Quy định của pháp luật Việt Nam về quyền môi trường

Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tâp̣ 31, Số 4 (2015) 40-49 Quy định của pháp luật Việt Nam về quyền môi trường Mai Hải Đăng*, Mai Hạnh Trang Khoa Luật, ĐHQGHN, 144 Xuân Thủy, Cầu Giấy, Hà Nội, Việt Nam Nhận ngày 22 tháng 10 năm 2015 Chỉnh sửa ngày 24 tháng 11 năm 2015; Chấp nhận đăng ngày 15 tháng 12 năm 2015 Tóm tắt: Bảo vệ môi trường và quyền được sống trong môi trường trong lành đã được ghi nhận từ lâu trong nhiều văn kiện, công ước, điều ước quốc tế. Hiện nay ô nhiễm môi trường đang tác động trực tiếp đến việc hưởng thụ các quyền con người, trước hết là quyền được sống trong môi trường trong lành. Bài viết này tác giả muốn giới thiệu một số quy định của pháp luật quốc tế về quyền con người về môi trường, và những quy định của pháp luật Việt Nam về quyền môi trường được quy định trong Hiến pháp 2013 và Luật bảo vệ môi trường 2014. Từ khóa: Bảo vệ môi trường, phát triển bền vững; quyền con người về môi trường, quyền con người; thế hệ quyền con người. 1. Khái niệm về môi trường, quyền môi trường hoặc có thể hiểu là toàn bộ hành tinh của chúng ta. 1.1. Môi trường Theo Luật bảo vệ môi trường năm 2014 của Việt Nam “môi trường” là hệ thống các yếu tố Từ “environment” trong tiếng Anh có nghĩa vật chất tự nhiên và nhân tạo có tác động đối là môi trường, từ này có nguồn gốc từ một từ với sự tồn tại và phát triển của con người và tiếng Pháp “environner”, có nghĩa là bao quanh sinh vật [1]. Còn theo từ điển Tiếng Việt [2] một điểm nào đấy. Hay tất cả những gì bao “môi trường” là toàn bộ nói chung những điều quanh một điểm trung tâm, theo cách hiểu như kiện tự nhiên, xã hội, trong đó con người hay vậy, môi trường có thể được hiểu là toàn bộ một sinh vật tồn tại, phát triển trong quan hệ điều kiện tự nhiên, xã hội và văn hóa có ảnh với con người, sinh vật ấy. Từ các khái niệm hưởng đến cuộc sống của một cá nhân hay cộng trên, chúng ta có thể hiểu các thành tố của môi đồng. Như vậy, vấn đề môi trường có thể được trường bao gồm: coi là bao gồm các vấn đề như tắc nghẽn giao thông, tội phạm, và tiếng ồn... Về mặt địa lý, - Nguồn tài nguyên thiên nhiên, gồm cả môi trường có thể hiểu là một khu vực nào đó sinh vật và phi sinh vật như không khí, nước, đất, động vật, thực vật và sự tương tác giữa các yếu tố đó; _______ - Những tài sản mà là một phần của di sản  Tác giả liên hệ. ĐT.: 84-912796265 văn hóa; Email: dangmh@vnu.edu.vn 40 M.H. Đăng, M.H. Trang/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tâp̣ 31, Số 4 (2015) 40-49 41 Các nhà sinh thái học đã chỉ ra rằng toàn bộ Tuy nhiên, tác giả cũng cho rằng cách phân môi trường sống của chúng ta (không khí, nước, loại trên cũng chỉ là tương đối, chỉ nhằm mục đất đai) và tất cả các loài sinh vật có mối quan đích nghiên cứu chứ không nhằm xếp loại ưu hệ phụ thuộc lẫn nhau. Khi có bất kỳ một thành tiên hay tầm quan trọng của quyền con người. tố nào của môi trường bị tổn hại sẽ dẫn đến ảnh Các quyền con người có mối liên hệ với nhau, hưởng đến các thành tố khác và kéo theo là ảnh tác động lẫn nhau, không thể tách rời và phải hưởng đến môi trường sống, sức khỏe của con được coi trọng như nhau. người, và hậu quả là chúng ta không bao giờ có Quyền được sống trong môi trường trong thể lường trước được hậu quả. lành hay quyền về môi trường đó là muốn đề cập đến quyền của mọi người trong thế hệ hiện 1.2. Quyền môi trường tại và tương lai được sống trong môi trường trong lành, có lợi cho sức khỏe [5]. Năm 1977 một luật gia người Séc tên là Karel Vasak đã đưa ra ý tưởng chia quyền con Quyền được sống trong môi trường trong người thành ba “thế hệ” (Gennerations of lành đã được ghi nhận từ lâu trong nhiều văn human rights) [3]: kiện, công ước, điều ước quốc tế: Tuyên bố thế giới về nhân quyền 1948; các công ước quốc tế Thế hệ thứ nhất, của quyền con người về quyền chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hướng vào hai vấn đề chính là tự do cá nhân và hội 1966; tuyên bố Stockhome về các vấn đề về tham gia vào đời sống chính trị, bao gồm các môi trường 1972; tuyên ngôn về môi trường và quyền: quyền dân sự, chính