Nhân vật trong tiểu thuyết hùng carô (Chu Lai) – từ góc nhìn phân tâm học - Nguyễn Đắc Đường

Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế ISSN 1859-1612, Số 03(19)/2011: tr. 66-71 NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT HÙNG CARÔ (CHU LAI) – TỪ GÓC NHÌN PHÂN TÂM HỌC NGUYỄN ĐẮC ĐƯỜNG - LÊ THỊ HƯỜNG Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế Tóm tắt: Chu Lai khẳng định tên tuổi trong văn học đương đại với tư cách một nhà tiểu thuyết chiến tranh. Nhiều tác phẩm của nhà văn mang đậm dấu ấn phân tâm học, Hùng Carô là một tiểu thuyết tiêu biểu. Từ trục chính là cuộc đời Hùng, soi chiếu từ Phân tâm học hiện thực chiến tranh và hậu chiến hiện lên đa chiều. Mặc cảm nghèo đói và mặc cảm tội lỗi là hai ám ảnh vô thức lớn đã sai khiến, xoay chuyển cuộc đời Hùng sang những ngã rẽ khác nhau. Trong con người ngang tàng, bạo liệt đó, những mặc cảm ấy vừa là căn nguyên của tội ác, lại vừa là hiện thân của đạo đức, nhân nghĩa. Yêu, hận, buồn, cô đơn, đời sống tính dục tất cả những phức cảm đó đậm rõ khi được soi chiếu từ lí thuyết phân tâm học. 1. Chu Lai khẳng định tên tuổi trong văn học đương đại với tư cách một nhà tiểu thuyết chiến tranh. Ông viết nhanh, liền mạch, từ Nắng đồng bằng (1978) đến Hùng Carô (2010) là cả một chặng đường sáng tác bền bỉ hơn 30 năm. Trong sự nghiệp văn chương của Chu Lai, không tính đến truyện ngắn và tản văn, riêng tiểu thuyết đã có đến 15 bộ. Tiểu thuyết Chu Lai ám ảnh người đọc không chỉ do phản ánh cuộc đấu tranh khốc liệt, sống còn của dân tộc, mà còn bởi đằng sau đó là những gì chưa biết về cõi sâu tâm hồn người lính. Những trang viết Chu Lai như là sự tỏa bung những ẩn khuất vô thức cá nhân và vô thức tập thể bị che khuất, dồn nén của một thời dân tộc. Nhiều tác phẩm của Chu Lai mang đậm dấu ấn phân tâm học, đặc biệt là tiểu thuyết Hùng Carô. Tác phẩm xoay quanh cuộc đời của nhân vật Hùng Carô, một cá tính mạnh mẽ, một thế giới tâm hồn phức tạp, đầy ám ảnh, một đời sống bản năng mãnh liệt. 2. Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Chu Lai đa dạng, sinh động, với đời sống tâm linh phong phú và đời sống bản năng mạnh mẽ. Từ trục chính là cuộc đời Hùng Carô, soi chiếu từ phân tâm học hiện thực chiến tranh và hậu chiến hiện lên đa chiều. 2.1. Nhân vật Hùng Carô từ góc nhìn vô thức Nghiên cứu những phức cảm của con người, Freud quan tâm đến những ám ảnh tuổi thơ. Theo Freud, những ấn tượng mạnh, những chấn động tuổi thơ luôn ám ảnh suốt cuộc đời con người. Soi chiếu từ phân tâm học, có thể lí giải những mặc cảm, những ám ảnh đeo đuổi cả cuộc đời nhân vật Hùng Carô, hình thành tính cách, số phận của con người đặc biệt này. 2.1.1. Ám ảnh tuổi thơ - mặc cảm đói nghèo Hùng Carô có một tuổi thơ lam lũ, bần hàn. Điều ấy lớn đến nỗi trở thành những chấn động vô thức, hữu thức chi phối số phận, cuộc đời nhân vật. Hùng sinh ra ở vùng đất nghèo khó: “Làng tôi thật nghèo. Nghèo đến nỗi đi qua nhau, chỉ cần ngửi