng vò trí cuûa ḿnh traân tröôøng quoác teá. Trong boái caûnh ñoù, söï va chaïm thaäm chí xung ñoät giöõa caùc heä giaù trò h́nh thaønh trong töøng neàn vaên hoùa laø moät taát yeáu. - Vaø cuõng taát yeáu daãn ñeán söï öu thaéng cuûa moät heä giaù trò vaên hoùa naøo ñoù trong khi moät hay nhieàu heä giaù trò vaên hoùa khaùc bò rôi vaøo t́nh traïng yeáu theá vaø coù theå bò maát ñi moät vaøi yeáu toá vaên hoùa truyeàn thoáng naøo ñoù. - Trong boái caûnh toøan caàu hoùa, nhöõng thaønh töïu ñoâi khi khoâng phaûi ñöôïc chia seû ñoàng ñeàu cho moãi quoác gia, moãi daân toäc. Khoâng coù quoác gia naøo coù theå ñaët ḿnh ra ngoøai xu theá toøan caàu hoùa. Nhöng lieäu coù quoác gia, daân toäc naøo muoán neàn vaên hoùa cuûa ḿnh trôû neân suy yeáu hoaëc maát ñi moät vaøi yeáu toá vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa ḿnh!? => Trong boái caûnh toaøn caàu hoùa, vaán ñeà giöõ ǵn vaø phaùt huy baûn saéc vaên hoùa cuûa daân toäc caøng noåi leân hôn bao giôø heát. - Hai xu höôùng caàn traùnh trong vaán ñeà giöõ ǵn vaø phaùt huy baûn saéc vaên hoùa cuûa daân toäc trong boái caûnh toøan caàu hoùa: 1/ Ñeà cao baûn saéc vaên hoùa daân toäc ḿnh vaø xem nheï baûn saéc vaên hoùa daân toäc khaùc laøm naûy sinh taâm lyù töï cao töï ñaïi; 2/ Töï ty, ñaùnh giaù quaù thaáp neàn vaên hoùa daân toäc ḿnh, ñeà cao baûn saéc vaên hoùa cuûa ngöôøi khaùc; vaø ñoù chính laø bieåu hieän cuûa söï khoâng tin töôûng vaøo truyeàn thoáng vaên hoùa daân toäc, khoâng phaùt huy ñöôïc nguoàn löïc noäi sinh cuûa quoác gia – daân toäc ñeå töï cöôøng vaø goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån chung cuûa nhaân loïai. - Baûn saéc vaên hoùa cuõng khoâng phaûi laø caùc yeáu toá “thuaàn tuùy baûn ñòa” vaø “nhaát thaønh baát bieán” laøm haïn cheá nhaän thöùc veà söï tieán hoùa cuûa vaên hoùa, söï thay ñoåi ñaëc tröng trong nhieàu phöông dieän cuûa ñôùi soáng xaõ hoäi vaø vaên hoùa. Thöïc teá cho thaáy, beân caïnh nguoàn löïc noäi sinh, caùc neàn vaên hoùa treân theá giôùi ñeàu ít nhieàu chòu aûnh höôûng vaø tieáp thu nhöõng yeáu toá ngoïai sinh. Nhöõng yeáu toá môùi naûy sinh hoaëc ñöôïc tieáp nhaän cuõng goùp phaàn laøm cho baûn saéc vaên hoùa daân toäc luoân vaän ñoäng, bieán ñoåi cho phuø hôïp vôùi söï phaùt trieån cuûa thôøi ñaïi. Ñoù laø “baûn saéc vaên hoùa ñoäng” hay cuõng coù theå noùi “baûn saéc vaên hoùa laø moät phaïm truø lòch söû”. - Baèng nhieàu phöông tieän, vaên hoùa cuûa caùc daân toäc ngaøy caøng ñöôïc phoå bieán moät caùch roäng raõi vaø coù moät soá yeáu toá vaên hoùa trôû thaønh phoå bieán treân phaïm vi toøan caàu (ví duï: aâu phuïc). Tuy nhieân, khoâng phaûi