Một số đặc điểm của thảm thực vật thứ sinh tại huyện Yến Thế - Bắc Giang

T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008 Khoa häc Sù sèng 40 Mét sè ®Æc ®IÓm cña th¶m thùc vËt thø sinh T¹i huyÖn yªn thÕ - b¾c giang Lª Ngäc C«ng - Gi¸p ThÞ Hång Anh - Bïi ThÞ DËu (Tr−êng §H S− ph¹m- §H Th¸i Nguyªn) 1. §Æt vÊn ®Ò B¾c Giang lµ tØnh thuéc vïng §«ng B¾c ViÖt Nam víi ®Þa h×nh miÒn nói vµ trung du. Theo sè liÖu kiÓm kª n¨m 2005, tæng sè diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn cña tØnh B¾c Giang lµ 382.331 ha, trong ®ã diÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp lµ 129.164 ha, chiÕm 33,78%. Bao gåm rõng s¶n xuÊt (64.393 ha), rõng phßng hé (49.953 ha), rõng ®Æc dông (14.818 ha). Ngoµi ra, cßn ®Êt ®åi nói ch−a ®−îc sö dông lµ 31.966 ha, chiÕm 8,36% diÖn tÝch tù nhiªn. §Æc biÖt t¹i huyÖn Yªn ThÕ, trong tæng diÖn tÝch 30.125 ha ®Êt tù nhiªn, diÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp lµ 14.623 ha, nh−ng nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do ho¹t ®éng khai th¸c qu¸ møc ®M lµm cho diÖn tÝch th¶m thùc vËt thø sinh t¨ng lªn. Bµi b¸o nµy t«i ®Ò cËp ®Õn mét sè ®Æc ®iÓm cña th¶m thùc vËt thø sinh t¹i xM Canh NËu, huyÖn Yªn ThÕ, tØnh B¾c Giang, ®Ó t×m hiÓu quy luËt diÔn thÕ cña th¶m thùc vËt vµ chiÒu h−íng t¸i sinh rõng. 2. §èi t−îng vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu - §èi t−îng nghiªn cøu lµ mét sè kiÓu th¶m thùc vËt thø sinh nh−: Th¶m c©y bôi thÊp sau n−¬ng rÉy, th¶m c©y bôi cao sau n−¬ng rÉy, rõng non. - Sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p chñ yÕu lµ tuyÕn ®iÒu tra vµ « tiªu chuÈn. C¸c sè liÖu ®−îc xö lÝ b»ng ph−¬ng ph¸p to¸n thèng kª sinh häc. 3. KÕt qu¶ vµ th¶o luËn 3.1. Thµnh phÇn loµi thùc vËt ë c¸c tr¹ng th¸i nghiªn cøu 3.1.1. Th¶m c©y bôi thÊp sau n−¬ng rÉy B¶ng1: Sè hä, chi, loµi ë th¶m c©y bôi thÊp sau n−¬ng rÉy TT Ngµnh Hä Chi Loµi Sè hä TØ lÖ % Sè chi TØ lÖ % Sè loµi TØ lÖ % 1 Ngµnh Ngäc lan (Magnoliophyta) 28 84,9 39 88,6 42 87,5 Líp 1 l¸ mÇm (Liliopsida) 6 18,2 11 25 13 27,1 Líp 2 l¸ mÇm (Magnoliopsida) 22 66,6 28 63,6 29 60,4 2 Ngµnh Th«ng (Pinophyta) 1 3,0 1 2,3 1 2,1 3 Ngµnh D−¬ng xØ (Polypodiophyta) 4 12,1 4 9,1 5 10,4 Tæng sè 33 100 44 100 48 100 Th¶m c©y bôi thÊp sau n−¬ng rÉy míi ®−îc phôc håi tõ 2 - 3 n¨m. T¹i ®iÓm nµy, chóng t«i ®M thèng kª ®−îc 48 loµi thuéc 44 chi cña 33 hä trong 3 ngµnh thùc vËt bËc cao cã m¹ch. Ngµnh cã sè loµi tËp trung nhiÒu nhÊt lµ ngµnh Ngäc lan (Magnoliophyta) víi 42 loµi, thuéc 39 chi cña 28 hä. Trong ®ã, líp Hai l¸ mÇm (Magnoliopsida) cã 29 loµi, 28 chi, 