trị, quyền tự do tư phát triển 1992; tuyên bố Johame về phát triển tưởng, tự do ngôn luận, tự do tôn giáo, tự do bền vững 2002. biểu đạt, tự do báo chí, quyền được bầu cử, ứng cử vv... Hội nghị thế giới về môi trường của con người ở Stockholm đã tuyên bố rằng cả hai khía Thế hệ thứ hai, về quyền con người được cạnh, môi trường tự nhiên và nhân tạo của con hiểu là quyền của nhóm, hay quyền tập thể, người đều cần thiết cho an sinh xã hội và tác quyền mà liên quan đến hạnh phúc của mọi động đến chính việc hưởng thụ những quyền cơ người trong toàn xã hội [4]. Quyền thế hệ thứ bản của con người - quyền được sống. hai được tập chung và thực hiện bởi tất cả mọi người, quyền này bao gồm các quyền: quyền được học tập, quyền có việc làm, quyền an sinh 2. Pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam về xã hội, quyền có mức sống thích đáng vv.. quyền môi trường những quyền này đã được quy định trong công ước quốc tế về các quyền kinh tế văn hóa và xã Quy định của pháp luật quốc tế về quyền hội năm 1966 và trong Tuyên ngôn quốc tế về môi trường nhân quyền năm 1948 (từ điều 23 đến điều 29). Phần lớn các điều ước quốc tế về quyền con Thế hệ thứ ba, bao gồm các quyền tiêu biểu người được soạn thảo và thông qua trước khi như quyền tự quyết dân tộc, quyền phát triển, vấn đề bảo vệ môi trường trở thành mối quan quyền được an toàn, quyền sống trong môi tâm chung của cộng đồng quốc tế, cho đến nay trường trong lành; quyền với các nguồn tài Liên Hợp Quốc cũng như cộng đồng quốc tế đã nguyên thiên nhiên, quyền được bình đẳng giữa thông qua nhiều điều ước quốc tế về nhân các thế hệ ... quyền, trong đó đã có sự gắn kết giữa môi 42 M.H. Đăng, M.H. Trang/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tâp̣ 31, Số 4 (2015) 40-49 trường và quyền con người, một số điều ước Công ước quốc tế về quyền trẻ em 1989 [8] quốc tế cơ bản có thể kể đến như: quy định về quyền của trẻ em được hưởng tiêu - Tuyên ngôn thế giới về quyền con người chuẩn về sức khỏe ở mức cao nhất có thể được năm 1948 đã đề cập một loạt các quyền và tự và được tiếp cận các cơ sở chữa bệnh và phục do cơ bản của con người về dân sự, chính trị, hồi sức khỏe. Các quốc gia phải thực hiện kinh tế, xã hội và văn hóa; thừa nhận các quyền những biện pháp thích hợp để chống bệnh tật và suy dinh dưỡng, kể cả trong khuôn khổ công tác cơ bản của con người, từ quyền sống đến chuẩn chăm sóc sức khỏe ban đầu, chẳng hạn qua việc mực sống thích đáng cho sức khoẻ và sự thịnh áp dụng các công nghệ sẵn có và qua việc cung vượng, trong đó có quyền về thực phẩm, nhà ở, cấp thức ăn đầy đủ dinh dưỡng và nước uống chăm sóc sức khoẻ... sạch, có tính đến nguy cơ ô nhiễm môi trường - Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã (Điều 24.2c); đảm bảo rằng mọi tầng lớp xã hội và văn hóa năm 1966 [6], quy định và bảo hội, đặc biệt là những bậc cha mẹ và trẻ em đảm một loạt các quyền con người trên lĩnh vực được thông tin, tiếp thu giáo dục và được hỗ trợ dân sự, chính trị, bảo vệ quyền sống, tự do, bình trong việc sử dụng các kiến thức cơ bản về sức đẳng, nhân phẩm, quyền kinh tế, xã hội và văn khỏe và dinh dưỡng của trẻ em, về những ưu hóa, trong đó bảo vệ quyền về sức khoẻ, vệ điểm của việc nuôi con bằng sữa mẹ, vệ sinh sinh, thực phẩm và tiếp cận nước sạch; quyền cá nhân, vệ sinh môi trường và phòng ngừa được hưởng những điều kiện làm việc công các tai biến. bằng và thuận lợi, đặc biệt đảm bảo một cuộc - Hội nghị của Liên Hợp quốc về Con người sống tương đối đầy đủ cho họ và gia đình họ và Môi trường được tổ chức tại Stockhom, (Điều 7 b); cần áp dụng những biện pháp bảo vệ Thụy Điển được đánh giá là là hành động đầu và trợ giúp đặc biệt đối với mọi trẻ em và thanh tiên đánh dấu sự nỗ lực chung của toàn thể nhân thiếu niên mà không có bất kỳ sự phân biệt đối loại, nhằm giải quyết các vấn đề về môi trường. xử nào vì các lý do xuất thân hoặc các điều kiện Tuyên bố Stockholm năm 1972 có thể nói là khác ( Điều 10.3). Quyền sức khỏe được quy văn kiện về môi trường đầu tiên thừa nhận môi định tại Điều 12 của công ước: mọi người được trường là quyền con người. Trong Nguyên tắc 2 hưởng một tiêu