v́ vaäy maø neùt ñaëc thuø veà maët vaên hoùa giöõa caùc daân toäc bò xoùa nhoøa. - Trong xu höôùng toøan caàu hoùa, vaên hoùa cuûa moãi daân toäc caøng coù ñieàu kieän ñeå phaùt huy laøm phong phuù cho vaên hoùa nhaân loïai. Xu höôùng toøan caàu hoùa vöøa taïo neân söï ñoàng nhaát ñoàng thôøi laïi taïo ra moâi tröôøng ñeå caùc neàn vaên hoùa khaùc nhau ñöôïc giôùi thieäu ñeán toøan nhaân loïai. Trong quaù tŕnh giao löu trong boái caûnh toaøn caàu hoùa, caùc neàn vaên hoùa vöøa coù nhöõng ñieåm chung ñoàng thôøi vöøa baûo veä, phaùt huy nhöõng neùt ñaëc thuø rieâng, laøm phong phuù cho vaên hoùa nhaân loïai. 4. Giao löu vaên hoùa 4.1. Giao löu vaên hoaù – moät yeâu caàu khoâng theå thieáu ñeå phaùt trieån - Giao löu vaên hoùa laø moät hieän töôïng xaõ hoäi phaûn aùnh moái quan heä vaø aûnh höôûng laãn nhau giöõa caùc quoác gia, daân toäc. Quan heä giao löu vaên hoùa coù theå thaáy trong caùc laõnh vöïc theá giôùi quan hay heä tö töôûng, toân giaùo, ngheä thuaät, toå chöùc xaõ hoäi vaø nhaát laø trong khoa hoïc – kyõ thuaät – coâng ngheä. - Quaù tŕnh giao löu vaên hoùa dieãn ra do: môû roäng giao löu buoân baùn, di daân, hôïp taùc lao ñoäng, hoân nhaân, hôïp taùc trong giaùo duïc,... - Giao löu vaên hoùa dieãn ra töø raát xa xöa trong quaù tŕnh tieáp xuùc ngaøy caøng thöôøng xuyeân hôn, maïnh meõ hôn vaø ngaøy caøng dieãn ra trong xu höôùng hoøa b́nh hôïp taùc. Chính v́ vaäy laø thuyeát “phoå bieán vaên hoùa” ñaõ ñöa ra nhaän ñ́nh raèng: trong vaên hoùa theá giôùi, “söï vay möôïn laãn nhau coøn lôùn hôn nhieàu so vôùi vieäc saùng taïo ra caùi môùi”. - C. Maùc vaø Ph. AÊnghen (trong Heä tö töôûng Ñöùc): “Nhöõng löïc löôïng saûn xuaát, nhaát laø nhöõng phaùt minh, ñaõ ñaït ñöôïc ôû moät ñòa phöông coù maát ñi hay khoâng maát ñi ñoái vôùi söï phaùt trieån sau naøy, ñieàu ñoù phuï thuoäc vaøo söï môû roäng cuûa hoïat ñoäng trao ñoåi maø thoâi. Chöøng naøo coøn chöa coù söï giao dòch vöôït phaïm vi nhöõng ñòa phöông laân caän moät caùch tröïc tieáp th́ ngöôøi ta phaûi ñaëc bieät laøm laïi moãi phaùt minh trong töøng ñòa phöông,.. Trong buoåi ñaàu cuûa lòch söû, ngöôøi ta phaûi haøng ngaøy laøm laïi moãi phaùt minh moät trong töøng ñòa phöông moät”. - Söï giao löu vaên hoùa khoâng chæ laøm cho beân tieáp nhaän maø caû beân truyeàn baù vaên hoùa cuøng coù lôïi; khi giao löu, trao ñoåi bò caét ñöùt th́ caû hai ñeàu bò haïn cheá trong phaùt trieån. V́ vaäy giao löu vaên hoùa ñöôïc ñaët ra nhö moät leõ ñöông nhieân, nhö moät nhu caàu taát yeáu. Giao löu vaên hoùa, theo ñuùng nghóa, thöôøng dieãn ra theo 2 chieàu höôùng: 1/ töø quoác teá vaøo quoác gia – daân toäc; 2/ töø quoác gia – daân toäc ra quoác teá. 4.2. Baûn lónh vaø söùc soáng Vieät Nam qua vieäc tieáp nhaän, bieán caûi vaø ñoàng hoaù vaên hoaù nöôùc ngoaøi - Lòch söû nhaân loïai chöùng minh raèng moät trong nhöõng thöôùc ño veà söùc soáng cuõng nhö söï tieán boä veà maët vaên hoùa cuûa moät quoác gia, daân toäc chính laø khaû naêng giao löu, tieáp bieán vaø ñoàng hoùa caùc thaønh töïu cuûa caùc quoác gia, daân toäc khaùc ñeà bieán chuùng thaønh moät boä phaän gaén keát vaø hoøan chænh cuûa neàn vaên hoùa cuûa quoác gia, daân toäc ḿnh. - Xuaát phaùt töø neàn vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ, ngöôøi Vieät vaø caùc daân toäc trong coäng ñoàng daân toäc Vieät Nam ñaõ tieáp nhaän nhieàu neàn vaên hoùa vaø töø ñoù laøm phong phuù cho neàn vaên hoùa cuûa quoác gia – daân toäc ḿnh: + Vôùi AÁn Ñoä, chuùng ta ñaõ tieáp nhaän Phaät giaùo vaø Hinñu giaùo vaø hai toân giaùo naøy cuõng ñoùng vai troø quan troïng trong vaên hoùa nöôùc ta, ñaëc bieät trong ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi Khmer. + Vôùi Trung Hoa, chuùng ta ñaõ tieáp nhaän vaø caûi bieán nhöõng yeáu toá höõu ích vaø tích cöïc ñeå laøm giaøu cho neàn vaên hoùa ḿnh, bieåu hieän cuï theå nhö trong ngoân ngöõ, vaên töï, giaùo duïc, thi cöû, toå chöùc nhaø nöôùc, ngheä thuaät,... + Vôùi phöông Taây, tieâu bieåu laø vaên hoùa Phaùp, (moät maët choáng laïi chuû nghóa thöïc daân, nhöng chuùng ta ñaõ hoïc taäp raát nhieàu töø ngöôøi Phaùp, vaên hoùa Phaùp), nhö trong vieäc caûi toå giaùo duïc, khoa hoïc, coâng ngheä, truyeàn thoâng baùo chí, truyeàn thoâng, vaên hoïc,... + Töø sau Caùch maïng thaùng Taùm, chuùng ta tieáp nhaän nhöõng yeáu toá vaên hoùa môùi töø maø haït nhaân cô baûn laø chuû nghóa Maùc – Leânin töø Lieân xoâ vaø caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Chuùng ta ñaõ tieáp thu vaø vaän duïng vaøo thöïc tieãn nöôùc ta veà theå cheá chính trò, toå chöùc boä maùy haønh chaùnh, trieát hoïc, vaên hoïc ngheä thuaät... 4.3. Söï ñoùng goùp cuûa vaên hoaù Vieät Nam vaøo vaên hoùa theá giôùi Trong thôøi ñaïi ngaøy nay, trong phaïm vi vaên hoùa, caùc quoác gia khoâng nhöõng taêng cöôøng giao tieáp ñoàng thôøi cuõng chòu söï xaâm nhaäp cuûa vaên hoùa beân ngoøai bôûi söï phaùt trieån cuûa coâng ngheä trong truyeàn thoâng (truyeàn thanh, truyeàn h́nh, internet). Trong t́nh h́nh ñoù, moãi quoác gia chuû ñoäng “môû cöûa”, caûi bieán vaø ñoàng hoùa caùc yeáu toá vaên hoùa ngoaïi sinh nhaèm laøm giaøu vaø taêng cöôøng cho caùc yeáu toá vaên hoùa noäi sinh ñeå phaùt trieån vaø hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc. Beân caïnh ñoù, moãi quoác gia, trong