Nghiên cứu một số đặc điểm về thời gian, không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Bão của Chu Văn

T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008 Khoa häc X· héi Nh©n v¨n 11 NGHI£N CøU MéT Sè §ÆC §IÓM VÒ THêI GIAN, KH¤NG GIAN NGHÖ THUËT TRONG TIÓU THUYÕT B·O BIÓN CñA CHU V¡N §oµn §øc H¶i (Nhµ xuÊt b¶n §H Th¸i Nguyªn) 1. Chu V¨n vµ tiÓu thuyÕt Bo biÓn TiÓu thuyÕt BBo biÓn cña Chu V¨n viÕt n¨m 1965 ®Õn n¨m 1969 th× ra m¾t b¹n ®äc. §©y lµ mét tiÓu thuyÕt t−¬ng ®èi dµy dÆn víi h¬n 800 trang viÕt vÒ hiÖn thùc mét vïng n«ng th«n Thiªn chóa gi¸o thêi k× kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, b¾t nhÞp vµo thêi k× x©y dùng chñ nghÜa xM héi. TiÓu thuyÕt BBo biÓn ®−îc ®¸nh gi¸ lµ mét t¸c phÈm cã tÇm cì c¶ vÒ sè l−îng trang viÕt vµ chÊt l−îng t¸c phÈm, ®M thu hót ®−îc sù quan t©m cña d− luËn xM héi, tÊt nhiªn kh«ng tr¸nh khái nh÷ng sãng giã ®Õn víi t¸c gi¶ (®iÒu nµy lÝ gi¶i v× sao ph¶i sau 5 n¨m tõ khi t¸c phÈm hoµn thµnh míi ®Õn tay cña b¹n ®äc). Nh−ng råi trong sù tr−ëng thµnh cña v¨n häc vµ qua chiªm nghiÖm cña thùc tiÔn, chóng ta nhËn râ r»ng: Mäi s¸ng t¸c, c«ng tr×nh cã sù kh¸m ph¸ s©u s¾c vÒ cuéc sèng con ng−êi, cã ý thøc tr¸ch nhiÖm tr−íc hiÖn thùc ®Òu cã nh÷ng ®ãng gãp - b»ng c¸ch nµy hay c¸ch kh¸c - cho chÝnh cuéc sèng hiÖn t¹i. BBo biÓn ®−îc kh¼ng ®Þnh nh− mét thµnh tùu míi næi bËt cña v¨n häc thêi k× chèng Mü. Khi ®Ò cËp tíi c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, phª b×nh vÒ tiÓu thuyÕt BBo biÓn cña Chu V¨n, chóng ta ph¶i kÓ ®Õn TrÇn Träng §¨ng §µn víi Mét vµi vÊn ®Ò lÝ luËn n¶y ra nh©n ®äc BBo biÓn (1971) [7], Vò Quèc Anh víi TiÓu thuyÕt BBo biÓn cña Chu V¨n (1980) [2], Hµ Xu©n Tr−êng víi BBo biÓn - TiÓu thuyÕt cña Chu V¨n (1970) [5]... Nh×n chung, ®©y lµ nh÷ng bµi nghiªn cøu - phª b×nh tiÓu thuyÕt BBo biÓn d−íi gãc nh×n tæng qu¸t vÒ t¸c phÈm nh− hoµn c¶nh ra ®êi, ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c, hÖ thèng nh©n vËt (chÝnh diÖn, ph¶n diÖn), c¸c xung ®ét vµ ®Æc biÖt lµ ®¸nh gi¸ vÒ sù ¶nh h−ëng cña t¸c phÈm trªn ph−¬ng diÖn xM héi trong hoµn c¶nh lÞch sö cô thÓ mµ ch−a ®i s©u ph©n tÝch, b×nh gi¸ t¸c phÈm d−íi gãc ®é thi ph¸p thÓ lo¹i còng nh− cÊu tróc néi t¹i cña nã. Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, t×m hiÓu vÒ t¸c gi¶ Chu V¨n, chóng t«i b−íc ®Çu ®M cã mét sè t×m tßi vÒ nh÷ng t¸c phÈm tiªu biÓu cña Chu V¨n [8], c¸c c«ng tr×nh nµy dÇn ®i s©u nghiªn cøu vÒ phong c¸ch nghÖ thuËt cña Chu V¨n còng nh− t×m hiÓu mét sè yÕu tè thuéc vÒ cÊu tróc t¸c phÈm [9]. Trong khu«n khæ bµi viÕt nµy chóng t«i tiÕp tôc ®Ò cËp ®Õn mét khÝa c¹nh n÷a trong cÊu tróc t¸c phÈm - ®ã lµ thêi gian nghÖ thuËt vµ kh«ng gian nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt BBo biÓn cña «ng. 2. Mét sè ®Æc ®iÓm vÒ thêi gian nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt Bo biÓn Nh− chóng ta ®M biÕt, thêi gian vµ kh«ng gian nghÖ thuËt lµ “Nh÷ng phÈm chÊt ®Þnh tÝnh quan träng cña h×nh t−îng nghÖ thuËt, ®¶m b¶o cho viÖc tiÕp nhËn toµn vÑn thùc t¹i nghÖ thuËt vµ tæ chøc nªn kÕt cÊu cña t¸c phÈm” [10]. Thêi gian nghÖ thuËt lµ thêi gian ®−îc thÓ hiÖn trong t¸c phÈm nghÖ thuËt víi tÝnh liªn tôc vµ ®é dµi cña nã, víi nhÞp ®é nhanh hay chËm, víi chiÒu thêi gian vµ hiÖn t¹i, qu¸ khø hay t−¬ng lai. Còng nh− thêi gian nghÖ thuËt, kh«ng gian nghÖ thuËt lµ h×nh thøc tån t¹i cña thÕ giíi nghÖ thuËt, lµ m« h×nh thÕ giíi ®éc lËp cã tÝnh chñ quan vµ mang ý nghÜa t−îng tr−ng cña t¸c gi¶. Theo cuèn DÉn luËn nghiªn cøu v¨n häc cña Pospelov [4 tr.114,115] th× c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt chiÕm lÜnh hiÖn thùc trong c¸c chiÒu kh«ng gian - thêi gian cña nã mét c¸ch kh¸c T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008 Khoa häc X· héi Nh©n v¨n 12 nhau. V¨n häc nghÖ thuËt chñ yÕu t¸i hiÖn c¸c qu¸ tr×nh cña ®êi sèng diÔn ra trong thêi gian, tøc lµ ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi g¾n liÒn víi nh÷ng chuçi c¶m thô, suy nghÜ, ý ®Þnh, hµnh vi, sù kiÖn. Trong mét t¸c phÈm v¨n häc cô thÓ, nhµ v¨n kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i kh¾c häa c¸c yÕu tè thêi gian mét c¸ch chÝnh x¸c tuyÖt ®èi, c¬ häc nh− trong ®êi thùc hoÆc trùc tiÕp nh− trªn s©n khÊu mµ cã thÓ cung cÊp nh÷ng lêi b×nh tØ mØ, chi tiÕt vÒ mét kho¶ng c¸ch cùc ng¾n nµo ®ã cña thêi gian. §èi víi nh÷ng kho¶ng thêi gian dµi th× th«ng th−êng c¸c nhµ v¨n cung cÊp nh÷ng ®Æc ®iÓm liÒn m¹ch cña nã mét c¸ch t¸ch biÖt. Trong toµn bé qu¸ tr×nh s¸ng t¸c mét t¸c phÈm, t¸c gi¶ lu«n hÕt søc chñ ®éng trong viÖc dån nÐn hoÆc kÐo dµi thêi gian cña hµnh ®éng ®−îc miªu t¶. Thêi gian nghÖ thuËt trong c¸c tiÓu thuyÕt ViÖt Nam giai ®o¹n 1960-1975 viÕt vÒ ®Ò tµi x©y dùng chñ nghÜa xM héi cã mét sè ®Æc ®iÓm næi bËt lµ: Thêi gian nghÖ thuËt kh«ng dµi nh−ng bÞ kÐo c¨ng tét cïng víi nh÷ng biÕn cè, sù kiÖn cña céng ®ång nhá lµ nÒn kinh tÕ tËp thÓ víi céng ®ång lín lµ chñ nghÜa xM héi trong viÔn c¶nh t−¬i s¸ng cña ®Êt n−íc. Thêi gian nghÖ thuËt ®Çy ¾p c¸c sù kiÖn mang tÝnh thö th¸ch mµ vÊn ®Ò riªng – chung lµ tiªu chuÈn lùa chän kh¾t khe nhÊt. Xung ®ét chiÕn tranh tuy d÷ déi nh−ng vÉn chØ lµ xung ®ét nhÊt thêi. Xung ®ét gi÷a hai con ®−êng xM héi chñ nghÜa vµ phi xM héi chñ nghÜa míi lµ xung ®ét l©u dµi trong céng ®ång nãi chung vµ trong mçi c¸ nh©n nãi riªng. ChÝnh c¸c xung ®ét nµy ®M mang l¹i tÝnh sö thi cho thêi gian nghÖ thuËt cña tiÓu thuyÕt giai ®o¹n nµy vµ BBo biÓn còng kh«ng n»m ngoµi sù