chuẩn sức khỏe về thể chất và thừa nhận các quốc gia có chủ quyền khai thác tinh thần ở mức độ cao nhất có thể được; các những tài nguyên của mình theo những chính quốc gia thành viên cần áp dụng các biện pháp sách về môi trường và phát triển của mình, và cần thiết để cải thiện mọi mặt về vệ sinh môi có trách nhiệm bảo đảm rằng những hoạt động trường và vệ sinh công nghiệp. trong phạm vi quyền hạn và kiểm soát của mình không gây tác hại gì đến môi trường của các - Tuyên ngôn về quyền phát triển năm 1986 quốc gia khác hoặc của những khu vực ngoài khẳng định quyền phát triển là quyền phổ biến phạm vi quyền hạn quốc gia. và không thể chuyển nhượng, là bộ phận thiết yếu của quyền con người, vì vậy các quốc gia - Tại Hội nghị về Nước của Liên Hợp Quốc cam kết áp dụng các biện pháp cần thiết để hiện được tổ chức tại Mar Del Plata năm 1977 đã thực hoá quyền phát triển và bảo đảm bình đẳng thông qua Kế hoạch hành động Mar del Plata, về cơ hội cho tất cả mọi người trong việc tiếp trong đó thừa nhận nước là một quyền con cận các nguồn tài nguyên cơ bản [7]. người, tuyên bố rằng tất cả mọi người có quyền tiếp cận bình đẳng về nước uống đủ về số lượng M.H. Đăng, M.H. Trang/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tâp̣ 31, Số 4 (2015) 40-49 43 và chất lượng, đáp ứng nhu cầu cơ bản của con + Nghị định thư San Lavador bổ sung Hiến người. Cũng tại Hội nghị này đã phát động chương Châu Mỹ về quyền con người về kinh Thập kỷ quốc tế về vệ sinh và cung cấp nước tế, xã hội và văn hóa năm 1991 quy định cả uống (1980 - 1990) cùng với khẩu hiệu “Nước quyền đối với sức khỏe và quyền đối với môi và vệ sinh cho tất cả mọi người”, Trong Tuyên trường. Tại Điều 10 quy định “Mọi người đều bố Dublin năm 1992 của Hội nghị về nước vì có quyền đối với sức khỏe được hưởng mức cao sự phát triển bền vững đã tái khẳng định quyền nhất về thể chất, tinh thần và phúc lợi xã hội”; con người đối với nước. Quyền cơ bản của tất Mọi người có quyền sống trong môi trường cả mọi người là được tiếp cận với nước sạch và trong lành và được hưởng các dịch vụ công vệ sinh, với giá hợp lý. cộng cơ bản. Các quốc gia thành viên phải có Công ước về các dân tộc và bộ lạc bản địa ở trách nhiệm thúc đẩy việc bảo vệ môi trường các quốc gia độc lập năm 1989 [9] cũng có (Điều 11). những quy định các Chính phủ phải tiến hành - Hiến pháp Cộng hòa Hàn Quốc quy định các biện pháp, với sự hợp tác của các dân tộc để mọi công dân có quyền được hưởng một môi bảo vệ và bảo tồn môi trường tự nhiên ở các trường lành mạnh và thoải mái. Nhà nước và khu vực mà họ đang cư trú (Điều 7.4). công dân cần nỗ lực bảo vệ môi trường. Nội Hai điều ước quốc tế về quyền con người dung các quyền về môi trường được xác định trong khu vực có quy định những điều khoản về bởi pháp luật [11]; sức khỏe của mọi công dân quyền về môi trường đó là Hiến chương châu được Nhà nước bảo vệ. Phi về quyền con người và của các dân tộc và - Hiến pháp Liên Bang Nga, 1993 quy định: Nghị định thư San Lavador bổ sung Hiến Mỗi người đều có quyền bảo vệ sức khỏe và chương Châu Mỹ về quyền con người. Tuy chăm sóc y tế; mỗi người đều có quyền đòi hỏi nhiên cách tiếp cận về quyền môi trường trong về môi trường trong lành, thông tin xác đáng về hai văn kiện này cũng khác nhau: tình trạng môi trường, và quyền được bồi + Hiến chương châu Phi về quyền con thường thối với thiệt hại về sức khỏe và tài sản người và của các dân tộc [10] (27/6/1981) quy do việc vi phạm môi trường gây ra (Điều 41, định cả quyền đối với sức khỏe và quyền đối Điều 42). với môi trường. Điều 16 của Hiến chương quy - Hiến pháp Cộng hòa Nam Phi 1996 quy định “Mọi người có quyền được hưởng một tiêu định: Mọi người đều có quyền sống trong môi chuẩn sức khỏe về thể chất và tinh thần ở mức trường không nguy hại cho sức khỏe hoặc hạnh độ cao nhất có thể được; các quốc gia thành phúc và bảo vệ môi trường cho lợi ích của các viên phải áp dụng mọi biện pháp cần thiết để thế hệ hiện tại và tương lai thông qua các biện bảo vệ sức khỏe cho mọi công dân của mình, họ pháp lập pháp và các biện pháp thích hợp khác phải được chăm sóc y tế khi đau ốm”; Điều 24 mà: ngăn