ñoù coù VN chuùng ta cuõng ñoàng thôøi giôùi thieäu neàn vaên hoùa cuûa daân toäc vôùi theá giôùi. Ñoù cuõng laø caùch thieát thöïc vaø höõu hieäu ñeå ǵn giöõ vaø phaùt huy vaên hoùa daân toäc. VN chuùng ta coù moät vaên hoùa ñoäc ñaùo vaø cuõng coù nhöõng tieàm naêng. Ñieàu naøy cuõng theå hieän qua moät soá ñieåm sau: + Coù caùc “di saûn vaên hoùa theá giôùi” (UNESCO thöøa nhaän): quaàn theå di tích Phong Nha – Keû Baøng, Coá Ñoâ Hueá, Thaùnh ñòa Myõ Sôn, Hoäi An,... Haùt aû ñaøo (ca truø), Nhaõ nhaïc cung ñ́nh Hueá,... + Danh nhaân theá giôùi: Nguyeãn Traûi, Nguyeãn Du, Hoà Chí Minh, Nguyeãn Thuyeát Phong, Traàn Vaên Kheâ, Nguyeãn Caûnh Toøan... *** GS. TS. Nguyễn Thuyết Phong Tiến sĩ ngành Ethnomusicologie (Dân tộc nhạc học thế giới) hạng Tối danh dự (Mention très honorable) tại Học viện Sorbonne, Paris. Năm 1984, ông sang Hoa Kỳ phụ trách giảng dạy Âm nhạc châu Á ở hơn 20 trường đại học, là Ủy viên Hội đồng nghệ thuật quốc gia Hoa Kỳ. GS. TS. Trần Văn Khê là người Việt đầu tiên đỗ tiến sĩ Khoa Âm nhạc học (1958) Đề tài luận án: ”La Musique vietnamienne traditionnelle” (Âm nhạc truyền thống Việt Nam). 1960 và 1970: Giải thưởng lớn Hàn lâm Viện Dĩa hát Pháp, Giải thưởng Đại học Pháp, Giải thưởng Dân tộc nhạc học.- 1975 Tiến sĩ danh dự về Âm nhạc Đại học Ottawa (Canada).- 1981 Giải thưởng lớn về Âm Nhạc UNESCO và Hội Đồng quốc tế Âm nhạc.- 1981 Huy chương Công dân ưu tú Thành Phố Hồ Chí Minh.- 1988 Fulbright Scholarship của Hoa Kỳ.- 1991 Officier des Arts et des Lettres: Huân chương Nghệ thuật và Văn chương Cấp Officier, Bộ Văn hóa Chính phủ Pháp tặng.- 1995 Giải thưởng quốc tế về Dân tộc nhạc học KOIZUMI Fumio (Nhật).- 1997 Huy chương V́ sự nghiệp Văn nghệ Quần chúng. - 1999 Tiến sĩ danh dự về Dân tộc Nhạc học Đại học Moncton (Canada).- 1999 Huân chương Lao động Hạng Nhất (Chủ tịch Trần Đức Lương tặng thưởng).-   2000 Palmes Académiques (Chevalier): Huân chương Hàn Lâm về Giáo dục, Bộ Giáo dục Chính phủ Pháp tặng. - 2000 Bằng khen và Giải thưởng của Ủy ban Nhân dân Thừa Thiên Huế cho 12 ngườ́ có công trong việc phát huy văn hoá Huế.- 2001 Bằng khen của Ủy ban Người Việt nước ngoài (TP.HCM).- 2002 Bằng khen của Bộ Ngoại giao CHXHCN Việt Nam.- 2004 Bằng khen của UBND Thừa Thiên Huế: Có công trong việc giới thiệu Nhã nhạc (Cung đ́nh Huế) và trong việc Nhã nhạc Huế được UNESCO tôn vinh là Kiệt tác di sản phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại. GS. TS. Nguyễn Cảnh Phong GS vừa mới được Viện Tiểu sử Danh nhân Quốc tế Hoa Kỳ phong tặng danh hiệu cao quý "Thiên tài lỗi lạc thế kỷ XXI" cho những đóng góp trên hai lĩnh vực toán học và giáo dục.