chÕ ®Þnh Êy. NhËn xÐt ®Çu tiªn khi nãi vÒ thêi gian nghÖ thuËt trong BBo biÓn lµ: Trôc thêi gian tuyÕn tÝnh qu¸n xuyÕn toµn bé t¸c phÈm. Thêi gian thùc thÓ trong t¸c phÈm kh«ng dµi (diÔn ra trong 2 n¨m) khi ®Æt trong t−¬ng quan so s¸nh víi dung l−îng t¸c phÈm (h¬n 800 trang). §Ó chuyÓn t¶i ®−îc hÕt nh÷ng dông ý nghÖ thuËt cña m×nh trong qu¸ tr×nh miªu t¶, t¸c gi¶ ®M kÐo dµi hÕt cì thêi gian nghÖ thuËt cña t¸c phÈm víi môc ®Ých t¹o ra mét “dung tÝch lín” nh»m chøa ®ùng khèi l−îng ®å sé c¸c sù kiÖn diÔn ra dån dËp, chång chÐo. Mét ®Æc ®iÓm n÷a cña yÕu tè thêi gian trong BBo biÓn lµ: Nã th−êng ®−îc tÝnh b»ng mèc thêi gian cña n«ng lÞch, cña mïa vô ®¾p ®æi, cña nh÷ng phiªn chî, cña nhÞp sinh häc nh−: "Gµ lªn chuång", "C¸ chim vÒ vïng n−íc quÈn"; cña c¸c yÕu tè thêi tiÕt theo quan niÖm nhµ n«ng nh− "NghÐ t¬ ngøa m×nh", "Giã heo may næi dËy" [6 - tr.148, 427], cßn c¸c yÕu tè thêi gian cô thÓ, c¬ häc th× xuÊt hiÖn Ýt h¬n h¼n (3 lÇn) [6 - 554, 567,789]. VÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y kh«ng ph¶i lµ thêi gian dµi hay ng¾n mµ lµ c¸c yÕu tè thêi gian ®−a vµo t¸c phÈm nh»m môc ®Ých g×, phôc vô cho dông ý nghÖ thuËt nµo? Cã mét hiÖn t−îng cÇn l−u ý trong kÕt cÊu thêi gian cña BBo biÓn lµ: Bªn c¹nh nh÷ng yÕu tè thêi gian tuyÕn tÝnh ®−îc thÓ hiÖn b»ng mèc n«ng lÞch, mïa vô, c¸c chu k× sinh häc nh− ®M nªu ë trªn, hoÆc c¸c kho¶ng thêi gian t¸i hiÖn [6- tr.6,223,245,311,394,562] chñ yÕu ®−îc thÓ hiÖn trong ng«n ng÷ kÓ, th× thêi gian nghÖ thuËt ®−îc sö dông nh− mét c«ng cô ph¶n ¸nh h÷u hiÖu. Ta lÊy c¸c trang viÕt vÒ ngµy lÔ §Çu dßng ë xø Bµi Chung lµm vÝ dô. Thêi gian thùc thÓ lµ hai ngµy nh−ng c¸c sù kiÖn ®−îc chuyÓn t¶i trong t¸c phÈm l¹i cã mét dung l−îng kh¸ lín lµ bèn m−¬i hai trang (tõ tr.148 ®Õn tr.190–6). Cã lÏ, cÇn ph¶i cã mét dung l−îng kh¸ lín nh− vËy míi ®ñ chç ®Ó ®iÓm danh hÕt nh÷ng "khu«n mÆt" vÒ dù lÔ ®Çu dßng xø Bµi Chung; ®Ó cã thÓ lét t¶ hÕt nh÷ng c¸i ¸c, c¸i ThiÖn, phÇn §¹o vµ phÇn §êi; kÝnh chóa yªu n−íc vµ ph¶n ®éng lîi dông t«n gi¸o, niÒm tin t«n gi¸o th¸nh thiÖn vµ sù ngu muéi... D−íi t¸c ®éng cña thêi gian nghÖ thuËt Êy, t¸c gi¶ ®M gãp phÇn lËt dÇn tõng "líp ¸o" cña c¸c nh©n vËt, qua ®iÓm xuyÕt mµ vÏ ch©n dung, qua hµnh vi mµ quy vÒ b¶n chÊt, vµ d−êng nh− t¸c gi¶ còng kÝn ®¸o lÝ gi¶i søc hót cña cuéc lÔ §Çu dßng Êy! T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008 Khoa häc X· héi Nh©n v¨n 13 VÝ dô thø hai - lµ sù so s¸nh trong viÖc miªu t¶ c«ng viÖc quai ®ª lÊn biÓn ë bMi MËp ®íp. Thêi gian thùc thÓ ®−îc tÝnh chÝnh x¸c tõ th¸ng 3- 1961 ®Õn 7-5-1961, tøc lµ vµo kho¶ng 2 th¸ng nh−ng chØ ®−îc thÓ hiÖn trªn 18 trang viÕt. C¸c sù kiÖn ®−îc dån nÐn ë møc ®é cao, c−êng ®é dån dËp, khÈn tr−¬ng nh»m