mùi là biết ngay. NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT HÙNG CARÔ CỦA CHU LAI 67 Một thứ mùi mốc mốc, nhàn nhạt, gây gây như cứt chó phơi ba nắng. Nhà tôi còn nghèo hơn Hồi nhỏ đi học chỉ có củ khoai lang nhũn nhoẵn bằng đúng cái b thằng đánh giậm” [4, tr. 8]. Cái nghèo, cái khó đó như mầm gốc đẻ nhánh ra hàng trăm thứ tội tình dồn vào bố mẹ, em gái và cả cuộc đời Hùng. Nó ám ảnh, nhức nhối. Nó đi vào hành động, vào ý nghĩ, vào giấc ngủ, và vô thức đẩy đưa, sai khiến số phận nhân vật. Cũng vì nghèo mà Hùng đau đớn nhìn em gái chết mòn, chết dần với căn bệnh rò tủy do một tai nạn gây ra; cũng vì nghèo, vì giàu mà người yêu đã bỏ Hùng lấy người khác. Vì quá nghèo mà Hùng “sướng tỉnh người” khi được đi lính, vì cái nghèo mà Hùng làm giấy tờ giả, làm gạch, buôn trâu, làm tướng cướp, đào vàng, buôn rùa, buôn rắn, đào đá đỏ, chạy xe ôm, đánh bạc Hiệu ứng từ mặc cảm nghèo đói ấy với nhân vật Hùng Carô có khi là nguồn cơn của lòng tốt, thánh thiện đồng thời cũng là nguyên cớ gây nên cái xấu, cái ác trong con người anh. Có lúc cái nghèo làm dịu mềm con thú trong Hùng (lần đi giết thằng Hoán), có khi cái nghèo xúi đẩy nhân vật thực hiện những hành vi tội lỗi đến bất ngờ, vô thức (lần cướp trên xe khách). Cái nghèo đói tuổi thơ ám ảnh triền miên, chi phối hành động, tính cách và số phận nhân vật Hùng. Nghèo đói vừa là nỗi đau, vừa là nguồn gốc của hận thù, vừa là nguyên nhân của cách hành xử liều lĩnh ở nhân vật. Với Hùng, khát tiền và khát khao kiếm tiền như sự điều khiển của vô thức mà chính nhân vật cũng không thể nào hiểu nổi. Có khi, Hùng kiếm tiền như một sự trả thù quá khứ chứ không hoàn toàn để làm giàu, để thụ hưởng. Tiền, vàng với Hùng có khi là rất nhiều; có khi hai mươi cây vàng (khi đào vàng ở Nà Rì), có khi bảy tám trăm triệu (khi buôn rùa, buôn rắn), cũng có khi năm sáu tỉ đồng (khi đánh bạc). Nghiên cứu tâm lí con người, phân tâm học đặc biệt quan tâm đến ngôn ngữ lỡ lời, nói nhịu, ngôn ngữ vô thức. Freud cắt nghĩa: “Khuynh hướng gây rối kìm hãm, dồn ép vào trong. Vì đương sự quyết định không cho nó xuất hiện nên mới lỡ lời” [1, tr. 66]. Với Hùng Carô, nghèo đói ám ảnh như một vô thức cá nhân sai khiến, kéo lệch ngôn ngữ Hùng, nó trở thành ngôn ngữ lỡ lời, những lời nói như bật ra từ vô thức. Như một dòng vô thức chảy tuôn những nung nấu, ấp ủ, dự định, đứng trước toà Hùng thổn thức: “Tòa hỏi bị cáo có muốn nói điều gì không? Muốn chứ. Tôi đứng bật dậy, và lạ chưa, đáng lẽ từ vòm miệng khô khốc của tôi, những lời ăn năn sám hối, nghẹn ngào sẽ rơi ra thì ngược lại, nó loảng xoảng những lời thách thức: “Nghèo thì nhục lắm!” [4, tr. 62]. Lời nhân vật là lời vô thức, bật ra từ ám ảnh, mặc cảm thời thơ ấu. Như Freud kết luận “dẫu là sự lỡ lời đơn giản nhất cũng có thể tìm ra từ bên ngoài hàm nghĩa của chúng sự nhiễu loạn của suy nghĩ bị ức chế” [2, tr. 127]. 