Nghiên cứu đặc điểm nhận dạng và sự phân bố các loài nấm thường gây ngộ độc tại tỉnh Cao Bằng

TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 1-2014 16 NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM NHẬN DẠNG VÀ SỰ PHÂN BỐ CÁC LOÀI NẤM THƢỜNG GÂY NGỘ ĐỘC TẠI TỈNH CAO BẰNG Nguyễn Tiến Dũng*; Phạm Duệ**; Hoàng Công Minh* TãM T¾T Ngộ độc nấm thường xuyên xảy ra ở tỉnh Cao Bằng. Kết quả điều tra nấm độc đã phát hiện 4 loài nấm thường gây ngộ độc tại Cao Bằng là nấm độc tán trắng (Amanita verna), nấm độc trắng hình nón (Amanita virosa), nấm mũ khía nâu xám (Inocybe rimosa) và nấm ô tán trắng phiến xanh (Chlorophyllum molybdites). Hai loài nấm gây chết người là nấm độc tán trắng và nấm độc trắng hình nón. Nấm độc tán trắng phân bố tại các huyện Bảo Lạc, Trà Lĩnh, Trùng Khánh, nấm độc trắng hình nón phân bố tại huyện Thạch An. Nấm mũ khía nâu xám phân bố ở huyện Bảo Lạc. Nấm ô tán trắng phiến xanh phân bố ở tất cả các huyện được điều tra (Nguyên Bình, Hà Quảng, Trùng Khánh, Trà Lĩnh, Phục Hòa, Thạch An, Hạ Lang, Bảo Lạc, Bảo Lâm). Các loài nấm thường gây ngộ độc tại Cao Bằng đã được mô tả đặc điểm nhận dạng và có hình ảnh kèm theo. * Từ khóa: Nấm độc; Đặc điểm nhận dạng; Phân bố; Cao Bằng. STUDY ON THE IDENTIFYING CHARACTERISTCS AND THE DISTRIBUTION OF MUSHROOMS CAUSED POISONING IN CAOBANG PROVINCE SUMMARY Mushroom poisoning occurs frequently in Caobang province. The survey results of poisonous mushrooms in the province showed that there were four species of poisonous mushrooms, caused poisoning in Caobang such as Amanita verna, Amanita virosa, Inocybe rimosa and Chlorophyllum molybdites. The two species of deadly mushrooms are Amanita verna and Amanita virosa. Amanita verna is distributed at Baolac, Tralinh, Trungkhanh districts and Amanita virosa is distributed at Thachan district. Inocybe rimosa is distributed at Baolac district. Chlorophyllum molybdites is distributed at all surveyed districts such as Nguyenbinh, Haquang, Trungkhanh, Tralinh, Phuchoa, Thachan, Halang, Baolac and Baolam. The mushrooms caused poisoning in Caobang were characterized and identified with the images attached. * Key words: Mushroom; Characteristics identification; Distribution; Caobang province. ĐẶT VẤN ĐỀ Ngộ độc nấm thường xuyên xảy ra tại các tỉnh miền núi phía Bắc nước ta, trong đó có tỉnh Cao Bằng. Theo điều tra của Trung tâm Phòng chống nhiễm độc (Học viện Quân y), từ n m - 9, tại Cao Bằng đã xảy ra 9 vụ ngộ độc nấm với 8 người mắc, * Häc viÖn Qu©n y ** BÖnh viÖn B¹ch Mai Ng-êi ph¶n håi (Corresponding): Hoµng C«ng Minh (hcminhk20@yahoo.com) Ngµy nhËn bµi: 30/11/2013; Ngµy ph¶n biÖn ®¸nh gi¸ bµi b¸o: 10/12/2013 Ngµy bµi b¸o ®-îc ®¨ng: 16/12/2013 TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 1-2014 18 trong đó 7 người t vong ( ). Ngộ độc nấm thường xảy ra với đồng bào các dân tộc ít người và nhiều vụ để lại hậu quả rất nặng nề. Tại xã Quang Vinh, huyện Trà Lĩnh, đã có vụ ngộ độc nấm làm 7 người trong một gia đình bị t vong. Việc điều trị ngộ độc nấm rất tốn kém, nhất là khi bị ngộ độc các loài nấm gây hoại t tế bào gan, vì phải lọc máu, thay huyết tương, trong khi gia đình các nạn nhân thường rất nghèo. Cho đến nay, chưa có đề tài nào nghiên cứu về những loài nấm nào thường gây ngộ độc tại tỉnh Cao Bằng, trong đó loài nấm nào gây chết người. Sự phân bố, đặc điểm nhận dạng, hình ảnh các loài nấm này ra sao. Vì vậy, chúng tôi tiến hành đề tài này với mục tiêu: Xác định đặc điểm nhận dạng và phân bố các loài nấm thường gây ngộ độc tại tỉnh Cao Bằng. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1. Đối tƣợng nghiên cứu. Các loài nấm độc thường gây ngộ độc tại tỉnh Cao Bằng. 2. Phƣơng pháp nghiên cứu. Điều tra nấm độc theo mẫu phiếu điều tra. Thu hái, chụp ảnh mẫu nấm tại thực địa nơi các gia đình bị ngộ độc đã hái nấm độc về n. Xác định loài nấm độc theo phương pháp của Trịnh Tam Kiệt (1996). KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Các loài nấm thường gây ra các vụ ngộ độc tại Cao Bằng: TT TÊN TIẾNG VIỆT TÊN KHOA HỌC; HỌ 1 Nấm độc tán trắng Amanita verna (Bull.:Fr)Roques Họ: nấm tán (Amanitaceae) 2 Nấm độc trắng hình nón Amanita virosa Lam.Ex Secr., Họ: nấm tán (Amanitaceae) 3 Nấm mũ khía nâu xám Inocybe rimosa (Bull.:Fr)Kumm hoặc Inocybe fastigiata (Schaeff.:Fr)Quél Họ: nấm rỉ sắt (Cortinariaceae) 4 Nấm ô tán trắng phiến xanh Chlorophyllum molybdites (Meyer)Pat., Họ: nấm ô (Lepiotaceae) Qua điều tra tại tỉnh Cao Bằng, đã phát hiện 4 loài nấm thường gây ngộ độc. Đặc điểm nhận dạng, phân bố và hình ảnh các loài nấm độc được trình bày dưới đây: 1. Nấm độc tán trắng [Amanita verna (Bull.:Fr)Roques]. Là loài nấm đã gây ra nhiều vụ ngộ độc chết người tại Cao Bằng. Tại xã Quang Vinh, huyện Trà Lĩnh, có gia đình 7 người bị t vong do n phải loài nấm này. TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 1-2014 19 Hình 1: Nấm độc tán trắng (Amanita verna). * Mô tả đặc điểm nhận dạng: Dạng nấm: thể quả. Mũ nấm: màu trắng, đôi khi ở giữa mũ có màu vàng nhạt. Bề mặt mũ nhẵn và bóng khi khô, nhày, dính khi trời ẩm. Lúc còn non, mũ nấm có hình bán cầu, mép khum dính chặt vào cuống, sau mũ nấm lớn dần thành hình nón. Khi trưởng thành, mũ nấm thường trải phẳng với đường kính khoảng 5 - 10 cm. Phiến nấm (phần nằm ở mặt dưới của mũ nấm): màu trắng. Cuống nấm: màu trắng, có vòng cuống dạng màng cũng có màu trắng, chân cuống phình dạng củ, có bao gốc hình đài hoa. Thịt nấm: mềm, màu trắng, mùi thơm dịu. * Nơi