ngừa ô nhiễm và suy thoái hệ sinh thái; thúc đẩy sự bảo tồn và bảo đảm sự phát quy định: Tất cả mọi người đều có quyền được triển bền vững về sinh thái học và việc sử dụng sống trong môi trường thuận tiện để phát triển. các nguồn tài nguyên tự nhiên khi thúc đẩy sự Tuy nhiên, sự phân biệt giữa quyền của các cá phát triển hợp lý về kinh tế, xã hội (Điều 24). nhân và quyền của các dân tộc cũng chỉ là tương đối. - Hội nghị về Môi trường và Phát triển của Liên Hợp Quốc (UNCED) được tổ chức năm 44 M.H. Đăng, M.H. Trang/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tâp̣ 31, Số 4 (2015) 40-49 1992 tại Rio de Janeiro, Brazil Tại đây, các đại công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, biểu tham gia đã thống nhất những nguyên tắc xã hội được công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo cơ bản và phát động một chương trình hành đảm theo Hiến pháp và pháp luật (Điều 14); động vì sự phát triển bền vững có tên Chương mọi người có quyền được bảo vệ, chăm sóc sức trình Nghị sự 21 (Agenda 21). Với sự tham gia khỏe, bình đẳng trong việc sử dụng các dịch vụ của đại diện hơn 200 nước trên thế giới cùng y tế và có nghĩa vụ thực hiện những quy định một số lượng lớn các tổ chức phi chính phủ, hội về phòng bệnh, khám bệnh, chữa bệnh, nghiêm nghị đã thông qua các văn bản quan trọng, cấm các hành vi đe dọa cuộc sống, sức khỏe trong đó tiếp tục tái khẳng định môi trường là của người khác và cộng đồng (Điều 38); đặc quyền con người, đồng thời Hội nghị này đã biệt trong Hiến pháp sửa đổi, lần đầu tiên đã thông qua các nguyên tắc thủ tục gắn kết môi đưa ra những quy định về quyền con người trường với quyền con người. trong lĩnh vực môi trường, Điều 43 quy định - Công ước Châu Âu về tiếp cận thông tin, “Mọi người có quyền được sống trong môi sự tham gia của công chúng trong việc ra quyết trường trong lành và có nghĩa vụ bảo vệ môi định và tiếp cận tư pháp về các vấn đề môi trường”[12]. Đồng thời cũng đưa ra những quy trường năm 1998 (Công ước Aarhus) Mục tiêu định về điều kiện nhằm thực thi quyền về môi của Công ước là góp phần vào việc bảo vệ trường: Nhà nước có chính sách bảo vệ môi quyền của mọi người thuộc các thế hệ hiện tại trường; quản lý, sử dụng hiệu quả, bền vững và tương lai được sống trong một môi trường các nguồn tài nguyên thiên nhiên; bảo tồn thiên thích hợp với sức khoẻ và phúc lợi của họ. nhiên, đa dạng sinh học; chủ động phòng, chống thiên tai, ứng phó với biến đổi khí hậu; Quy định của pháp luật Việt Nam về Quyền Nhà nước khuyến khích mọi hoạt động bảo vệ môi trường môi trường, phát triển, sử dụng năng lượng Hệ thống chính sách, pháp luật về bảo vệ mới, năng lượng tái tạo; Tổ chức, cá nhân gây ô môi trường đã được xây dựng khá đầy đủ và nhiễm môi trường, làm suy kiệt tài nguyên thiên toàn diện. Việt Nam đã ban hành Luật Bảo vệ nhiên và suy giảm đa dạng sinh học phải bị xử môi trường từ năm 1993 và được sửa đổi năm lý nghiêm và có trách nhiệm khắc phục, bồi 2005, 2014, từ đó các chính sách về bảo vệ môi thường thiệt hại (Điều 63). trường đã được thực thi rộng rãi, kết hợp hài Nhằm cụ thể hóa những quy định trong hòa giữa bảo vệ môi trường và phát triển kinh Hiến pháp năm 2013, quy định về quyền con tế xã hội. Bên cạnh Luật Bảo vệ môi trường, hệ người trong lĩnh vực môi trường, ngày thống văn bản quy phạm pháp luật về bảo vệ 23/6/2014, Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ môi trường còn có các luật, pháp lệnh về bảo vệ nghĩa Việt Nam tại kỳ họp thứ 7 khóa XIII đã các thành phần môi trường (Nghị định hướng thông qua Luật bảo vệ môi trường [13], quy dẫn thi hành luật Bảo vệ môi trường năm 1994, định về quyền của mọi người dân được sống sửa đổi năm 2004; Nghị định về xử lý vi phạm trong môi trường trong lành, bảo vệ môi trường hành chính trong lĩnh vực môi trường 1996, sửa là trách nhiệm và nghĩa vụ của mọi cơ quan, tổ đổi năm 2004... chức, hộ gia đình và cá nhân; bảo vệ môi Hiến pháp 2013, tại Chương II quy định trường gắn kết hài hòa với phát triển kinh tế, an quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của sinh xã hội, bảo đảm quyền trẻ em, thúc đẩy công dân, theo đó các