2.1.2. Mặc cảm tội lỗi – Cuộc đua với số phận Nghèo đói và mặc cảm tội lỗi gây ra cho em gái bị bệnh và chết như một cơn đau mãn tính, luôn gặm nhấm tâm hồn Hùng. Nhà có hai anh em, em gái kém Hùng ba tuổi, gầy xanh nhưng học giỏi. Hùng thương em vô cùng. Song có lần cõng em đi củi vì đường trơn nên Hùng té, em gái bị sưng vai, sợ cha mẹ buồn nên cả hai giấu chuyện ấy để rồi nó là nguyên nhân dẫn đến bệnh rò tủy vô phương cứu chữa sau này. Với Hùng, đó là NGUYỄN ĐẮC ĐƯỜNG – LÊ THỊ HƯỜNG 68 nỗi dày vò, ám ảnh, đớn đau nhất trong cuộc đời. Mặc cảm tội lỗi ấy biến thành những hành động kiếm tiền liều lĩnh, bất chấp tất cả. Nhanh chóng xin phục viên, Hùng lao vào cuộc đua với bệnh tình người em: “Phục viên hôm trước, hôm sau tôi đã âm thầm mở cuộc đua với bệnh tình của em tôi, với số phận của chính tôi, với số phận của cả cái mảnh đất cằn cỗi đã sinh ra tôi” [4, tr. 31]. Nỗi ân hận thường trực trong sâu thẳm trái tim Hùng về tội lỗi làm cho em gái mang bệnh chết mòn, chết dần cứ như mũi dao đỏ, nhọn nung xoáy vào gan ruột anh ta. Xót xa thay khi nó lại chính là căn nguyên đẩy Hùng lao vào những cuộc kiếm tiền phi pháp – Hùng làm giả giấy tờ. Thế rồi bị bắt. Trước khi bị công an dẫn đi, Hùng vẫn bị hình ảnh người em dày vò; “Cái làm tôi buốt nhói nhất là đôi mắt của con em Nó không nói, không khóc, chỉ nhìn, một cái nhìn ngỡ ngàng, đau đớn lạ lắm, như đôi mắt con chim sẻ tôi bắn bị thương nát ngực hồi nào, cái nhìn đến suốt đời tôi không thể quên được. Tôi ghì trán vào cạnh sắc thành xe đến rớm máu anh giết em rồi” [4, tr. 51]. Chu Lai không chủ ý xây dựng kiểu nhân vật tự ý thức hay vô thức, song từ phân tâm học có thể khẳng chứng rằng vô thức cá nhân đã điều khiển ngôn ngữ, hành động của Hùng. Chính Hùng cũng không tin được là mình đã nói lỡ lời trước tòa một câu ngoài dự ý: “Nết ơi, anh xin lỗi đã không kịp thực hiện được lời hứa với em (hứa kiếm tiền chữa bệnh cho em), ở nhà, em cố thuốc thang, chờ anh” [4, tr. 62]. Khí chất mạnh mẽ, ngang tàng, cùng với tính cách lãng mạn, đa tình kết hợp với mặc cảm và ám ảnh thời thơ ấu đã sai khiến, xoay chuyển cuộc đời Hùng sang những ngã rẽ khác nhau. 2.2. Nhân vật Hùng Carô từ góc nhìn bản năng Từ việc khám phá thế giới vô thức, Freud đã đồng thời khám phá ra thế giới tính dục thú vị và phức tạp của con người. Freud cho rằng, bản năng tính dục cũng là một loại bản năng gốc thuộc về vô thức. Chu Lai là nhà tiểu thuyết chiến tranh lớn của Việt Nam, vì vậy, cái cốt lõi trong các tác phẩm của ông là số phận người lính trong và sau chiến tranh. Nếu nhân vật trung tâm được nhà văn khai thác ở bản năng tính dục, thì nó như là yếu tố phụ họa, gia giảm cần có để khắc họa rõ nét số phận nhân vật, chứ tuyệt nhiên cốt truyện không lấy tình dục làm trung tâm. Hùng Carô là một bước chuyển về đề tài của Chu Lai. Xoay quanh số phận của một cá nhân, nhà văn tập trung lí giải về chiến tranh, đời tư thế sự, tình yêu, tình dục Hùng Carô là tác phẩm chứa cả sự lí giải lẫn triết lí tình yêu. 2.2.1. Hùng Carô trong các mối quan hệ tình