miªu t¶ t×nh thÕ sèng cßn cña mét cuéc thi gan cïng trêi ®Êt, lÊy søc ng−êi th¾ng søc thiªn nhiªn. Riªng ®o¹n cao trµo khi hµn khÈu ®−îc miªu t¶ tíi 6 trang nh−ng ng−êi ®äc lu«n c¶m thÊy véi vM, Ýt ái, cã c¶m t−ëng m×nh nh− ®ang lµ ng−êi trong cuéc, còng lo l¾ng, còng run sî, còng hMi hïng khi sù sèng vµ c¸i chÕt chØ c¸ch nhau gang tÊc; Vµ còng mõng vui h¸o høc thë phµo khi tai qua n¹n khái c¸i thêi gian gÊp g¸p Êy ®M kh«ng ®Ó ng−êi ta cã thêi c¬ mµ suy tÝnh hay so b×, tÊt c¶ chØ ®ñ cho hµnh ®éng – hµnh ®éng v× céng ®ång vµ hµnh ®éng cho c¸ nh©n mçi con ng−êi. Trong nh÷ng tr−êng ®o¹n nh− c¸c vÝ dô trªn ®M nªu thêi gian thùc thÓ d−êng nh− kh«ng cßn tån t¹i mµ chØ cßn thêi gian nghÖ thuËt ®¶m nhiÖm chøc n¨ng ph¶n ¸nh cña nã, yÕu tè nµy ®M ®−îc nhµ v¨n vËn dông nhuÇn nhuyÔn ®Ó ®¹t ®Õn hiÖu qu¶ nhÊt trong qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh. Mét vÝ dô vÒ sù c©n b»ng trung tÝnh trong thêi gian nghÖ thuËt vµ thêi gian thùc thÓ lµ nh÷ng trang viÕt vÒ ®¸m c−íi con nhµ l¸i T¸p. Tõ khi cã "chñ tr−¬ng" t×m chång cho con, ®Õn khi x¶y ra sù cè c« d©u trèn mÊt trong ngµy c−íi, c¸c t×nh tiÕt ®Òu ®−îc t¸c gi¶ Chu V¨n m« t¶ b»ng giäng ®Òu ®Òu, trung tÝnh nh»m "®iÓm danh" mét bé phËn, ®èi t−îng ®ang ®øng ngoµi c«ng cuéc chung cña ®Êt n−íc, chØ lo thô h−ëng, thu vÐn cho b¶n th©n. Sù ®Òu ®Æn cña tiÕn tr×nh thêi gian vµ sù viÖc t−ëng chõng nh− v« h¹i Êy Èn chøa mét lêi c¶nh b¸o: Cã mét bé phËn quÇn chóng ®ang tù t¸ch m×nh ra khái dßng ch¶y chung cña lÞch sö, xM héi. C¸c ®èi t−îng nµy nÕu kh«ng ®−îc chó ý mét c¸ch ®óng møc th× sÏ trë thµnh søc × lín, t¹o nªn sù suy yÕu tõ phÝa bªn trong- ©m thÇm nh−ng hËu qu¶ khã l−êng. ë ®©y, ngay c¶ víi c¸c yÕu tè thêi gian trung tÝnh còng mang tÝnh nghÖ thuËt vµ ®ãng gãp ®¾c lùc trong viÖc ph¶n ¸nh néi dung t¸c phÈm. 3. §Æc ®iÓm kh«ng gian nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt Bo biÓn Trong mçi t¸c phÈm v¨n häc bao giê còng tån t¹i mét kh«ng gian nghÖ thuËt ®Æc thï. §èi víi viÖc chiÕm lÜnh c¸c ph−¬ng – chiÒu trong kh«ng gian th× v¨n häc kh«ng cã −u thÕ nh− ®iªu kh¾c vµ héi häa, nh−ng bï l¹i c¸c nhµ v¨n l¹i miªu t¶ kh«ng gian nghÖ thuËt trong t¸c phÈm v¨n häc b»ng c¸ch t¸i hiÖn hµnh ®éng hoÆc lµ bæ sung vµo c¸c ®Æc ®iÓm tÜnh t¹i sù vËn ®éng cña c¶m thô vµ t− duy. Bªn c¹nh ®ã, sù vËn dông tõ ng÷ ®Ó miªu t¶ c¸c sù vËt hiÖn t−îng kh«ng liÒn m¹ch hoÆc kh«ng thÓ c¶m thô trùc tiÕp, bao qu¸t ®−îc b»ng thÞ gi¸c chÝnh lµ −u thÕ riªng cña ng«n ng÷ ®èi víi kh«ng gian nghÖ thuËt trong t¸c phÈm v¨n häc [4 (tr115,116,117)]. C¸c tiÓu thuyÕt ViÖt Nam giai ®o¹n 1960 -1975 cã xu h−íng kh¸i qu¸t kiÓu kh«ng gian nghÖ thuËt võa më ra chiÒu réng víi quy m« sö thi võa xo¸y xuèng chiÒu s©u cña c¸c vÊn ®Ò t− t−ëng mang c¶m høng sö thi. §ã lµ nh÷ng vïng quª t−ëng rÊt yªn b×nh, nh÷ng hîp t¸c xM n«ng nghiÖp, mét tr¹m m¸y kÐo, mét th«n xãmtrong Buæi s¸ng vµ §Êt lµng cña NguyÔn ThÞ Ngäc Tó, Chñ tÞch huyÖn cña NguyÔn Kh¶i, §i b−íc n÷a cña NguyÔn ThÕ Ph−¬ng §©y lµ nh÷ng kh«ng gian kh«ng cã tiÕng sóng, kh«ng cã nh÷ng xung ®ét d÷ déi cña chiÕn tranh nh−ng ë bÒ s©u cña bøc tranh hiÖn thùc t−ëng chõng b×nh yªn Êy lµ nh÷ng con sãng ngÇm ®ang lan táa tõ mét xung ®ét võa mang tÝnh thêi sù võa mang tÝnh l©u dµi: NghÌo ®ãi vµ kh¸t väng Êm no h¹nh phóc, nÒn s¶n xuÊt nhá tr× trÖ l¹c hËu víi c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa xM héi, sù l¹c hËu, mª muéi trong t− t−ëng vµ nh÷ng ®iÒu míi mÎ, tiÕn bé T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008 Khoa häc X· héi Nh©n v¨n 14 CÊu tróc kh«ng gian trong tiÓu thuyÕt BBo biÓn mang dÊu Ên cña mét kh«ng gian tiÓu thuyÕt sö thi ®Æc thï. TÊt c¶ c¸c sù kiÖn ®Òu diÔn ra trong bèi c¶nh bao trïm cña c¶ d©n téc lóc bÊy giê lµ x©y dùng chñ nghÜa xM héi ë miÒn B¾c vµ ®Êu tranh chèng bän can thiÖp Mü vµ bÌ lò tay sai ë miÒn Nam. ë mét diÖn hÑp h¬n, toµn bé c¸c t×nh tiÕt vµ sù kiÖn cña t¸c phÈm n»m trän vÑn trong mét kh«ng gian thèng nhÊt ®ã lµ xø c«ng gi¸o toµn tßng Bµi Chung víi h¬i thë cña mét vïng c«ng gi¸o v« cïng phøc t¹p, ®M tõng cã thêi k× lµ tØnh tù trÞ. Kh«ng gian nghÖ thuËt trong BBo biÓn lu«n hiÖn lªn trong tr¹ng th¸i ®éng "Nh− mét biÓn vµng, c¸nh ®ång chiªm rÊt mªnh m«ng kÐo ®Õn ¨n tõng ®µn l¾c t¾c d−íi mÆt n−íc" [6(2) tr.47]; "Mïa thu b¾t ®Çu ¸nh ®Ìn ®uèc chia c¸ s¸ng lËp loÌ trªn bµn c©n cña tr¹m thuû s¶n x«n xao ®Õn tËn canh khuya"[6(2)tr.191], [6(2)tr.295], hoÆc trong nh÷ng ®Æc ®iÓm tÜnh t¹i cña sù vËn ®éng ®−îc bæ sung thªm sù c¶m thô hoÆc t− duy cña mét nh©n vËt nµo ®ã "Con B¹ch nh¹n cÊt c¸i cæ cao nh−ng ch¬i gµ chäi còng dÔ trë thµnh nghiÖn "[6(2)tr.377]; "GiÐ sím ®B ®Éy h¹t Sa Ngo¹i vÉn ®øng bÐt b¶ng trong toµn huyÖn" [6(2) tr.404,405]... §Æc biÖt cña sù kÕt hîp nµy thÓ hiÖn râ nhÊt trong tr−êng ®o¹n thÓ hiÖn t©m tr¹ng cña TiÖp vµ Nh©n trong ®ªm hß hÑn [6(2)tr.756,757,759]. C¸c biÓu t−îng kh«ng gian trong c¸c t¸c phÈm v¨n häc th−êng mang ý nghÜa kh¸i qu¸t cao. Nh×n chung, kh«ng gian ë møc ®é trung c¶nh th−êng bÞ quy ®Þnh bëi t©m lÝ nh©n vËt nhiÒu h¬n lµ nh÷ng khung c¶nh thiªn nhiªn thuÇn nhÊt. C¸c biÓu t−îng kh«ng gian trong t¸c phÈm cã gi¸ trÞ kh¸i qu¸t nh− nhµ thê, c¸nh ®ång, bMi biÓn ®−îc nh¾c ®i nh¾c l¹i nhiÒu lÇn (nhµ thê nh¾c tíi 8 lÇn, c¸nh ®ång nh¾c tíi 8 lÇn, bMi biÓn nh¾c tíi 6 lÇn) víi ý nghÜa t−îng tr−ng, kh¸i qu¸t kh¸ râ nÐt. H×nh ¶nh Nhµ thê lµ mét biÓu tr−ng cña quyÒn lùc siªu h×nh, sù c¸m dç khã c−ìng cña niÒm tin t«n gi¸o "§B l©u nay, Ýt ng−êi