quyền con người, quyền giới và phát triển, bảo tồn đa dạng sinh học, M.H. Đăng, M.H. Trang/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tâp̣ 31, Số 4 (2015) 40-49 45 ứng phó với biến đổi khí hậu để bảo đảm quyền tính mạng, sứ c khỏe , nhân phẩm, tài sản. Mọi mọi người được sống trong môi trường trong hành vi xâm phạm tính mạng , sứ c khỏe , danh lành; tổ chức, hộ gia đình và cá nhân gây ô dư,̣ nhân phẩm, tài sản đều bị xử lý theo pháp nhiễm, sự cố và suy thoái môi trường phải khắc luâṭ (Điều 7), đồng thời trong Bô ̣luâṭ hình sư ̣ phục, bồi thường thiệt hại (Điều 4). Luật Bảo vệ năm 1999, sử a đổi bổ sung năm 2009 dành hẳn môi trường 2014 cũng đưa ra quy định về trách 02 chương qui định về những quyền của con nhiệm của các cơ quan quản lý nhà nước về người được pháp luật bảo vệ và việc bảo vệ môi Bảo vệ Môi trường; Quy hoạch môi trường; Kế trường thực hiện quyền con người ở Việt Nam. hoạch Bảo vệ Môi trường; Ứng phó với biến Cụ thể tại Chương XII quy điṇ h về các tôị xâm đổi khí hậu; Thu hồi, xử lý sản phẩm thải bỏ; phạm tính mạng, sứ c khỏe, danh dư,̣ nhân phẩm Bảo vệ Môi trường tại các khu công nghiệp, của con người , Chương XVII quy điṇ h về các cụm công nghiệp, khu kinh doanh, dịch vụ tập tôị phaṃ về môi trường. Quy định cụ thể chủ trung; Nhập khẩu tàu biển đã qua sử dụng; quy thể của các tội phạm về môi trường, có thể là định về hệ thống quy chuẩn kỹ thuật môi bất kỳ người nào có năng lực trách nhiệm hình trường; Xử lý trách nhiệm đối với tổ chức, cá sự, đồng thời cũng qui định về các hình phạt áp nhân gây ô nhiễm môi trường, dụng khi vi phạm: hình phạt chính (phạt tiền, Luật Bảo vệ môi trường 2014 quy định các cải tạo không giam giữ và tù có thời hạn) và tổ chức, cá nhân có quyền khiếu nại, khởi kiện hình phạt có bổ sung (phạt tiền khi không áp về hành vi vi phạm pháp luật về bảo vệ môi dụng hình phạt chính, cấm đảm nhiệm chức vụ, trường (Điều 162); và yêu cầu bồi thường thiệt cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định). hại đối với các chủ cơ sở sản xuất, kinh doanh, Các tội phạm về môi trường được quy định dịch vụ gây tác hại đối với môi trường, người trong Bô ̣luâṭ hình sư ̣ năm 1999, sử a đổi bổ đứng đầu trực tiếp của tổ chức phải chịu trách sung năm 2009 được phân thành: nhiệm đối với hành vi vi phạm pháp luật về môi - Các tội phạm gây ô nhiễm môi trường, trường; cá nhân gây ô nhiễm, suy thoái môi xâm hại các quan hệ xã hội phát sinh trong lĩnh trường có trách nhiệm khắc phục hậu quả và bồi vực quản lý và bảo vệ môi trường: bao gồm ô thường thiện hại do hành vi của mình gây ra nhiễm không khí; ô nhiễm nguồn nước; ô (Điều 164). Đồng thời Luật Bảo vệ môi trường nhiễm đất; các chất không đảm bảo có hại cho 2014 cũng đưa ra những quy định khuyến khích môi trường; các doanh nghiệp kinh doanh bảo hiểm thực - Các tội phạm gây dịch bệnh cho con hiện bảo hiểm trách nhiệm bồi thường thiệt hại người, động vật, thực vật: Tội làm lây lan dịch về môi trường; các tổ chức, cá nhân hoạt động bệnh nguy hiểm cho người; tội làm lây lan dịch sản xuất, kinh doanh, dịch vụ mua bảo hiểm bệnh nguy hiểm cho động vật, thực vật. trách nhiệm bồi thường thiệt hại về môi trường; - Các tội hủy hoại tài nguyên môi trường: các tổ chức, cá nhân hoạt động sản xuất, kinh Tội huỷ hoại nguồn lợi thuỷ sản; Tội huỷ hoại doanh, dịch vụ có nguy cơ gây thiệt hại lớn cho môi trường phải mua bảo hiểm trách nhiệm bồi rừng. thường thiệt hại về môi trường theo quy định - Các tội xâm phạm chế độ bảo vệ đặc biệt của Chính phủ (Điều 167); đối với một số đối tượng của môi trường: Tội vi phạm các quy định về bảo vệ động vật hoang dã Bô ̣luâṭ tố tuṇ g hình sư ̣ năm 2003 quy điṇ h “Công dân có quyền đươc̣ pháp luâṭ bảo hô ̣về 46 M.H. Đăng, M.H. Trang/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tâp̣ 31, Số 4 (2015) 40-49 quý hiếm; tội vi phạm chế độ bảo vệ đặc biệt ước Vienna về Bảo vệ tầng ô-zôn và Nghị định đối với khu bảo tồn thiên nhiên. thư Montreal về các chất làm suy giảm tầng ô- Như vậy, có thể thấy các quy định của Bộ zôn; Công ước về Buôn bán quốc tế các loài Luật hình sự đối với những tội phạm môi động thực vật hoang dã