yêu Nhà văn đặt Hùng Carô trong các mối quan hệ tình yêu để phân tâm nhân vật: - Hùng – Hiền (Cái nhìn, mối tình đầu) - Hùng – Thôn (làm y tế) - Hùng – Liên (Disgan) NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT HÙNG CARÔ CỦA CHU LAI 69 - Hùng – Thoa (Lá răm) - Hùng – Thư (đồng tính) Từ ba mối tình quan trọng trong cuộc đời Hùng Carô là Hùng – Hiền, Hùng – Thoa, Hùng – Thư, có thể phân tâm những góc khuất trong thế giới tâm hồn nhân vật. Mối tình đầu với Hiền để lại trong lòng Hùng Carô một hố sâu ám ảnh, dằn vặt. Đây là mối tình đầu thơ mộng của tuổi học trò đầy kỉ niệm, Hiền vừa là bạn, là người yêu của Hùng. Nhưng khi Hiền đi lấy một người chồng giàu có vì cuộc sống sang giàu, vật chất chứ không phải tình yêu thì mọi cái đối với chàng trai trẻ nghèo khó nhưng ngang tàng là Hùng sụp đổ. Mặc cảm nghèo trỗi dậy, Hùng ra sức kiếm tiền, cố lấy cái bất cần, khí khái của mình để đè lấp hình ảnh, bóng dáng Cái nhìn thì nó như càng đậm nét, khắc sâu vào tâm khảm Hùng. Người con gái xinh đẹp ấy trong mơ lẫn ngoài đời luôn nối gắn với cuộc sống Hùng Carô. Hình ảnh Cái nhìn trở thành sự ám ảnh vô thức của Hùng Carô – một bưởng trưởng đào vàng, một tướng cướp bạo liệt. Mối tình tuổi thơ, tuổi thanh xuân rạo rực của Hùng là Cái nhìn, còn mối tình sau chót của Hùng lại là Lá răm, có ý gì đây? Phải chăng tình yêu lứa đôi giữa nam và nữ tất cả toát ra từ đôi mắt – cửa sổ tâm hồn? Hay sự ám ảnh vô thức trong Hùng về mối tình đầu đã chuyển nhịp bước tình yêu của Hùng phải là như thế - một đôi mắt. Lá răm (Thoa) là cái tiếp nối liền mạch của Cái nhìn (Hiền). Từ Cái nhìn đến Lá răm là cả một hành trình trốn chạy, trả thù phụ nữ của phần bản năng – Hùng Carô. Nhà văn quân đội Chu Lai không ngần ngại đề cập vấn đề tình yêu, tình dục đồng giới mà văn học đương đại ngày càng quan tâm. Khác với tình yêu giữa Hùng với hai người phụ nữ xinh đẹp kia, Hùng còn có một tình yêu đồng tính nhận đón từ Thư (một người bạn tuổi em trong tù). Hùng quý và yêu Thư như một người em cần được chở che, bảo bọc. Thư đối với Hùng như một nửa rỗng khuyết của một sự trọn vẹn. Hùng mạnh mẽ, to con – Thư ốm yếu, gầy nhỏ, Hùng võ biền – Thư uyên bác, Hùng tự phát, liều lĩnh – Thư thận trọng, chắc chắn Tất cả sự bổ trợ âm dương ấy tạo thành một cặp đôi có số phận éo le, cô đơn, lang bạt dựa vào nhau tồn tại, dạt trôi. Viết về tình yêu đồng tính, ngòi bút Chu Lai đầy chất nhân bản. Tình yêu đó làm cho người đọc có cái nhìn khác đi, mới ra đối với những con người thuộc giới thứ ba. Chu Lai không kết nối những mối tình của Hùng để tạo ra một số phận nhân vật đặc biệt mà từ những mối tình ấy nhà văn đi sâu lí giải phần mờ khuất trong thế giới tình yêu vốn đã phức tạp của con người. Ba mối tình của Hùng Carô là Hùng – Hiền, Hùng – Thoa, Hùng – Thư không chỉ dừng lại ở cảm nhận về tình yêu mà qua đó còn tỏa bung sự ấm áp của tình người cao quý. 2.2.2. Những biểu hiện khát dục (libido) và tình dục bất thường Phân