nh¾c ®Õn c«ng lao ®æ må h«i ch¾t chiu ®ång tiÒn b¸t g¹o ®Ó x©y dùng c«ng tr×nh vÜ ®¹i Êy nh− mét niÒm tù hµo ®¸ng khen lao. Mét c¸i g× rÊt cao, rÊt quý ®B gi¶m ®i: Cßn l¹i nh÷ng rµng buéc quen thuéc, vµ nh÷ng quyÒn uy ®B cã ®«i phÇn nøt r¹n. Dï sao, khi chiÒu ®Õn, ba qu¶ chu«ng cÊt tiÕng gµo inh ái, ¸t c¶ tiÕng giã biÓn, th× khèi g¹ch v«i ®å sé mèc m¸c Êy nh− vÉn nghiªng ng¶, l¾c l− ®Ì dÊn xuèng ®¸m m¸i tranh thÊp lïn lôp sôp r¶i r¸c bèn xung quanh" [6(2) tr.12]. Nhµ thê còng lµ n¬i chøa nh÷ng th©m cung bÝ sö cña c¶ §¹o vµ §êi; ®»ng sau c¸nh cöa nhµ thê lµ mét thÕ giíi kh¸c, c¸ch hµnh xö kh¸c: ThËt vµ kh«ng thËt, thèng nhÊt vµ kh«ng thèng nhÊt trong c¶ suy nghÜ, lêi nãi, hµnh ®éng cña §Êng ch¨n chiªn. Kh«ng gian c¸nh ®ång, bMi biÓn lµ kÕt cÊu kh«ng gian gîi ra gi¸ trÞ t−îng tr−ng cña sù lao ®éng. Trong m« t¶, cã nh÷ng c¸nh ®ång trµn ®Çy søc sèng cña vô mïa béi thu "Heo may quÊt giµ lªn vµi ngµy, lóa giÐ nghÖ trong c¸nh ®ång ®æi mÇu hång x¹m råi chÝn rò. §óng lµ chiªm chÊp chíi, mïa ®îi nhau lÉn víi hoa cóc d¹i vµ cá mÒn chÇu ph¬i hÐo"[6(2) tr.528]...; nh−ng còng cã nh÷ng c¸nh ®ång lµ nçi khiÕp hMi tr−íc thiªn nhiªn: "Ba m−¬i nh¨m n¨m vÒ tr−íc kh«ng mét chót lîi léc"[6(2)tr.538,539], hoÆc sù bÊt lùc tr−íc c¸c thÕ lùc thÇn quyÒn "B¶y hîp t¸c xB, kh«ng n¬i nµo kh«ng gÆp khã kh¨n. Mét sè Ýt ®i lµm, phÇn v× lóa chÝn qu¸ giÊc, phÇn v× nhµ ®ang thiÕu g¹o. Nh−ng hä bÞ bè mÑ, vî hoÆc chång ng¨n gi÷"[6 (2)] tr.321. §Ó cã thÓ thÊy râ h¬n vÒ ®iÓm t−¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt vÒ kh«ng gian nghÖ thuËt trong BBo biÓn víi c¸c tiÓu thuyÕt cïng thêi, chóng ta cã thÓ so s¸nh, ®èi chiÕu víi mét tiÓu thuyÕt thuéc ®Ò tµi chiÕn tranh c¸ch m¹ng. §ã lµ kh«ng gian nghÖ thuËt trong DÊu ch©n ng−êi lÝnh cña NguyÔn Minh Ch©u – mét kh«ng gian chiÕn trËn bao trïm rõng nói miÒn T©y Qu¶ng TrÞ. Kh«ng T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008 Khoa häc X· héi Nh©n v¨n 15 gian sinh ho¹t cña bé ®éi ta ®−îc miªu t¶ tõ nh÷ng con ®−êng hµnh qu©n råi më réng ra c¸c cao ®iÓm, ®µi quan s¸t Sau chiÕn th¾ng Khe Sanh, kh«ng gian Êy ®M ®−îc më réng b¸t ng¸t vµ ®Çy ¾p niÒm vui. Kh«ng gian nghÖ thuËt nµy ®−îc miªu t¶ trong mét thêi gian nghÖ thuËt ®Æc biÖt: thêi gian chiÕn dÞch, nhÞp ®iÖu vËn ®éng ®−îc c¾m mèc bëi thêi gian cña hai ®Çu chiÕn dÞch. Kh«ng gian ho¹t ®éng cña chiÕn sÜ ta lµ mét kh«ng gian më vµ ®éng víi mét sè motip nghÖ thuËt mang gi¸ trÞ biÓu t−îng cao vÝ dô nh−: Motip “con ®−êng” xuÊt hiÖn 19 lÇn trong DÊu ch©n ng−êi lÝnh - con ®−êng kh¸ng chiÕn chèng MÜ cña c¶ mét d©n téc anh hïng, võa lµ con ®−êng lÝ t−ëng cao ®Ñp cña thÕ hÖ trÎ, con ®−êng nhËn thøc søc m¹nh ViÖt Nam tiÒm Èn trong tõng con ng−êi b×nh dÞ nhÊt, motip “Ngän löa – BÕp löa” xuÊt hiÖn 47 lÇn trong t¸c phÈm - lµ mét motip hµm xóc vµ ®a nghÜa. §ã lµ ngän löa cña t×nh ®ång chÝ, ®ång ®éi, ngän löa cña lÝ t−ëng c¸ch m¹ng nhen lªn tõ gian khæ, thö th¸ch, ngän löa cña kh¸t väng t×nh yªu, kû niÖm vµ håi øc, ngän löa cña ®au th−¬ng vµ c¨m thï, motip “©m thanh t−¬i trÎ l¹c quan chiÕn th¾ng b¹o tµn” víi tiÕng c−êi, tiÕng chim hãt, tiÕng s¸o, tiÕng h¸t, tiÕng ®µn tuy xuÊt hiÖn víi tÇn sè Ýt h¬n nh−ng ®M t¹o ra hiÖu qu¶ nghÖ thuËt tèt. Nh÷ng ©m thanh t−¬i vui trong s¸ng Êy ®−îc ®Æt vµo thÕ t−¬ng ph¶n víi nh÷ng ©m thanh b¹o tµn ®Ó kh¼ng ®Þnh tinh thÇn l¹c quan c¸ch m¹ng. YÕu tè kh«ng gian nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt DÊu ch©n ng−êi lÝnh víi nh÷ng motip ®Æc tr−ng nªu trªn ®M lµm nªn mét kh«ng gian nghÖ thuËt ®Æc thï cho t¸c phÈm Nh×n chung c¸c biÓu t−îng kh«ng gian trong BBo biÓn kh«ng míi, c¸i míi n»m ë chç nh÷ng kh¸m ph¸ ®»ng sau c¸c biÓu t−îng kh«ng gian Êy. Cô thÓ trong t¸c phÈm th× biÓu t−îng nhµ thê - nhµ ®øc chóa Lêi lµ biÓu t−îng kh«ng gian cã nhiÒu kh¸m ph¸ t¸o b¹o nhÊt c¶ vÒ mÆt t− t−ëng lÉn hiÖn thùc xM héi. Sau nµy, trong tiÓu thuyÕt §Êt mÆn cña Chu V¨n, motip nhµ thê còng ®−îc «ng khai th¸c triÖt ®Ó còng víi dông ý nghÖ thuËt t−¬ng tù nh− trong BBo biÓn. Quay trë l¹i víi kh«ng gian ®¹i c¶nh cña BBo biÓn, ta cã thÓ thÊy c¶m høng sö thi bao trïm kh«ng gian ë cÊp ®é nµy, ®ã lµ sù chuyÓn m×nh k× vÜ, lín lao cña c¶ mét céng ®ång ®øng tr−íc sù lùa chän lín cña vËn mÖnh d©n téc, ë viÖc thùc hiÖn nh÷ng chñ tr−¬ng chÝnh s¸ch lín cña §¶ng, ChÝnh phñ ThÕ nh−ng, nh÷ng vÊn ®Ò cña ®êi sèng hµng ngµy t−ëng chõng nhá lÎ n¬i th«n xãm vÉn chÞu sù chi phèi cña ©m h−ëng sö thi trong suy nghÜ vµ hµnh ®éng, ®ã lµ sù lùa chän thiÕt th©n: NghÌo ®ãi vµ kh¸t väng Êm no h¹nh phóc, s¶n xuÊt nhá vµ c«ng cuéc x©y dùng xM héi chñ nghÜa §iÒu nµy cµng chøng minh sù quy ®Þnh cña c¶m høng sö thi ®èi víi kÕt cÊu kh«ng gian trong tiÓu thuyÕt BBo biÓn. NÕu so s¸nh víi kÕt cÊu thêi gian th× ¶nh h−ëng cña c¶m høng sö thi lªn kÕt cÊu kh«ng gian lµ râ nÐt h¬n nhiÒu. 3. KÕt luËn Nãi ®Õn ®ãng gãp cña Chu V¨n trong BBo biÓn lµ nãi ®Õn chiÒu s©u, sù ®óc kÕt cña hiÖn thùc ®−îc ph¶n ¸nh víi c¸i nh×n s©u s¾c vµ tinh läc ®Ó cho cuéc sèng thùc sù ®−îc t¸i t¹o y nh− thËt, cao h¬n thËt trong ®ã sù ®ãng gãp cña c¸c yÕu tè kh«ng gian nghÖ thuËt, thêi gian nghÖ thuËt lµ rÊt ®¸ng kÓ. Mét ®¸nh gi¸ chung nhÊt vÒ ®Æc ®iÓm thêi gian trong tiÓu thuyÕt BBo biÓn cña Chu V¨n ®ã lµ: Thêi gian nghÖ thuËt víi nh÷ng tiªu chÝ ®Æc thï cña nã nh− "dån nÐn" hoÆc "kÐo dBn" vµ T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008 Khoa häc X· héi Nh©n v¨n 16 “trung tÝnh” ®M ®−îc sö dông mét c¸ch h÷u hiÖu, phôc vô tèt nhÊt