22 hä; cßn líp Mét l¸ mÇm (Liliopsida) cã 13 loµi, 11 chi, 6 hä. Hä cã sè loµi nhiÒu nhÊt lµ Hßa th¶o (Poaceae) cã 6 loµi (chiÕm 12,5% tæng sè loµi). Th¶m c©y bôi thÊp sau n−¬ng rÉy cã thµnh phÇn thùc vËt chñ yÕu lµ c¸c loµi c©y th©n cá, c©y bôi thÊp vµ d©y leo, mét sè Ýt loµi c©y gç tiªn phong −a s¸ng. Së dÜ cã sù ph©n bè thµnh phÇn loµi nh− vËy lµ v× tr¹ng th¸i nµy ®ang trong giai ®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh phôc håi tù nhiªn, thêi gian phôc håi míi 2- 3 n¨m nªn sù c¹nh tranh gi÷a c¸c loµi cßn thÊp vµ Ýt gay g¾t, v× vËy sè l−îng loµi ë ®©y kh¸ phong phó (b¶ng 1). 1.2. Th¶m c©y bôi cao sau n−¬ng rÉy T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008 Khoa häc Sù sèng 41 Th¶m c©y bôi cao sau n−¬ng rÉy cã thêi gian phôc håi tõ 5- 6 n¨m. Thµnh phÇn loµi ë ®©y phong phó vµ ®a d¹ng nhÊt so víi th¶m c©y bôi thÊp sau n−¬ng rÉy vµ rõng non. Chóng t«i ®M thèng kª ®−îc 81 loµi (chiÕm tØ lÖ 77,1%) thuéc 72 chi (chiÕm 81,8%) cña 48 hä (chiÕm 90,6% tæng sè hä) trong 3 ngµnh thùc vËt bËc cao cã m¹ch. Nh÷ng hä cã sè loµi nhiÒu nhÊt (5 loµi, chiÕm 4,8% tæng sè loµi) lµ: hä Cµ phª (Rubiaceae) vµ hä Hßa th¶o (Poaceae). Nh÷ng hä cã 4 loµi lµ: hä ThÇu dÇu (Euphorbiaceae) vµ hä D©u t»m (Moraceae) Nh÷ng hä cã 3 loµi gåm cã: hä §µo lén hét (Anacardiaceae), hä Cóc (Asteraceae). Nh÷ng hä cã 2 loµi gåm: hä Cñ n©u (Dioscoreaceae), hä Gõng (Zingiberaceae) gåm cã: NghÖ rõng (Curcuma longa), Sa nh©n rõng (Amomum xanthioides); hä Tróc ®µo (Apocynaceae) cã c¸c loµi: Hä Thiªn lÝ (Asclepiadaceae), hä Long nMo (Lauraceae), hä B«ng (Malvaceae). Cßn l¹i 27 hä chØ cã mét loµi duy nhÊt. Tiªu biÓu: hä R¸y (Araceae), hä HuyÕt dô (Asteliaceae), hä Cãi (Cyperaceae), hä Tái rõng (Haemodoraceae), hä L¸ dong (Marantaceae), hä Th«i ba (Alangiaceae), hä Sau sau (Altingiaceae), hä Tr©m bïi (Aquifoliaceae), hä Ngò gia b× (Araliaceae)... (b¶ng 2). B¶ng 2: Sè hä, chi, loµi ë th¶m c©y bôi cao sau n−¬ng rÉy TT Ngµnh Hä Chi Loµi Sè hä TØ lÖ % Sè chi TØ lÖ(%) Sè loµi TØ lÖ (%) 1 Ngµnh Ngäc lan (Magnoliophyta) 43 89,6 67 93,0 74 91,3 Líp 1 l¸ mÇm (Liliopsida) 9 18,8 14 19,4 15 18,5 Líp 2 l¸ mÇm (Magnoliopsida) 34 70,8 53 73,6 59 72,8 2 Ngµnh Th«ng (Pinophyta) 1 2,1 1 1,4 1 1,2 3 Ngµnh D−¬ng xØ (Polypodiophyta) 4 8,3 4 5,6 6 7,5 Tæng sè 48 100 72 100 81 100 1.3. Rõng non Th¶m thùc vËt rõng non cã thêi gian phôc håi 10 - 11 n¨m. T¹i ®©y thèng kª ®−îc cã 54 loµi (chiÕm 51,4%) thuéc 49 chi (chiÕm 55,7%) cña 33 hä (chiÕm 62,3%). Nh− vËy, sè loµi, sè chi, sè hä ë ®©y thÊp h¬n so víi kiÓu th¶m c©y bôi cao sau n−¬ng rÉy. Hä