tâm học lí giải: “Khát dục (libido) là sự đòi hỏi phải được thỏa mãn một ham muốn mang nội dung tình dục. Cũng ví như đói đòi hỏi phải được ăn, khát đòi hỏi phải được uống” [5, tr. 177]. Soi chiếu từ phân tâm học, ta thấy cái khát khao tình dục của nhân vật rất rõ nét, nó còn là sự biện chứng cho cách lí giải về hiện tượng libido. Hùng Carô – nhân vật trung tâm của tác phẩm có một cuộc đời phức tạp theo đúng nghĩa một NGUYỄN ĐẮC ĐƯỜNG – LÊ THỊ HƯỜNG 70 tay giang hồ lang bạt, lãng tử. Sự phức tạp đó không chỉ làm đa diện nhân cách, đạo đức Hùng mà còn kéo theo cả một đời sống tâm lí, đời sống tình dục phức tạp không kém. Lúc thì cháy khát với người con gái này, lúc lại thô bạo với người con gái khác. Cũng có lúc cùng một đối tượng tình dục song thời điểm này thì say mê, yêu thương, thời điểm khác lại hạ nhục và trả thù. Song thiết nghĩ với một tính cách như thế, kết cộng với những môi trường sống phức tạp thì những biểu hiện không đồng nhất đó lại là điều logic, hợp lí trong thực tế cuộc sống. Nhà văn Chu Lai đã dành nhiều trang văn để miêu tả tường tận, tỉ mỉ những thao tác ái ân của Hùng (11 lần quan hệ tính dục với 7 cô gái, chiếm tổng cộng 25 trang viết). Riêng 9 trang viết bạo liệt chỉ để miêu tả cảnh làm tình giữa Hùng và Thôn (từ trang 86 đến trang 94) thì thật là tận cùng của tính dục sa đọa, đam mê. Không thể trích dẫn quá nhiều những trang viết ấy, song khi đọc xong những trang viết về tính dục của một Hùng Carô bạo liệt, có thể lí giải chính sự ức chế tính dục cao độ của Hùng đã đẩy những cuộc hành lạc xác thịt thành sa đọa, bất thường. Theo bước chân cuộc đời Hùng cũng là theo bước chân của những cuộc làm tình. Không thể dẫn hết những cảnh “nóng” của tiểu thuyết để chứng minh cho luận điểm trên, song từ tiểu thuyết này Chu Lai như khẳng định; tính dục là một thế giới phức tạp, bí mật, muôn màu và hấp dẫn. Không sâu xa, triết lí, bí ẩn như những cuộc tình của Toru Wantanabe trong tiểu thuyết Rừng Na Uy của Haruki Murakami, song Hùng Carô cũng là một triết lí về tình yêu, tình dục, tình người và là hồi chuông cảnh tỉnh về sự lệch tâm trong biểu hiện tình yêu, tình dục ở cuộc sống phức tạp hiện nay. Vấn đề tình yêu, tình dục từ tiểu thuyết Hùng Carô như một mệnh đề cho một triết lí về tình người, về quy luật bù trừ, nhân quả của nhân gian mà Chu Lai muốn gửi đến bạn trẻ hôm nay. Hùng nam tính, bạo liệt, mạnh mẽ trong tình dục là vậy rồi cuối cùng cũng rơi vào bi kịch không ai ngờ là bệnh “bất lực” ở đàn ông. Từ lí thuyết về mặc cảm hoạn của Freud, mới thấy hết những trạng thái tâm lí phức tạp của nhân vật, cũng như lí giải được những ẩn ức của Hùng. Hùng vì sự ám ảnh tình yêu đầu đời mà lao vào vòng tội lỗi, tù tội nhưng cũng chính tình yêu cuối cùng lại kéo Hùng về với cuộc sống lương thiện, chính nghĩa, đời thường. Tác phẩm như một bức thông điệp hãy tin vào tình yêu và tình người trong cuộc sống. Chính nhà văn Chu Lai tâm sự: “Trong văn chương, anh có