có nguy cơ tuyệt chủng, trường chưa thực sự nghiêm khắc, chủ yếu mới Công ước Basel về kiểm soát việc vận chuyển chỉ là áp dụng biện pháp giáo dục và chỉ xử lý xuyên biên giới các chất thải nguy hại và tiêu bằng biện pháp hình sự đối với những trường hủy chúng; Công ước Stockholm về các chất ô hợp, hành vi có tính nguy hiểm cao đối với xã nhiễm hữu cơ khó phân hủy; Công ước quốc tế hội hoặc gây hậu quả nghiêm trọng. về trách nhiệm dân sự đối với thiệt hại do ô nhiễm dầu nhiên liệu (Bunker 2001)... Trước đó Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết số 41-NQ/TW ngày 15/11/2004 về bảo vệ môi trường trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp 3. Mối quan hệ giữa bảo vệ môi trường và hóa, hiện đại hóa đất nước; Luật tài nguyên quyền con người nước năm 1998; Luật đa dạng sinh học năm 2008, Luật khoáng sản năm 2010; Luật đất đai; Quyền con người, sức khỏe và bảo vệ môi Luật bảo vệ và phát triển rừng, Luật thủy sản, trường có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Mối luật dầu khí, Luật sử dụng năng lượng, Luật quan hệ giữa quyền con người, sức khỏe và bảo biển Việt Nam vệ môi trường đã xuất hiện từ hội nghị thế giới Trên cơ sở các văn bản quy phạm pháp luật, về môi trường của con người ở Stockholm năm Chính phủ cũng đã ban hành nhiều văn bản 1972. Sức khỏe được ví như là “cầu nối” giữa dưới luật nhằm cụ thể hóa và lồng ghép bảo vệ quyền con người và bảo vệ môi trường [14]. Do môi trường, bảo vệ quyền con người vào các vậy bảo vệ môi trường chính là bảo vệ quyền chương trình kinh tế - xã hội như: Chiến lược con người, đồng thời thực hiện tốt quyền con bảo vệ môi trường quốc gia năm 2003; chương người cũng chính là thúc đẩy việc bảo vệ môi trình Nghị sự 21 của Việt Nam (năm 2004); trường. Hai yếu tố này có tác động qua lại với Chiến lược quốc gia về cấp nước sạch và vệ nhau, gắn bó hữu cơ và bổ sung cho nhau. sinh nông thôn đến năm 2020,... Trong Nguyên tắc 1 Tuyên bố Stockhomlm Bên cạnh việc ban hành các văn bản pháp về môi trường 1972 đã thiết lập nền tảng mối luật về bảo vệ môi trường, Việt Nam cũng đã quan hệ giữa quyền con người về môi trường tham gia nhiều điều ước quốc tế về bảo vệ môi [15]: Con người có các quyền cơ bản về tự do, trường, trong số đó có thể kể đến như: Công bình đẳng và điều kiện sống đầy đủ, trong môi ước quốc tế về luật biển 1982; Công ước trường có chất lượng tốt, cho phép con người có Ramsar về các vùng đất ngập nước có tầm quan cuộc sống khỏe mạnh, hạnh phúc và có nhân trọng quốc tế; Công ước quốc tế về ngăn ngừa ô phẩm. Mỗi cá nhân có trách nhiệm trong việc nhiễm do tàu gây ra 1973/1978 (Marpol 73/78); bảo vệ và nâng cao chất lượng môi trường vì Công ước quốc tế về trách nhiệm dân sự đối với cuộc sống của thế hệ hiện tại và các thế hệ các tổn thất do ô nhiễm dầu (CLC1969/1992); tương lai. Điều đó có nghĩa là tất cả mọi người Công ước khung của Liên Hợp Quốc về Biến đều có quyền được sống trong môi trường đổi khí hậu và Nghị định thư Kyoto; Công ước không bị ô nhiễm, không có suy thoái môi Chống sa mạc hóa của Liên Hợp Quốc; Công trường và không bị tác động bởi các hoạt động M.H. Đăng, M.H. Trang/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tâp̣ 31, Số 4 (2015) 40-49 47 có ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường hoặc đe trường tác động trực tiếp đến việc hưởng thụ dọa cuộc sống, sức khỏe, sinh kế, an sinh xã hội. các quyền con người của tất cả mọi người. Nghị quyết số 45/94 ngày 14/12/1990 của Những điều kiện môi trường giúp chúng ta xác Đại Hội đồng Liên Hiệp Quốc nhắc lại lại ngôn định mức độ mà mọi người hưởng thụ các ngữ trong Tuyên bố Stockholm, rằng tất cả các quyền cơ bản của họ vào cuộc sống, sức khỏe, cá nhân đều có quyền sống trong một môi thực phẩm và nơi ở thích đáng. Điều này cho trường được bảo đảm tối thiểu cho sức khỏe. chúng ta thấy rằng những người gây ô nhiễm, Nghị quyết cũng đưa ra yêu cầu các cá nhân hủy hoại môi trường tự nhiên không chỉ phạm phải nỗ lực bảo vệ quyền sống trong môi trường một tội ác phá hủy môi trường, mà họ còn phạm được tốt hơn. tội vi phạm quyền con người. Như vậy, suy rộng ra, tất cả mọi người