mọc: mọc trên mặt đất đơn lẻ hoặc thành từng cụm ở trong rừng. Tại Cao Bằng, thường mọc ở đồi rừng thưa. * Phân bố: huyện Trà Lĩnh, Trùng Khánh và Bảo Lạc. Tại những địa phường này, đã xảy ra vụ ngộ độc với nhiều người bị t vong. 2. Nấm độc trắng hình nón (Amanita virosa Lam.Ex Secr.,). Loài nấm này đã gây ra vụ ngộ độc chết người tại xã Lê Lai huyện Thạch An. Hình 2: Nấm độc trắng hình nón (Amanita virosa). * Đặc điểm nhận dạng: Dạng nấm: thể quả. Mũ nấm: màu trắng sữa, đôi khi có màu vàng nhạt ở đỉnh. Lúc còn non, mũ nấm có đầu tròn, mép khum dính chặt vào cuống. Sau đó, mũ nấm lớn dần thành hình nón hoặc trải phẳng, đường kính mũ 4 - 10 cm. Phiến nấm có màu trắng. Cuống nấm: màu trắng sữa, có vòng cuống dạng màng màu trắng, chân cuống phình dạng củ và có bao gốc hình đài hoa. Thịt nấm: màu trắng, mùi khó chịu. Nhìn bề ngoài, rất khó phân biệt nấm độc trắng hình nón với nấm độc tán trắng. Điểm khác biệt là, khi nhỏ dung dịch KOH lên mũ hoặc cuống nấm độc trắng hình nón, tại vị trí này sẽ chuyển sang màu vàng. * Nơi mọc: thường mọc đơn lẻ hoặc từng đám trên mặt đất trong rừng. * Phân bố: huyện Thạch An và đã có vụ ngộ độc chết người do n phải loài nấm này. Tại Việt Nam, các nhà khoa học gọi loài nấm độc trắng hình nón và nấm độc tán trắng là “nàng tiên giết người trong rừng” vì trông rất trắng, rất đẹp nhưng lại rất độc. TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 1-2014 20 Ở nước ngoài, nhiều tài liệu gọi hai loài nấm này là “thiên thần hủy diệt” (destroying angel) hoặc “thần chết” (death angel). 3. NÊm mũ khía n©u x¸m [Inocybe rimosa (Bull.:FR.) Kumm hoÆc Inocybe fastigiata (Schaeff.:Fr)Quél)]. Là loài nấm đã gây ra vụ ngộ độc tại khu 7, thị trấn huyện Bảo Lạc. H×nh 3: Nấm mũ khía nâu xám (Inocybe rimosa hoặc Inocybe fastigiata). * Đặc điểm nhận dạng: Dạng nấm: thể quả. Mũ nấm: hình nón đến hình chuông, đỉnh nhọn, có các sợi tơ màu từ vàng đến nâu toả ra từ đỉnh mũ xuống mép mũ nấm. Khi già, mũ nấm bị xẻ ra từ mép đến gần đỉnh mũ thành các mảnh riêng rẽ. Đường kính mũ nấm 2 - 6 cm. Phiến nấm: lúc non màu hơi trắng, khi già trở nên màu xám và màu nâu. Cuống nấm: dài - 8 cm, không có vòng cuống. Màu cuống từ hơi trắng đến hơi vàng. Thịt nấm: màu trắng. * Nơi mọc: mọc từng đám trên mặt đất ở nơi có lá cây mục nát trong rừng. * Phân bố: huyện Bảo Lạc. 4. Nấm ô tán trắng phiến xanh [Chlorophyllum molybdites (Meyer)Pat.,] Là loài nấm đã gây ra nhiều vụ ngộ độc nhất tại Cao Bằng. Tuy nhiên, không có người t vong do n phải loài nấm này. H×nh 4: Nấm ô tán trắng phiến xanh (Chlorophyllum molybdites). * Đặc điểm nhận dạng: Dạng nấm: thể quả. Mũ nấm: lúc non có hình bán cầu dài, mép mũ gắn vào cuống và có màu vàng nhạt, có các vảy nhỏ màu nâu. Khi trưởng thành, mũ nấm xòe ra hình ô hoặc trải phẳng. Mũ nấm màu trắng và có màu nâu nhạt ở đỉnh mũ. Trên bề mặt mũ nấm có các vảy mỏng màu nâu bẩn, vảy dày dần về đỉnh mũ. Đường kính mũ nấm trưởng thành 5 - 15 cm. Phiến nấm: lúc non màu trắng, lúc già màu từ xanh nhạt đến xanh xám. Cuống nấm: màu trắng hoặc nâu, có vòng cuống màu trắng hoặc nâu. Chân cuống không phình to dạng củ và không có bao gốc. Cuống nấm dài - 30 cm. Thịt nấm có màu trắng, mùi không đặc trưng. TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 1-2014 21 * Nơi mọc: mọc thành từng đám hoặc đơn lẻ trên mặt đất ở ven chuồng trâu, chuồng bò, trên bãi cỏ, đất trồng có bón phân chuồng. * Phân bố: các huyện Nguyên Bình, Hà Quảng, Trùng Khánh, Trà Lĩnh, Phục Hòa, Thạch An, Hạ Lang, Bảo Lạc, Bảo Lâm. BÀN LUẬN Theo Trịnh Tam Kiệt (2008), Việt Nam là một nước có nhiều loài nấm độc. Tuy nhiên, các loài nấm này phân bố ở nhiều vùng miền khác nhau [ ]. Cao Bằng là tỉnh miền núi phía Bắc, có hệ sinh thái rừng phong phú, trải dài hơn km từ phía Đông giáp Lạng Sơn đến phía Tây giáp Hà Giang. Mỗi vùng của Cao Bằng thường có một số loài nấm nhất định do có sự phù hợp về khí hậu và thổ nhưỡng. Những khu vực có nấm mọc sẽ có bào t nấm phát tán xuống đất, khi gặp điều kiện thích hợp nấm sẽ phát triển. Việc điều tra nấm độc sẽ gặp nhiều khó kh n nếu như không biết được thời gian và địa điểm nấm mọc. Qua danh sách và địa chỉ do Sở Y tế Cao Bằng cung cấp, chúng tôi đã đến từng gia đình bị ngộ độc nấm để điều tra. Theo chỉ dẫn của những gia đình này, chúng tôi đến vị trí nấm mọc và tiến hành khảo sát, chụp ảnh, lấy mẫu mang về phòng thí nghiệm để xác định loài nấm. Qua điều tra, đã phát hiện 4 loài nấm thường gây ngộ độc tại Cao Bằng là nấm độc tán trắng (Amanita verna), nấm độc trắng hình nón (Amanita virosa), nấm mũ khía nâu xám (Inocybe rimosa) và nấm ô tán trắng phiến xanh (Chlorophyllum molybdites). Trong các loài nấm trên, có hai loài nấm gây chết người là nấm độc tán trắng và nấm độc trắng hình nón. Về phân bố các loài nấm độc: nấm ô tán trắng phiến xanh mọc ở tất cả các huyện được điều tra, nấm độc tán trắng chỉ thấy ở các huyện Bảo Lạc, Trà Lĩnh, Trùng Khánh, nấm độc trắng hình nón chỉ có ở huyện Thạch An và nấm mũ khía nâu xám chỉ thấy ở huyện Bảo Lạc. Sự phân bố này cũng phù hợp với loài nấm đã gây ra các vụ ngộ độc ở những địa phương nêu trên. Nấm độc tán trắng và nấm độc trắng hình nón đều có độc tố là amatoxin (chủ yếu là anpha-amanitin và bêta-amanitin) và có độc tính rất cao. Các độc tố này gây hoại t tế bào gan, suy gan cấp, biến chứng suy thận, phù não, xuất huyết và t vong [5]. Tại Cao Bằng, từ n m - 9, đã có 9 người ngộ độc loài nấm này, trong đó 7 người t vong (58,6 ). Do loài nấm độc trắng hình nón toàn thân có màu trắng tinh khiết, mập mạp trông rất ngon, nên người dân nhầm tưởng là loài nấm n được và đã hái về n dẫn đến bị ngộ độc [ ]. Nấm mũ khía nâu xám có độc tố muscarin gây suy hô hấp cấp (gây co thắt, t ng tiết khí, phế quản) [4]. Khi bị ngộ độc nặng, loài nấm này gây nguy cơ t vong rất cao, nhất là những người sống ở vùng sâu, xa cơ sở y tế, do độc tố của loài nấm này tác dụng rất nhanh. N m 8, tại Khu 7, thị trấn Bảo Lạc đã có người bị ngộ độc loài nấm này, nhưng do được cấp cứu kịp thời nên không có t vong. Nấm ô tán trắng phiến xanh có màu trắng, khá lớn (mũ nấm có đường kính tới 15 cm) nên nhiều người đã hái về n và bị ngộ độc. Loài nấm này gây rối loạn tiêu hóa (nôn m a, đau bụng, ỉa chảy) [3]. Gần đây, các nhà khoa học Nhật Bản đã tách chiết từ loài nấm này một loại enzym độc (metalloendopeptidase) và đặt tên là molybdophyllysin [6]. Tại Cao TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 1-2014 22 Bằng, loài nấm này gây ra nhiều vụ ngộ độc nhất, nhưng không trường hợp nào bị t vong. KẾT LUẬN Tại Cao Bằng, đã phát hiện 4 loài nấm thường gây ngộ độc là nấm độc tán trắng (Amanita verna), nấm độc trắng hình nón (Amanita virosa), nấm mũ khía nâu xám (Inocybe rimosa) và nấm ô tán trắng phiến xanh (Chlorophyllum molybdites). Trong đó, hai loài nấm gây chết người là nấm độc tán trắng và nấm độc trắng hình nón. Nấm độc tán trắng phân bố tại các huyện Bảo Lạc, Trà Lĩnh, Trùng Khánh, nấm độc trắng hình nón phân bố tại huyện Thạch An. Nấm mũ khía nâu xám phân bố ở huyện Bảo Lạc. Nấm ô tán trắng phiến xanh phân bố ở tất cả các huyện được điều tra (Nguyên Bình, Hà Quảng, Trùng Khánh, Trà Lĩnh, Phục Hòa, Thạch An, Hạ Lang, Bảo Lạc, Bảo Lâm). TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Lê Bách Quang, Phạm Xuân Đà, Hoàng Công Minh, Đỗ Như Bình. Nấm độc và độc tố nấm mốc trong thực phẩm tại Việt Nam. Nhà xuất bản Y học. 2010, tr.11-138. 2. Trinh Tam Kiet. Poisonous mushroom of Vietnam. J Genetics and Applications, Special Issue. Biotechnology. 2008, 4, pp.70-73. 3. Blayney D, Rosenkranz E, Zettner A. Mushroom poisoning from chlorophyllum molybdites. West J Med. 1980, 132 (1), pp.74-77. 4. Herman MI, Chyka P. Toxicity, mushrooms - muscarine; eMedicine. Department of Pediatrics, Division of Critical Care and Emergency Medicine, University of Tennessee Health Sciences Center. 2008. 5. Jaeger A, Flesch F, Sauder Ph, Kopferschmitt J. Amatoxins. Inchem, IPCS-intox data bank. 1989. 6. Yamada M, Tokumitsu N, Saikawa Y, Nakata M et al. Molybdophyllysin, a toxic metalloendopeptidase from the tropical toadstool. Chlorophyllum molybdites. Bioorg Med Chem. 2012, 20 (2), pp.6583-6588. TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 1-2014 23