cho sù thÓ hiÖn c¸c dông ý nghÖ thuËt cña t¸c gi¶ còng nh− t¹o ra hiÖu øng nghÖ thuËt ®a d¹ng tõ phÝa ®èi t−îng tiÕp nhËn. §Æc ®iÓm kh«ng gian nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt BBo biÓn mang tÝnh kh¸i qu¸t vµ gi¸ trÞ biÓu tr−ng cao mµ tiªu biÓu lµ kh«ng gian nhµ thê, c¸nh ®ång, bMi biÓn... Nh÷ng biÓu t−îng kh«ng gian nghÖ thuËt nµy n»m trong cÊu tróc kh«ng gian chung cña t¸c phÈm (kh«ng gian tiÓu thuyÕt sö thi) ®M gãp phÇn béc lé dông ý nghÖ thuËt cña t¸c gi¶ trong qu¸ tr×nh x©y dùng kÕt cÊu t¸c phÈm, ®Æc biÖt lµ th«ng qua c¸c kh«ng gian nghÖ thuËt ®Æc thï nh− ®M nªu ë phÇn trªn. Cã thÓ nãi r»ng thêi gian, kh«ng gian nghÖ thuËt cïng víi c¸c yÕu tè thuéc vÒ cÊu tróc kh¸c nh− cÊu tróc tÇng bËc trong quan hÖ nh©n vËt, xung ®ét ®M ®ãng gãp mét phÇn quan träng trong sù thµnh c«ng ®èi víi tiÓu thuyÕt BBo biÓn cña Chu V¨n
Tãm t¾t YÕu tè thêi gian, kh«ng gian nghÖ thuËt cïng víi c¸c yÕu tè thuéc vÒ cÊu tróc nh− cÊu tróc tÇng bËc trong quan hÖ nh©n vËt, xung ®ét®M ®ãng gãp vµo sù thµnh c«ng cña tiÓu thuyÕt BBo biÓn cña Chu V¨n. Thêi gian, kh«ng gian nghÖ thuËt cña t¸c phÈm ®M ®−îc ®Ò cËp tíi víi nh÷ng tiªu chÝ ®Æc thï cña nã vµ ®−îc sö dông mét c¸ch h÷u hiÖu, phôc vô tèt nhÊt cho sù thÓ hiÖn c¸c dông ý nghÖ thuËt cña t¸c gi¶ còng nh− t¹o ra hiÖu øng nghÖ thuËt ®a chiÒu tõ phÝa ®èi t−îng tiÕp nhËn t¸c phÈm. Summary It can be noted that success of the novel “Bao bien” by Chu Van came from factors of time, artistic space along with step structure found in the relationship between characters and conflicts...Factors of time and artistic space were typically mentioned and effectively used in support of the writer’s artistic manifestation. Tµi liÖu tham kh¶o [1]. NhiÒu t¸c gi¶ (1988), TuyÓn tËp Chu V¨n, Nxb V¨n ho¸, Hµ Néi. [2]. Vò Quèc Anh (1990), “TiÓu thuyÕt BMo biÓn cña Chu V¨n”, T¹p chÝ V¨n häc sè 3 – 1990. [3]. M. Baktin (1993), LÝ luËn vµ thi ph¸p tiÓu thuyÕt, (Ph¹m VÜnh C− dÞch - Tr−êng ViÕt v¨n NguyÔn Du – Hµ Néi). [4]. N. PoxpeLov (1998), DÉn luËn nghiªn cøu v¨n häc, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi. [5]. Hµ Xu©n Tr−êng (1970), “BMo biÓn - TiÓu thuyÕt cña Chu V¨n”, T¹p chÝ V¨n häc sè 6, Hµ Néi. [6]. Chu V¨n (1969), BBo biÓn - 2 tËp Nxb V¨n häc, Hµ Néi. [7]. TrÇn Träng §¨ng §µn (1971), “Mét vµi vÊn ®Ò lÝ luËn n¶y ra nh©n ®äc BMo biÓn” , T¹p chÝ V¨n häc sè 1, Hµ Néi. [8]. §oµn §øc H¶i (2004), “TiÓu thuyÕt cña Chu V¨n tõ BBo biÓn ®Õn Sao ®æi ng«i”, LuËn v¨n Th¹c sÜ, §H Th¸i Nguyªn. [9] §oµn §øc H¶i (2007), “Nghiªn cøu hÖ ®Ò tµi trong tiÓu thuyÕt BBo biÓn cña Chu V¨n” , T¹p chÝ KH&CN §H Th i¸ Nguyªn Sè 2 (42) tr 3-7. [10] L¹i Nguyªn ¢n (1999) 150 thuËt ng÷ v¨n häc Nxb §H Quèc gia Hµ Néi tr 317.