đều phải chịu trách Tại Hội nghị Thượng đỉnh thế giới về Môi nhiệm về những hành động của mình gây tác trường và Phát triển được tổ chức tại Janeiro hại đối với thiên nhiên, môi trường. Con người Brazil trong Nguyên tắc 10 tuyên bố [16]: Vấn cần phải bảo vệ môi trường sống, bảo vệ quá đề môi trường phải được giải quyết một cách trình sinh thái và tính đa dạng của thiên nhiên, tốt nhất với sự tham gia của tất cả các cá nhân sử dụng nguồn tài nguyên một cách tiết kiệm có liên quan, ở cấp độ thích hợp. Cấp độ quốc gia, hiệu quả để bảo vệ môi trường sống của mình. mỗi quốc gia sẽ được tiếp cận thông tin thích hợp liên quan đến môi trường, do các cơ quan Mối quan hệ giữa bảo vệ môi trường với công quyền lưu giữ, bao gồm cả thông tin về quyền con người còn thể hiện trong việc thực các chất và hoạt động nguy hiểm trong cộng hiện các quyền con người được sống trong môi đồng của họ, và có cơ hội được tham gia trong trường trong lành, quyền về sức khỏe, thịnh quá trình ban hành các quyết định. Các quốc gia vượng và phát triển của mỗi cá nhân, cũng như sẽ phải tạo điều kiện, tăng cường nhận thức và là toàn thể cộng đồng trong xã hội. Tất cả các kêu gọi sự tham gia của cộng đồng trong việc quyền này đều phụ thuộc vào môi trường sống. phổ biến thông tin rộng rãi. Cơ hội tiếp cận một Nếu môi trường sống bị ô nhiễm, sẽ tác động cách hiệu quả với tư pháp và các thủ tục hành trực tiếp đến sức khỏe của con người, chính vì chính, bao gồm cả việc bồi thường và đền bù thế, bảo vệ và nâng cao chất lượng môi trường thiệt hại phải được bảo đảm. của con người tức là bảo vệ quyền con người. Môi trường không được đảm bảo, các quyền Trong bài phát biểu tại kỳ họp thứ 57 của con người sẽ không được thực hiện tốt, đặc biệt Ủy ban Nhân quyền năm 2001, Klaus Toepfer, là quyền về môi trường. Giám đốc điều hành Chương trình Môi trường Liên Hiệp Quốc cho rằng [17] việc bảo vệ môi Tại Hội nghị về môi trường và phát triển trường là một trong những công cụ thiết yếu để 1992 tại Rio de Janeiro đã tập trung vào mối bảo đảm việc thực hiện quyền con người; quan hệ giữa môi trường và quyền con người, Quyền con người không thể được bảo đảm Nguyên tắc 10 của Tuyên bố được thông qua tại trong môi trường suy thoái hay ô nhiễm, các Hội nghị Rio quy định rằng: Vấn đề môi trường quyền cơ bản cho cuộc sống của con người được xử lý tốt nhất với sự tham gia của tất cả đang bị đe dọa bởi sự sói mòn đất đai, nạn phá các công dân có liên quan, ở cấp liên quan. Ở rừng bừa bãi, con người phải tiếp súc với các cấp quốc gia, mỗi cá nhân sẽ có quyền truy cập hóa chất độc hại, chất thải nguy hại và đặc biệt thích hợp để thông tin về môi trường được tổ là nguồn nước đang bị ô nhiễm. Ô nhiễm môi chức bởi cơ quan công quyền, bao gồm cả 48 M.H. Đăng, M.H. Trang/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tâp̣ 31, Số 4 (2015) 40-49 thông tin về vật liệu nguy hiểm và các hoạt thực tiễn quy định trong pháp luật quốc tế và động trong cộng đồng của họ, và có cơ hội để quốc gia do vậy chúng ta cần có những quy tham gia vào quá trình ra quyết định. định cụ thể trong lĩnh vực này. Bên cạnh việc Hiện nay mối quan hệ giữa quyền con hoàn thiện hệ thống pháp luật cũng cần chú ý người, sức khỏe và bảo vệ môi trường được bảo đến việc hoàn thiện cơ chế bảo đảm thực hiện, vệ bởi pháp luật quốc tế, được chấp nhận bởi nâng cao nhận thức của mọi người về bảo vệ các quốc gia trong các điều ước quốc tế và được môi trường. Trách nhiệm bảo vệ môi trường, thực thi trong thực tế. quyền con người là thuộc về các nhà nước. Nhưng chính những hiểu biết, tôn trọng và mong muốn về bảo vệ môi trường, quyền con 4. Kết luận người của mỗi cá nhân mới là tác nhân quan trọng trong việc thực hiện quyền con người về Trong bài viết này, tác giả đã giới thiệu môi trường./. ngắn gọn một số quy định của pháp luật quốc tế về quyền môi trường, và những quy định của pháp luật Việt Nam về quyền môi trường được Tài liệu tham khảo quy định trong Hiến pháp 2013 và đặc biệt là trong Luật bảo vệ môi trường 2014. Những quy [1] Luật bảo vệ môi trường 2014, NXB Lao động, Hà định của pháp luật quốc tế về bảo vệ môi Nội, 