thể mặc sức đi vào sân chơi dục tính nhưng đi như thế nào để nâng con người lên chứ không phải dìm con người xuống” [6]. Hùng Carô mang theo thông điệp trân trọng đó. 3. Tiểu thuyết Hùng Carô vẫn một chất giọng Chu Lai trần trụi, thô tục nhưng mạch chuyển câu chuyện được đẩy nhanh hơn, dồn dập hơn, nhiều tình tiết hấp dẫn li kì theo kiểu điện ảnh, trinh thám, cowboy. Tất cả được đẩy mạnh đến tận cùng - thành bạo liệt. Đọc Hùng Carô, độc giả như bị hút vào dòng đời đầy biến động, và cũng đầy lãng mạn của Hùng. Tác phẩm khép lại sau hơn 500 trang viết mệt nhoài theo số phận nổi chìm của nhân vật trung tâm, nhưng đồng thời cũng gieo sâu vào lòng người đọc với biết bao những tình cảm buồn vui, trở trăn với lẽ sống – chết, tốt – xấu, được – mất của kiếp làm người. Cuốn tiểu thuyết của Chu Lai viết về lớp trẻ hôm nay với biết bao khát vọng như Hùng: tình yêu, tình dục, kiếm tiền, làm giàu và cả những táo bạo, hận thù, nhân nghĩa, cao thượng Cũng từ đó bức thông điệp mà nhà văn gửi gắm về lẽ sống và luật đời từ nhân NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT HÙNG CARÔ CỦA CHU LAI 71 vật Hùng hiện rõ. Nó làm cho tuổi trẻ phanh hãm nhịp đời mình lại để suy tư, để lắng lại, để tẩy rửa bớt những dục vọng đời thường vươn lên sống trong sáng hơn, hoàn thiện hơn, cái ác tự tiêu, cái thiên lương bung tỏa vào cuộc đời. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] S. Freud (Nguyễn Xuân Hiến dịch) (2002). Phân tâm học nhập môn. NXB Đại học Quốc gia. [2] S. Freud (Trần Khang dịch) (2002). Bệnh lí học tinh thần trong đời sống hàng ngày. NXB Văn hóa Thông tin, Hà Nội. [3] Trần Thanh Hà (2008). Học thuyết Freud và sự thể hiện của nó trong văn học Việt Nam. NXB Đại học quốc gia Hà Nội. [4] Chu Lai (2010). Tiểu thuyết Hùng Carô. NXB Công an Nhân dân. [5] Phạm Minh Lăng (2000). Freud và phân tâm học. NXB Văn hóa Thông tin, Hà Nội. [6] Báo NLĐ Online (2011). Khỏa thân giữa sân chơi dục tính của Chu Lai, choi-duc-tinh.htm, truy cập ngày thứ bảy 26/3/2011. Title: THE CHARACTERS IN THE NOVEL HUNG CARO (CHU LAI) BY THE THEORY OF PSYCHOANALYSIS Abstract: Chu Lai has marked his name in the contemporary literature as a war novelist. Many his works profoundly bear the stamp of psychoanalysis, and Hung Caro is one typical novel. Using psychoanalysis to enlighten the main axis of Hung’s life, the reality of the war and the post-war are expressed in many respects. Poverty complex and guilt complex are two unconscious obsessions that have led Hung’s life down many different roads. In that unruly and violent man, these complexes are both the cause of crime and the embodiment of morality. Love, hate, sadness, loneliness, sex life all those complex feelings are very clear when they are enlightened by the theory of psychoanalysis. NGUYỄN ĐẮC ĐƯỜNG Học viên cao học, Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế TS. LÊ THỊ HƯỜNG Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế