Vùng biên ải - vùng thẩm mỹ đặc sắc trong hành trình sáng tạo nghệ thuật của Ma Văn Kháng

T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 3(43)/N¨m 2007 15 Vïng biªn ¶i - Vïng thÈm mü ®Æc s¾c trong hµnh tr×nh s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña Ma V¨n Kh¸ng §µo Thuû Nguyªn (Tr−êng §H S− ph¹m - §H Th¸i Nguyªn) Nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû 60 cña thÕ kû XX, ng−êi ®äc yªu v¨n ch−¬ng b¾t ®Çu lµm quen víi mét c¸i tªn mang ®Ëm dÊu Ên miÒn nói trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt: Ma V¨n Kh¸ng. Tõ ®ã ®Õn nay ® gÇn nöa thÕ kû tr«i qua, c¸i tªn Êy ngµy cµng g¾n bã vµ ® trë nªn th©n thiÕt víi bao thÕ hÖ b¹n ®äc bëi nh÷ng kh¸m ph¸ ®Çy bÊt ngê vÒ con ng−êi vµ cuéc sèng cña mét ngßi bót v¨n ch−¬ng b¶n lÜnh vµ tµi n¨ng. Ma V¨n Kh¸ng lµ bót danh cña §inh Träng §oµn- nhµ v¨n gèc ng−êi Hµ Néi. N¨m 1955, theo tiÕng gäi cña Tæ quèc, chµng trai ®Êt Hµ Thµnh xung phong lªn Lµo Cai d¹y häc. Lµo Cai – “miÒn ®Êt vµng” lËp tøc cuèn hót ng−êi thÇy gi¸o trÎ vµo mèi t×nh ®Çu trong s¸ng vµ mnh liÖt. Nh÷ng trang v¨n lÇn l−ît ra ®êi tõ m¶nh ®Êt nµy sau nh÷ng chuyÕn th©m nhËp thùc tÕ dµi ngµy cña §inh Träng §oµn ®Õn nh÷ng vïng xa x«i cña m¶nh ®Êt miÒn cùc T©y Tæ quèc. C¸i tªn Ma V¨n Kh¸ng lµ kÕt qu¶, còng lµ biÓu hiÖn cña t×nh yªu vµ sù g¾n bã gi÷a chµng trai Hµ Thµnh víi ®Êt vµ ng−êi miÒn biªn viÔn. Mét sè nhµ nghiªn cøu ® nãi ®Õn søc hÊp dÉn cña ®Ò tµi miÒn nói ®èi víi ngßi bót Ma V¨n Kh¸ng, nh−ng cßn thiÕu mét c¸i nh×n xuyªn suèt vµ tæng thÓ vÒ gi¸ trÞ cña vïng thÈm mü ®Æc biÖt nµy trong hµnh tr×nh s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña nhµ v¨n. Bµi viÕt cña chóng t«i cè g¾ng kh¾c phôc ®iÒu ®ã vµ h−íng tíi kh¼ng ®Þnh vÎ ®Ñp v¨n ch−¬ng, kh¼ng ®Þnh søc sèng cña ngßi bót Ma V¨n Kh¸ng suèt chÆng ®−êng nöa thÕ kû qua trong sù g¾n bã víi mét vïng thÈm mü nghÖ thuËt cø trë ®i trë l¹i trong s¸ng t¸c cña «ng - Vïng biªn ¶i. Kh¸i niÖm vïng thÈm mü chóng t«i sö dông ë ®©y lµ dùa theo quan niÖm cña Gi¸o s− NguyÔn §¨ng M¹nh ( in trong cuèn Con ®−êng ®i vµo thÕ giíi nghÖ thuËt cña nhµ v¨n, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1995). §ã lµ kh¸i niÖm dïng ®Ó chØ mét ph¹m vi ®êi sèng cã søc cuèn hót ®Æc biÖt ®èi víi nhµ v¨n, ®Ó tõ ®ã anh ta t¹o nªn mét thÕ giíi nghÖ thuËt riªng cã cña m×nh. Víi Ma V¨n Kh¸ng, vïng biªn ¶i lµ ®iÓm ®Õn, lµ n¬i vÒ, lµ d»ng dÆc mèi t¬ v−¬ng gãp phÇn quan träng h×nh thµnh nªn ë nhµ v¨n mét phong c¸ch riªng víi nh÷ng t− t−ëng nghÖ thuËt ®éc ®¸o . Khëi thuû lµ nhµ gi¸o, ng−êi c¸n bé råi míi ®Õn víi nghÒ v¨n, Ma V¨n Kh¸ng xem ®ã nh− “mét ngÉu nhiªn cã tÝnh ®Þnh mÖnh”. M¶nh ®Êt l¹ miÒn T©y víi vÎ ®Ñp nguyªn