2014; trường, quyền con người về môi trường cho [2] Từ điển Tiếng Việt, NXB Viện Ngôn ngữ, Hà Nội, 2006; chúng ta thấy trong hơn hai thập kỷ qua, cộng [3] Xem Giáo trình Lý luận và pháp luật về quyền đồng thế giới đặc biệt quan tâm đến bảo vệ môi con người, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, trường, quyền con người về môi trường, có 2009, trang 69; nhiều điều ước quốc tế giải quyết vấn đề môi [4] Xem Third Generation, human rights and the protection of the environment in Namibia, Oliver trường đã được thông qua, đồng thời trong thời C Ruppel; gian này hàng loạt các nguyên tắc về bảo vệ [5] Xem Giáo trình Lý luận và pháp luật về quyền môi trường cũng được đưa ra: người gây ra ô con người, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, nhiễm phải trả tiền; phòng ngừa; quan tâm đến 2009, trang 119; quyền lợi của các thế hệ tương lai. [6] Xem Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội , Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội và văn Những quy định trên không chỉ đóng góp hóa năm 1966, giới thiệu các văn kiện quốc tế về cho việc đảm bảo thực hiện các quyền con quyền con người, NXB Lao động Xã hội, Hà Nội, 2011; người về môi trường, mà còn là tiền đề cho ra [7] Xem Điều I (10) Tuyên bố Viên về Chương trình đời một ngành luật mới, đó là luật quốc tế về Hành động, thông qua tại Hội nghị thế giới về môi trường. Việt Nam vừa là đối tượng phải thi Nhân quyền năm 1993; hành pháp luật quốc tế vừa là chủ thể xây dựng [8] Xem Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, Công ước quốc tế về quyền trẻ em 1989, giới thiệu các các quy phạm pháp luật quốc tế đó, do vậy cần văn kiện quốc tế về quyền con người, NXB Lao phải hoàn thiện hơn nữa hệ thống pháp luật quốc động Xã hội, Hà Nội, 2011; gia về bảo vệ môi trường, quyền về môi trường. [9] Xem Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội,Công Tuy nhiên việc lượng giá tổn thất và bồi thường ước về các dân tộc và bộ lạc bản địa ở các quốc gia độc lập năm 1989, giới thiệu các văn kiện thiệt hại do ô nhiễm môi trường là công việc quốc tế về quyền con người, NXB Lao động Xã cực kỳ khó khăn, phức tạp và có nhiều điểm hội, Hà Nội, 2011; chưa thống nhất kể cả về mặt lý luận cũng như M.H. Đăng, M.H. Trang/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tâp̣ 31, Số 4 (2015) 40-49 49 [10] Xem African Charter on Human and Peoples Dinah Shelton Professor of Law, Notre Dame Rights Adopted in Nairobi June 27, 1981, Entered University; into Force October 21, 1986. [15] Xem Principle 1, Stockhomlm Declaration on the [11] Xem Tuyển tập Hiến pháp một số quốc gia, NXB Human and Environment (1972); Hồng Đức, Hà Nội, 2012. [16] Xem Tiếp cận quyền trong bảo vệ môi trường, tài [12] Hiến pháp 2013, NXB Chính trị Quốc gia, Hà liệu tập huấn, tổ chức bảo tồn thiên nhiên quốc tế, Nội, 2014; Hà Nội, 2012; [13] Luật bảo vệ môi trường 2014, Quốc hội nước [17] Xem Human rights, health and environmental Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam thông qua protection- linkages in Law and practice, A tại kỳ họp thứ 7 khóa XIII, ngày 23/6/2014; Background Paper for the WHO, prepared by [14] Human rights, health and environmental Dinah Shelton, Profesor of law, Notre Dame protection: Linkages in Law and Practice, A University. Background Paper for the WHO, Prepared by Vietnam’s Law on Environmental Right Mai Hải Đăng, Mai Hạnh Trang VNU School of Law, 144 Xuân Thủy, Cầu Giấy, Hanoi, Vietnam Abstract: Environmental protection and the right to a healthy environment are recognized in International Conventions. Environmental pollution has a direct impact on the enjoyment of human rights, notably the right to live in a healthy environment. This paper discusses the important features of the theoretical background of a right to environment, provisions of International law on environmental rights and Vietnamese Law regulating the environmental rights stipulated in the Constitution in 2013 and Environmental Protection Act 2014. Keywords: Environmental protection; sustainable development; the right to environment; Human Rights; Gennerations of human rights.