s¬, bÝ Èn cuèn hót Ma V¨n Kh¸ng vµo nghiÖp v¨n ch−¬ng mét c¸ch tù nhiªn. ¤ng viÕt b¸o, viÕt v¨n nh− mét nhu cÇu tù th©n, nh− mét kh¸t khao hèi thóc. Phè Côt - truyÖn ng¾n ®Çu tay tr×nh lµng n¨m 1961 - cïng víi mét lo¹t truyÖn ng¾n Ma V¨n Kh¸ng viÕt sau ®ã nh−: Ng−êi thî ®−êng d©y, Nh÷ng ng−êi hµng xãm, Nh÷ng ng−êi coi miÕu thæ ty, Nh÷ng ngµy ®Çu lµ nh÷ng c©u chuyÖn gi¶n dÞ vÒ nh÷ng con ng−êi chÊt ph¸c sèng ë c¸i thÞ x nhá bÐ vµ heo hót thêi ®ã. Nh÷ng trang viÕt vµo nghÒ cßn cã c¸i s¬ l−îc vµ th¬ d¹i cña buæi ban ®Çu bÐn duyªn nghÖ thuËt, nh−ng ®ã lµ tÊt c¶ niÒm say mª cña tuæi thanh niªn d©ng hiÕn trong t×nh yªu th−¬ng g¾n bã víi ng−êi vµ ®Êt Lµo Cai. Ng−êi ®äc ® cã thÓ thÊy ë ®ã nh÷ng d¸ng nÐt ban ®Çu cña mét phong c¸ch v¨n xu«i nÆng lßng víi con ng−êi vµ cuéc sèng. §ã T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 3(43)/N¨m 2007 16 lµ kh¶ n¨ng quan s¸t, trÝ t−ëng t−îng s¸ng t¹o, chÊt tr÷ t×nh ®»m th¾m hoµ quyÖn víi chÊt hiÖn thùc phong phó §ã lµ khëi nguån cho nh÷ng trang viÕt s©u s¾c, ®Ëm ®µ ý vÞ triÕt lý nh©n sinh cña Ma V¨n Kh¸ng sau nµy. N¨m 1965, Ma V¨n Kh¸ng chuyÓn sang lµm c¸n bé v¨n phßng TØnh uû Lµo Cai. N¨m 1968, «ng chuyÓn sang lµm phãng viªn b¸o TØnh. M«i tr−êng c«ng t¸c míi cho Ma V¨n Kh¸ng nh÷ng hiÓu biÕt réng h¬n, s©u thªm vÒ cuéc ®êi vµ con ng−êi. C¸c truyÖn ng¾n cña Ma V¨n Kh¸ng ra ®êi ngay sau ®ã in trong c¸c tËp Xa Phñ (1969), Mïa mËn hËu (1972), Ng−êi con trai hä H¹ng (1972), C¸i mãng ngùa (1973), Bµi ca tr¨ng s¸ng (1974) dÇn mÊt ®i c¸i ®¬n gi¶n trong cèt truyÖn, c¸i h¹n hÑp trong ph¹m vi ph¶n ¸nh hiÖn thùcvµ më dÇn ra nh÷ng vÊn ®Ò nãng hæi cña cuéc sèng miÒn biªn ¶i. Còng nh− v¨n häc ViÖt Nam thêi chiÕn tranh, truyÖn ng¾n cña Ma V¨n Kh¸ng vÒ miÒn nói thêi kú nµy cßn thiÕu mét c¸i nh×n toµn diÖn vÒ con ng−êi vµ cuéc sèng. Do yªu cÇu lÞch sö, chóng ta ph¶i chÊp nhËn t¹m thêi quªn ®i nh÷ng buån vui ®êi th−êng cña nh÷ng con ng−êi bÐ nhá ®Ó h−íng tíi nh÷ng vÊn ®Ò sèng cßn cña c¶ d©n téc. Con ng−êi trong v¨n häc, v× thÕ, chñ yÕu ®−îc nh×n trªn b×nh diÖn giai cÊp víi tiªu chÝ ®¸nh gi¸ lµ lîi Ých céng ®ång. Nh©n vËt chÝnh diÖn th−êng ®−îc n©ng cao h¬n, trë thµnh ®¹i diÖn cho vÎ ®Ñp lý t−ëng cña d©n téc. Xu h−íng Êy khiÕn Ma V¨n Kh¸ng th−êng chó träng x©y dùng nh©n vËt lµ nh÷ng "con ng−êi míi" trªn mÆt trËn lao ®éng s¶n xuÊt vµ chiÕn ®Êu vµ chó ý ph¸t hiÖn nh÷ng t×nh c¶m lín ë hä: t×nh yªu quª h−¬ng xø së, niÒm say mª lý t−ëng vµ ý thøc ®Êu tranh chèng l¹i nh÷ng tËp tôc l¹c hËu cò kü, nh÷ng thÕ lùc ph¶n ®éng suy ®åi, nh÷ng suy nghÜ b¶o thñ cña chÝnh m×nh ®Ó x©y dùng cuéc sèng míi tèt ®Ñp h¬n. Nh÷ng t×nh c¶m riªng t− cña nh©n vËt nh− t×nh yªu løa ®«i còng ®−îc nh×n trong c¸i nh×n gi¶n ®¬n, c«ng thøc cña v¨n häc mét thêi. Do nhµ v¨n h−íng vÒ nh÷ng vÊn ®Ò chung nªn nh©n vËt cña «ng th−êng ®−îc khai th¸c nghiªng vÒ mét phÝa, qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn cña nh©n vËt ch−a ®−îc miªu t¶ trong mét qu¸ tr×nh hîp lý nh− nã vèn cã. Con ®−êng tiÕn vÒ phÝa tr−íc cña c¸c nh©n vËt, xem ra, cã phÇn dÔ dµng, Ýt cã nh÷ng tr¨n trë d»n vÆt riªng t−. Nh÷ng nh©n vËt ph¶n diÖn, nh÷ng thÕ lùc c¶n trë con ng−êi ®i lªn kh«ng cã c¸i phøc t¹p, khã kh¨n nh− trong hiÖn thùc ®êi sèng. Nh÷ng nç lùc v−¬n lªn cña Ma V¨n Kh¸ng trong nh÷ng truyÖn ng¾n viÕt thêi kú nµy ® ®−îc kh¼ng ®Þnh qua gi¶i th−ëng dµnh cho Xa Phñ - truyÖn ng¾n ®o¹t gi¶i nh× (kh«ng cã gi¶i nhÊt) cuéc thi truyÖn ng¾n 1967 - 1968 cña B¸o V¨n nghÖ. Tuy nhiªn, sau nµy khi cã dÞp "tæng kiÓm kª" l¹i toµn bé tµi s¶n tinh thÇn cña m×nh, Ma V¨n Kh¸ng ® khiªm tèn nhËn xÐt: Nh÷ng t¸c phÈm thêi kú ®ã chØ "lµ tËp d−ît, nghiªm kh¾c mµ nãi th× cã thÓ coi nh− th¶i lo¹i, kh«ng cÇn kÓ, non nít, ng©y ng«, lÇm lÉn, kÐm cái "[4]. Thùc ra, h¹n chÕ cña Ma V¨n Kh¸ng còng lµ h¹n chÕ cña v¨n ch−¬ng nghÖ thuËt mét thêi kú. Nh−ng Ma V¨n Kh¸ng kh«ng dõng ë nh÷ng truyÖn ng¾n. C¸i ®Ých h−íng tíi cña nhµ v¨n lµ tiÓu thuyÕt. Ngay trong lóc “tËp rÌn” ë thÓ lo¹i tù sù cì nhá, Ma V¨n Kh¸ng ® “ngÊm ngÇm chuÈn bÞ cho mét cuéc thö søc lín lao h¬n, tøc mon men dÊn th©n vµo thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt” [5] bëi b»ng sù nh¹y c¶m nghÒ nghiÖp «ng sím nhËn ra ë m¶nh ®Êt miÒn T©y nµy “bãng d¸ng cña mét thiªn sö thi hoµnh tr¸ng”. Rêi miÒn T©y n¨m 1976, c¸i quý nhÊt trong hµnh trang "xuèng nói" cña Ma V¨n Kh¸ng lµ mét vèn sèng trùc tiÕp phong phó vÒ “miÒn ®Êt vµng” – n¬i «ng ® göi l¹i c¶ mét thêi trai trÎ – T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 3(43)/N¨m 2007 17 cïng víi nh÷ng “ c¬n méng m¬ thó vÞ vµ ®iªn rå” (nh− lêi t©m sù cña «ng) ®Ó råi kh«ng l©u sau, “giÊc m¬ kú vÜ” Êy ® th¨ng hoa thµnh nh÷ng s¸ng t¹o nghÖ thuËt ®Æc s¾c. Nh÷ng cuèn tiÓu thuyÕt mµ chØ nghe c¸i tªn th«i ® thÊy nh÷ng ¸m ¶nh kh«ng rêi cña nhµ v¨n vÒ mét miÒn ®Êt, vÒ cuéc sèng vµ nh÷ng con ng−êi th©n th−¬ng n¬i Êy: Giã rõng (1976), §ång b¹c tr¾ng hoa xoÌ (1978), Tr¨ng non (1982), Vïng biªn ¶i (1983). Giã rõng vµ Tr¨ng non gäi lµ tiÓu thuyÕt nh−ng bãng d¸ng vµ ®−êng nÐt cßn mê nh¹t. Sau nµy nhµ v¨n chØ xem chóng nh− nh÷ng “tiÓu phÈm tËp d−ît” ®Ó t×m ®−êng ®i vµo tiÓu thuyÕt" mµ th«i. §ång b¹c tr¾ng hoa xoÌ, Vïng biªn ¶i, GÆp gì ë La Pan TÈn ®Æt nèi tiÕp bªn nhau t¹o thµnh chïm tiÓu thuyÕt ®Æc s¾c vÒ ®Ò tµi d©n téc vµ miÒn nói. Nã kh«ng chØ ®¸nh dÊu sù tr−ëng thµnh cña ngßi bót Ma V¨n Kh¸ng mµ cßn kh¼ng ®Þnh thµnh tùu chung cña v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i viÕt vÒ mét ®Ò tµi cßn ch−a ®−îc chó ý nhiÒu. Bé ba tiÓu thuyÕt cuèn hót ng−êi ®äc ®Õn víi m¶nh ®Êt ®Þa ®Çu Tæ quèc trong kho¶ng thêi gian ®Çy biÕn ®éng cña lÞch sö - x héi gÇn nöa thÕ kû võa chiÕn ®Êu chèng giÆc ngo¹i x©m võa dùng x©y ®Êt n−íc trong hoµ b×nh. "Trªn mét ý nghÜa nhÊt ®Þnh, cã thÓ xem bé ba tiÓu thuyÕt nµy lµ mét cuèn biªn niªn sö b»ng h×nh t−îng nghÖ thuËt, mét phÇn cña cuèn s¸ch gi¸o khoa vÒ ®êi sèng vµ con ng−êi miÒn nói T©y b¾c"[9]. Sù ®¸nh gi¸ nµy lµ tho¶ ®¸ng vµ phÇn nµo gi¶i thÝch ®−îc lý do v× sao hai trong ba t¸c phÈm cña chïm tiÓu thuyÕt nµy ® nhËn ®−îc nhiÒu gi¶i th−ëng lín (§ång b¹c tr¾ng hoa xoÌ n»m trong côm ba t¸c phÈm v¨n xu«i cña Ma V¨n Kh¸ng ®−îc nhËn Gi¶i th−ëng Nhµ n−íc vÒ v¨n häc nghÖ thuËt, t¸c phÈm nµy còng nhËn ®−îc Gi¶i th−ëng ®Æc biÖt cña Héi v¨n häc - nghÖ thuËt Lµo Cai n¨m 2002; GÆp gì ë La Pan TÈn ®−îc nhËn Gi¶i th−ëng chÝnh thøc cña Héi v¨n häc nghÖ thuËt c¸c d©n téc thiÓu sè ViÖt Nam n¨m 2001). Tr×nh lµng nh÷ng cuèn tiÓu thuyÕt tr−êng thiªn "nÆng tay" viÕt vÒ miÒn nói, Ma V¨n Kh¸ng ® khiÕn ng−êi ®äc v« cïng kinh ng¹c vÒ vèn hiÓu biÕt dåi dµo vµ kh¶ n¨ng kh¸m ph¸ s©u s¾c c¸c vÊn ®Ò cña ®êi sèng vµ con ng−êi miÒn biªn viÔn. Nh−ng sù kinh ng¹c cµng ®−îc ®Èy cao h¬n khi, "xuèng nói" ch−a ®Çy chôc n¨m, cïng lóc víi §ång b¹c tr¾ng hoa xoÌ, Vïng biªn ¶i "nhµ v¨n miÒn nói" cßn chøng tá søc viÕt vµ kh¶ n¨ng tiÕp cËn hiÖn thùc b»ng mét lo¹t tiÓu thuyÕt viÕt vÒ miÒn xu«i: M−a mïa h¹ (1982), Mïa l¸ rông trong v−ên (1985), §¸m c−íi kh«ng cã giÊy gi¸ thó (1989). ë nh÷ng trang viÕt nµy, Ma V¨n Kh¸ng hiÖn diÖn víi mét g−¬ng mÆt míi, mét c¸ch nh×n, c¸ch biÓu hiÖn míi lµm s«i næi ®êi sèng v¨n häc d©n téc lóc bÊy giê, g©y nªn nh÷ng cuéc tranh luËn nhiÒu chiÒu tõ phÝa ®éc gi¶. Trë vÒ Hµ Néi ®óng vµo nh÷ng n¨m th¸ng ®Êt n−íc ®ang cã nhiÒu chuyÓn biÕn quan träng, ®iÒu nµy võa lµ thuËn lîi l¹i võa lµ khã kh¨n víi Ma V¨n Kh¸ng. Hµ Néi lµ quª h−¬ng, Hµ Néi cã s½n trong m¸u thÞt vµ trong tiÒm thøc, ®iÒu ®ã thuËn lîi cho viÖc "trë vÒ". Nh−ng 20 cã lÎ cña c¶ mét thêi hoa niªn g¾n bã víi miÒn nói l¹i g©y trë ng¹i kh«ng nhá cho viÖc hoµ nhËp víi con ng−êi vµ cuéc sèng miÒn xu«i. VËy mµ, Ma V¨n Kh¸ng ® lµm mét cuéc trë vÒ ngo¹n môc. Tõ mét c©y bót chuyªn viÕt vÒ ®Ò tµi miÒn nói víi mét phong c¸ch Ýt nhiÒu mang tÝnh chÊt sö thi, giê ®©y Ma V¨n Kh¸ng h−íng ngßi bót vµo nh÷ng vÊn ®Ò nãng báng cña ®êi sèng thùc t¹i víi bót ph¸p ngµy cµng ®Ëm ®µ tÝnh chÊt triÕt luËn, suy ngÉm, ph©n tÝch, biÖn gi¶i. Cã thÓ ®¸nh dÊu b−íc chuyÓn biÕn nµy b¾t ®Çu tõ tiÓu thuyÕt M−a mïa h¹ (1982), ph¸t triÓn nhuÇn nhuyÔn h¬n ë Mïa l¸ rông trong v−ên (1985) vµ tËp trung ®Ëm ®Æc ë §¸m c−íi kh«ng cã giÊy gi¸ thó (1989). T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 3(43)/N¨m 2007 18 Cïng víi sù thai nghÐn nh÷ng cuèn t¸c phÈm dµi h¬i, Ma V¨n Kh¸ng vÉn kh«ng ngõng xuÊt hiÖn trªn v¨n ®µn víi nh÷ng tËp truyÖn ng¾n nhá xinh nh−ng dung l−îng hiÖn thùc mµ chóng bao chøa th× thËt lín. §ã lµ c¸c tËp: Ngµy ®Ñp trêi (1986), VÖ sÜ cña quan ch©u (1988), Tr¸i chÝn mïa thu(1988), Heo may giã léng ( 1992), Tr¨ng soi s©n nhá (1995), Ngo¹i thµnh (1996), Vßng quay cæ ®iÓn (1997), §Çm sen (1997), Mét chiÒu gi«ng giã (1998), Mét mèi t×nh si (2000)... TruyÖn ng¾n cña Ma V¨n Kh¸ng nh÷ng n¨m nµy chñ yÕu h−íng vµo m¶ng ®êi sèng thÞ thµnh thêi hiÖn t¹i víi nhiÒu m©u thuÉn, biÕn cè, c¶nh ngé tiªu biÓu cña mét thêi kú chuyÓn ®éng ®Çy cam go vµ phøc t¹p . ThÕ nh−ng, cã mét ®iÒu ®¸ng l−u ý lµ: Trong khi Ma V¨n Kh¸ng bÞ cuèn vµo vßng xo¸y cña ®êi sèng thÞ thµnh th× ng−êi ®äc vÉn thÊy thÊp tho¸ng trªn trang viÕt cña «ng h×nh ¶nh con ng−êi vµ cuéc sèng miÒn biªn ¶i. Chóng hiÖn ra trong c¸c truyÖn ng¾n cña «ng in lÎ tÎ trªn b¸o vµ t¹p chÝ hoÆc in xen kÏ trong c¸c tËp truyÖn. Chóng cã mÆt trong cuèn tiÓu thuyÕt Ng−îc dßng n−íc lò ra m¾t ng−êi ®äc vµo n¨m cuèi cña thÕ kû XX. T¸c phÈm lµ sù tæng hîp vµ kÕt tinh vèn sèng cña Ma V¨n Kh¸ng ë c¶ 2 miÒn: miÒn xu«i vµ miÒn ng−îc. §an cµi trong c©u chuyÖn vÒ ®êi sèng thÞ thµnh lµ nh÷ng con ng−êi, nh÷ng c¶nh ®êi, nh÷ng khung c¶nh thiªn nhiªn ®Çy sinh s¾c vµ ®Ëm ®µ khÝ vÞ miÒn nói. Tõ sau 1975, Ma V¨n Kh¸ng ® in kh¸ nhiÒu truyÖn ng¾n viÕt vÒ miÒn nói. N¨m 2003 nhµ v¨n tuyÓn chän nh÷ng truyÖn ng¾n xuÊt s¾c viÕt vÒ ®Ò tµi nµy in l¹i trong tËp Mãng vuèt thêi gian. ë ®©y, ® kh«ng cßn n÷a c¸i nh×n con ng−êi trong thÕ bæ ®«i, ph©n cùc víi c¶m høng kh¼ng ®Þnh ngîi ca mét chiÒu. Con ng−êi ®−îc miªu t¶ trong thÕ ®an cµi c¶ xÊu - tèt, tr¾ng - ®en, hay - dë víi c¸i nh×n giµu tÝnh ph©n tÝch, suy nghiÖm ®Ó cã thÓ kh¸m ph¸ c¸i con ng−êi ®Ých thùc ë tËn "chiÒu s©u b¶n thÓ" cña nã. 19 truyÖn ng¾n trong tËp truyÖn mang ®Õn cho ng−êi ®äc nh÷ng nçi niÒm buån vui tr¨n trë, nh÷ng gi¨ng m¾c t¬ v−¬ng cã lóc nghÑn ngµo vß xÐ t©m can, l¹i cã lóc sung s−íng h¶ hª nh− võa ®−îc "tho¸t hiÓm" trong gang tÊc. Nh÷ng phËn ng−êi, nh÷ng c¶nh ®êi gÇn - xa, h− - thùc ®−îc ®Æt trong mét tr−êng nh×n võa kh¸ch quan tØnh t¸o võa huyÒn ¶o say mª ® thËt sù l«i cuèn ng−êi ®äc. Th«ng qua mét lèi v¨n trÇn thuËt linh ho¹t víi "sù vËn dông ng«n ng÷ vµ c¸ch viÕt sao cho cã ®−îc mµu s¾c b¶n ®Þa mµ vÉn kh«ng xa c¸ch víi lèi biÓu ®¹t hiÖn t¹i"[6] mét kh¶ n¨ng "kh¸m ph¸ tinh tÕ , s©u s¾c vÒ t©m lý con ng−êi ë mét ®Þa vùc bÞ c¾t xÎ vµ trong nh÷ng tÇng v¨n ho¸ riªng"[6] cïng víi nh÷ng kh¸i qu¸t, triÕt luËn s©u s¾c vÒ c¸c v¸n ®Ò ®êi sèng vµ con ng−êi miÒn nói, Ma V¨n Kh¸ng ® ®em ®Õn cho ng−êi ®äc nh÷ng hiÓu biÕt thó vÞ vÒ nh÷ng "yÕu tè kh¸c l¹ trong khung c¶nh thiªn nhiªn, trong tËp qu¸n, lèi sèng cña c¸c céng ®ång ng−êi vµ c¸ thÓ ë mét vïng ®Êt xa c¸ch" [6] vµ khiÕn ng−êi ®äc ngì ngµng say mª tr−íc c¸i vÎ ®Ñp "hån nhiªn chÊt ph¸c ch−a vong th©n cña ®êi sèng" miÒn nói. Thµnh tùu cña truyÖn ng¾n Ma V¨n Kh¸ng viÕt vÒ ®Ò tµi miÒn nói tõ sau 1975 ®−îc kÕt tinh l¹i ë San Cha Ch¶i - truyÖn ng¾n giµnh gi¶i C©y bót vµng trong cuéc thi truyÖn ng¾n n¨m 1999 do Bé C«ng an phèi hîp víi Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam tæ chøc. Nh×n l¹i ®Ò tµi miÒn nói trong toµn bé v¨n nghiÖp cña Ma V¨n Kh¸ng cã thÓ nhËn thÊy: Trong hµnh tr×nh s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña nhµ v¨n nµy, cuéc sèng vµ con ng−êi miÒn nói võa kh¬i nguån "nh÷ng xóc ®éng thÈm mü ®Çu tiªn" võa duy tr× m¹ch c¶m xóc l©u bÒn ®Ó suèt nöa thÕ kû tr«i T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 3(43)/N¨m 2007 19 qua, dï cã nhiÒu biÐn chuyÓn trong ®êi sèng, dï bÞ chi phèi bëi mét khu vùc ®Ò tµi kh¸c nh−ng miÒn biªn ¶i vÉn lµ vµ sÏ lµ mét vïng thÈm mü nghÖ thô©t ®Æc s¾c cña ®êi v¨n Ma V¨n Kh¸ng. T×nh yªu víi con ng−êi vµ cuéc sèng miÒn nói cña Ma V¨n Kh¸ng ®−îc nhen nhãm tõ nh÷ng trang v¨n cña Nam Cao, T« Hoµi miªu t¶ nh÷ng c¶nh vËt thiªn nhiªn kú thó, nh÷ng con ng−êi vµ cuéc sèng miÒn nói nhiÒu mµu s¾c, ®−êng nÐt riªng biÖt vµ v« cïng hÊp dÉn. Tõ t×nh yªu ban ®Çu Êy, khi cã dÞp tiÕp xóc víi miÒn nói, Ma V¨n Kh¸ng cã mét sù vå vËp vµ chñ ®éng ®Ó hiÓu, vµ cµng hiÓu th× cµng yªu, cµng yªu cµng g¾n bã. Tõ ®êi sèng ®Õn v¨n ch−¬ng lµ mét qu¸ tr×nh hoµ nhËp råi ho¸ th©n cña Ma V¨n Kh¸ng. Ho¸ th©n ®Ó biÕn chÊt liÖu ®êi sèng thµnh m¸u thÞt, thµnh t− t−ëng t×nh c¶m cña m×nh, råi tõ ®ã biÕn chóng thµnh nh÷ng trang viÕt ngån ngén chÊt sèng miÒn nói. Thùc tÕ ®êi sèng ®i vµo trang viÕt cña Ma V¨n Kh¸ng nh− mét mèi "duyªn kú ngé" bëi c¸i ng©y ngÊt cña nh÷ng c¶m nghÜ míi l¹ th«i thóc vµ giôc gi. Nãi vÒ ®iÒu nµy, Ma V¨n Kh¸ng t©m sù: "RÊt nhiÒu con ng−êi mµ t«i ®? gÆp gì, mçi ng−êi mét vÎ, l−u l¹i trong ãc t«i nh÷ng h×nh ¶nh kh«ng phai mê nh− mét kû niÖm s©u xa vµ ®ßi hái ph¶i ghi l¹i."[4]. T×nh yªu víi ®Êt vµ ng−êi miÒn nói theo n¨m th¸ng cø lín dÇn lªn vµ trë thµnh mét ¸m ¶nh kh«ng rêi víi Ma V¨n Kh¸ng. ¤ng ® viÕt vÒ nã b»ng mét tr¸i tim yªu th−¬ng ch©n thµnh. HÕt t¸c phÈm nµy l¹i t¸c phÈm kh¸c ra ®êi t¹o thµnh mét vÖt dµi vµ ®Ëm trong hµnh tr×nh s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña Ma V¨n Kh¸ng. Khi Ma V¨n Kh¸ng rêi miÒn nói vÒ miÒn xu«i, nh÷ng t−ëng t×nh yªu kia sÏ phai nhoµ theo n¨m th¸ng. Nh−ng kh«ng, vÉn cßn ®ã mét t×nh yªu thuû chung kh«ng phai nh¹t, bëi kû niÖm kh«ng mÊt ®i, kû niÖm ®äng l¹i "thµnh dÊn vèn tinh thÇn biÓu hiÖn d−íi d¹ng kinh nghiÖm sèng hoÆc h×nh ¶nh, chóng ©m thÇm tån t¹i ngoµi ý muèn, gÆp c¶m høng vµ hoµn c¶nh lµ tù nhiªn bËt trçi dËy tù t×m lÊy c©u ch÷ biÓu hiÖn ra" [7]. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao suèt 30 n¨m sau khi "xuèng nói" dï bËn rén víi c«ng viÖc sù vô vµ bÞ cuèn hót vµo nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc cña ®êi sèng thÞ thµnh, nh−ng Ma V¨n Kh¸ng vÉn kh«ng th«i day trë vÒ nh÷ng vÉn ®Ò cña con ng−êi vµ cuéc sèng miÒn nói. Tõ nh÷ng truyÖn ng¾n viÕt vÒ miÒn nói cña Ma V¨n Kh¸ng thêi kú ®Çu ®Õn nh÷ng truyÖn ng¾n cña «ng vÒ ®Ò tµi nµy ë thêi kú sau ® cã mét sù chuyÓn biÕn râ nÐt trong t− duy nghÖ thuËt. Tõ c¸i nh×n "®¬n gi¶n, Êu trÜ, n«ng c¹n, hêi hît, dÔ d?i"[8] vÒ con ng−êi vµ cuéc sèng ®Õn c¸i nh×n ®a chiÒu, ®a diÖn nh»m kh¸m ph¸ c¸c vÊn ®Ò x héi miÒn nói ë tÇng s©u nh©n b¶n cña nã lµ c¶ mét qu¸ tr×nh phÊn ®Êu tù v−ît m×nh cña nhµ v¨n Ma V¨n Kh¸ng. Cã ®−îc nhiÒu thµnh tùu ë m¶ng s¸ng t¸c nµy, bªn c¹nh tµi n¨ng vµ b¶n lÜnh nghÖ sÜ, cßn bëi Ma V¨n Kh¸ng cã mét quan niÖm ®óng ®¾n khi viÕt vÒ miÒn nói. Theo «ng: MiÒn nói (nãi chung), Lµo Cai - n¬i Ma V¨n Kh¸ng tõng sèng vµ lµm viÖc (nãi riªng) cÇn ®−îc kh¸m ph¸ trong mét c¸i nh×n võa mang tÝnh chung sinh ®éng cña ®êi sèng d©n téc, ®Êt n−íc võa mang tÝnh riªng víi nh÷ng ®Æc tr−ng vïng miÒn kh«ng thÓ trén lÉn, kh«ng thÓ xo¸ nhoµ. ë vïng biªn ¶i - m¶nh ®Êt ®Þa ®Çu Tæ quèc nµy - "c¸i quy luËt chung ®−îc tån t¹i trong c¸i riªng biÖt cô thÓ , ®éc ®¸o vµ c¸i riªng biÖt Êy cã nguån gèc rÊt s©u xa tù trong lÞch sö, ®Þa d− vµ nÒn v¨n ho¸ d©n téc Lµo Cai - mét tØnh cã h¬n 20 d©n téc anh em sinh sèng."[4]. Nãi lµ chung v× miÒn nói còng lµ ViÖt Nam, ng−êi miÒn nói còng lµ con d©n ®Êt n−íc nµy, còng n»m trong céng ®ång 54 d©n téc anh em sèng trªn d¶i ®Êt h×nh ch÷ S, cïng ®au nçi ®au lo¹n l¹c bëi ®êi sèng chiÕn tranh, cïng vui niÒm vui ®−îc ®æi ®êi nhê c¸ch m¹ng, cïng yªu chuéng hoµ b×nh vµ thiÕt tha h−íng vÒ mét T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 3(43)/N¨m 2007 20 t−¬ng lai t−¬i s¸ng nªn cÇn cï vµ anh dòng trong lao ®éng s¶n xuÊt. Nh−ng do ®Æc thï vÒ tù nhiªn, ng−êi d©n miÒn nói sèng th−a thít trong nh÷ng ®Þa vùc bÞ c¾t xÎ, ®êi sèng cña hä "g¾n chÆt víi mét tr×nh ®é v¨n ho¸, mét giíi h¹n v¨n minh" bëi sù chi phèi cña mét nÒn t¶ng v¨n ho¸ riªng. V× vËy, viÕt vÒ miÒn nói kh«ng thÓ kh«ng chó ý ®Õn yÕu tè l¹: C¸i l¹ trong khung c¶nh thiªn nhiªn, trong phong tôc tËp qu¸n, trong trang phôc, ng«n ng÷, trong c¸ch c¶m c¸ch nghÜ, c¸ch hµnh xö... Quan niÖm nh− thÕ, nªn khi viÕt vÒ miÒn biªn ¶i, mét mÆt Ma V¨n Kh¸ng chó ý ®Õn nÐt riªng cña miÒn nói, cña tõng d©n téc, nh−ng cè g¾ng ®Ó kh«ng sa vµo viÖc khai th¸c nh÷ng ®iÒu l¹ m¾t l¹ tai khªu gîi tÝnh tß mß cña ng−êi ®äc; mÆt kh¸c, «ng chó ý "ph¶n ¸nh c¸i hiÖn thùc lín lao cña ®Êt n−íc qua mét khung c¶nh, mét nh©n vËt cã nh÷ng nÐt riªng biÖt kh«ng trén lÉn mµ vÉn quen thuéc ®−îc thõa nhËn"[4]. ý thøc ®ã t¹o cho nh÷ng trang viÕt cña Ma V¨n Kh¸ng vÒ miÒn nói võa cã ®−îc søc hÊp dÉn cña nh÷ng chi tiÕt, t×nh tiÕt míi l¹ võa cã søc nÆng ¸m ¶nh cña nh÷ng suy t−, chiªm nghiÖm, triÕt lý vÒ nh÷ng vÊn ®Ò riªng cña ®êi sèng miÒn nói trong nh÷ng vÊn ®Ò chung cña ®êi sèng d©n téc, ®Êt n−íc. §ã chÝnh lµ yÕu tè lµm nªn thµnh c«ng cña Ma v¨n Kh¸ng trong m¶ng s¸ng t¸c vÒ ®Ò tµi miÒn nói
Tãm t¾t Vïng biªn ¶i - Vïng thÈm mü ®Æc s¾c trong hµnh tr×nh s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña Ma V¨n Kh¸ng Ma V¨n Kh¸ng lµ c©y bót tiªu biÓu cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam hiÖn - ®−¬ng ®¹i. §Ò tµi miÒn nói chiÕm vÞ trÝ quan träng trong hµnh tr×nh s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña nhµ v¨n. Mét thÕ giíi nghÖ thuËt riªng, sinh ®éng vµ hÊp dÉn ® ®−îc t¹o nªn tõ nh÷ng trang viÕt vÒ vïng biªn ¶i- vïng thÈm mü ®Æc s¾c cña Ma V¨n Kh¸ng. Nhµ v¨n gèc ng−êi Hµ Néi Êy xøng ®¸ng víi tªn gäi th©n th−¬ng mµ ®ång bµo c¸c d©n téc miÒn biªn ¶i dµnh tÆng: “Nhµ v¨n cña miÒn nói”. Summary Border area - the special topic in the creation of art of Ma Van Khang Ma Van Khang is a typical representative of the modern Vietnamese Literature. The topic on mountainous area holds an important part in his writing career. Through his works on the border area, the world of art full of life and energy is created by his excellence. In the heart of highlanders, the beloved writer is considered "The writer of the highlander". Tµi liÖu tham kh¶o [1]. Ma V¨n Kh¸ng (2003), TuyÓn tËp truyÖn ng¾n, Nxb C«ng an nh©n d©n, Hµ Néi [2]. Ma V¨n Kh¸ng (2003), TuyÓn tËp tiÓu thuyÕt, Nxb C«ng an nh©n d©n, Hµ Néi [3]. Ma V¨n Kh¸ng (2002), Nh÷ng n¨m th¸ng ®i vµ viÕt, DiÔn ®µn v¨n nghÖ ViÖt Nam, sè12. ([4].Ma V¨n Kh¸ng (2004), Sèng råi míi viÕt in trong cuèn D− luËn b¹n ®äc (TËp1), Nxb Hµ Néi, [5]. Ma V¨n Kh¸ng (2001), Lµo Cai - miÒn ®Êt vµng, V¨n nghÖ Lµo Cai, sè 12. [6] .Lêi giíi thiÖu tËp truyÖn Mãng vuèt thêi gian, Nxb Héi Nhµ v¨n, 2003 [7] .Thanh H»ng ( 1998), ChÊt liÖu vµ biÓu hiÖn, B¸o Th¸i Nguyªn thø b¶y,19 th¸ng 9 [8] Phãng viªn (1990), Trß chuyÖn víi nhµ v¨n Ma V¨n Kh¸ng, b¸o Gi¸o viªn nh©n d©n , sè 6 th¸ng 2. [9]. NguyÔn Ngäc ThiÖn (2004), Ma V¨n Kh¸ng, DiÔn ®µn v¨n nghÖ ViÖt Nam, sè 11