cã sè loµi nhiÒu nhÊt (6 loµi) lµ hä Hßa th¶o (Poaceae), tiÕp theo lµ hä ThÇu dÇu (Euphorbiaceae). Nh÷ng hä cã 3 loµi lµ: hä Cóc (Asteraceae), hä D©u t»m (Moraceae), hä §¬n nem (Myrsinaceae), hä Cµ phª (Rubiaceae). Tuy nhiªn, còng cã nh÷ng hä chØ cã 1 loµi duy nhÊt lµ: hä HuyÕt dô (Asteliaceae), hä Cãi (Cyperaceae), hä L¸ dong (Marantaceae), hä Kim cang (Smilacaceae), hä Tr©m bïi (Aquifoliaceae)... So víi c¸c tr¹ng th¸i th¶m c©y bôi kh¸c, ë rõng non thµnh phÇn loµi c©y gç chiÕm nhiÒu h¬n. C¸c loµi c©y gç −a bãng, cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao xuÊt hiÖn ngµy cµng t¨ng vÒ sè l−îng ®ã lµ: Lim xanh (Erythrofloeum fordii), Lim xÑt (Peltophorum tonkinensis), Tr¸m tr¾ng (Canarium album), Tr¸m ®en (Canarium tramdenum), DÎ gai (Castanopsis indica), DÎ gai Yªn ThÕ (Castanopsis boisii), Sßi tÝa (Sapium discolor)... Cßn l¹i nh÷ng loµi c©y gç nh−: Ho¾c quang (Wendlandia paniculata), Ba soi (Macaranga denticulata)... lµ nh÷ng loµi −a s¸ng, cã thêi gian sèng ng¾n, chÊt l−îng gç kh«ng tèt xuÊt hiÖn víi sè l−îng gi¶m h¼n. Mét sè loµi c©y gç xuÊt hiÖn ë tr¹ng th¸i th¶m c©y bôi thÊp vµ cao sau n−¬ng rÉy nh−ng kh«ng thÊy xuÊt hiÖn ë ®©y nh−: ThÇu tÊu (Aporosa dioica), Muèi (Rhus chinensis), Na rõng (Alphonsea tonkinensis),... Nh− vËy, T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008 Khoa häc Sù sèng 42 c¸c loµi c©y gç −a s¸ng dÇn mÊt ®i, thay vµo ®ã lµ sù ph¸t triÓn −u thÕ cña c¸c loµi c©y gç −a bãng bëi v× khi rõng khÐp t¸n, ®é che phñ cña c¸c loµi cµng cao th× sù ®µo th¶i nh÷ng loµi kÐm thÝch nghi lµ ®iÒu tÊt yÕu (b¶ng 3). B¶ng 3: Sè hä, chi, loµi ë tr¹ng th¸i rõng non TT Ngµnh Hä Chi Loµi Sè hä TØ lÖ % Sè chi TØ lÖ(%) Sè loµi TØ lÖ (%) 1 Ngµnh Ngäc lan (Magnoliophyta) 30 90,9 46 93,9 51 94,4 2 Líp 1 l¸ mÇm (Liliopsida) 6 18,2 10 20,4 11 20,4 Líp 2 l¸ mÇm (Magnoliopsida) 24 72,7 36 73,5 40 74,0 3 Ngµnh D−¬ng xØ (Polypodiophyta) 3 9,1 3 6,1 3 5,6 Tæng sè 33 100 49 100 54 100 2. Thµnh phÇn d¹ng sèng t¹i c¸c ®iÓm nghiªn cøu 2.1. Th¶m c©y bôi thÊp sau n−¬ng rÉy Trong tr¹ng th¸i nµy, −u thÕ vÉn thuéc vÒ nhãm c©y cã chåi trªn mÆt ®Êt (Ph) víi 25 loµi (chiÕm tØ lÖ 52,1% tæng sè loµi cã mÆt t¹i th¶m c©y bôi (TCB) thÊp sau n−¬ng rÉy (NR)). Cô thÓ trong nhãm d¹ng sèng nµy, kiÓu d¹ng sèng c©y cã chåi trªn mÆt ®Êt nhá (Mi) cã sè loµi nhiÒu nhÊt lµ 9 loµi nh−: ChÎ ba (Euodia lepta), Mua bµ (Melastoma sanguineum), ThÇu tÊu (Aporosa dioica), Bå cu vÏ (Breynia fruticosa), Bøa (Garcinia oblongifolia),... C©y cã chåi trªn mÆt ®Êt lïn (Na) cã 8 loµi (chiÕm tØ lÖ 16,7%) víi c¸c loµi nh−: Ch©n chim (Schefflera octophyllus), KÐ hoa ®µo (Urena lobata), Mua th−êng (Melastoma normale), Vó bß l¸ nguyªn (Ficus hirta), Träng ®òa (Ardisia crenata), Sim (Rhodomyrtus tomentosa), B−ím b¹c (Mussaenda cambodiana), Bä mÈy (Clerodendrum cyrtophyllum). C©y cã chåi trªn mÆt ®Êt leo cuèn (Lp) cã 7 loµi: D©y h¹t bÝ (Dischidia acuminate), B×m b×m hoa tr¾ng (Ipomoea alba), D©y mËt (Derris elliptica), D©y sèng r¾n (Acasia pennata), NgÊy h−¬ng (Rubus cochinchinensis), D©y ch×a v«i (Cissus repens), D©y g¾m (Gnetum montanum). Cßn l¹i, c©y cã chåi trªn mÆt ®Êt nhì vµ lín (MM) chØ cã 1 loµi duy nhÊt ®ã lµ Mµng tang (Litsea cubeba). Nhãm c©y cã chåi s¸t mÆt ®Êt (Ch) cã 3 loµi (chiÕm tØ lÖ 6,3%); nhãm c©y cã chåi nöa Èn (He) cã 5 loµi (chiÕm 10,4%); nhãm c©y chåi Èn (Cr) cã 10 loµi (chiÕm 20,8%); nhãm c©y sèng 1 n¨m (Th) cã 5 loµi (chiÕm 10,4%). Nh÷ng nhãm d¹ng sèng nµy ph©n bè phÇn lín ë c¸c hä: Cñ n©u (Dioscoreaceae), Kim cang (Smilacaceae), Hßa th¶o (Poaceae), Cóc (Asteraceae), Tãc vÖ n÷ (Adiantaceae), Bßng bong (Schizeaceae). Nh×n chung, sè l−îng cña c¸c loµi trong c¸c nhãm d¹ng sèng c©y cã chåi nöa Èn (He), c©y chåi Èn (Cr), c©y sèng 1 n¨m (Th) t−¬ng ®èi cao, sè l−îng t−¬ng ®−¬ng víi c¸c nhãm d¹ng sèng ®ã ë TCB cao sau NR, vµ cao h¬n h¼n so víi tr¹ng th¸i rõng non. Sù xuÊt hiÖn nhiÒu d¹ng c©y sèng 1 n¨m, c©y chåi Èn vµ nöa Èn chøng tá th¶m thùc vËt ë ®©y cã cÊu tróc tÇng thø rÊt ®¬n gi¶n, ch−a cã cÊu tróc ph©n tÇng phøc t¹p ®¶m b¶o tÝnh bÒn v÷ng cÇn thiÕt nh− c¸c hÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi. ChÝnh v× vËy, nhiÒu loµi thÝch hîp víi vßng ®êi sèng 1 n¨m hoÆc chåi Èn, nöa Èn rÊt ph¸t triÓn ®Ó thÝch nghi víi nh÷ng mïa bÊt lîi. 2.2. Th¶m c©y bôi cao sau n−¬ng rÉy ë th¶m c©y bôi cao sau NR, do thêi gian phôc håi l©u h¬n cho nªn sè loµi trong c¸c nhãm d¹ng sèng còng ®a d¹ng h¬n. T¹i ®©y còng xuÊt hiÖn 5 nhãm d¹ng sèng. Trong ®ã, nhãm c©y cã chåi trªn mÆt ®Êt (Ph) vÉn chiÕm sè l−îng lín h¬n c¶ víi 54 loµi (chiÕm 66,7% tæng sè loµi). NÕu nh− ë TCB thÊp sau NR, kiÓu d¹ng sèng c©y cã chåi trªn mÆt ®Êt nhì vµ lín (MM) chØ T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008 Khoa häc Sù sèng 43 xuÊt hiÖn 1 loµi duy nhÊt, th× ë tr¹ng th¸i TCB cao sau NR ®M xuÊt hiÖn 11 loµi (chiÕm 13,6%) cña kiÓu d¹ng sèng nµy, ®ã lµ c¸c loµi: Sau sau (Liquidambar formosana), Thõng mùc tr©u (Wrightia pubescens), Nóc n¸c (Oroxylum indicum), Tr¸m tr¾ng (Canarium album), Rµng rµng xanh (Ormosia pinnata), DÎ gai Ên §é (Castanopsis indica), Mµng tang (Litsea cubeba), Dung tr¾ng (Symplocos tonkinensis), Dung mì (Symplocos glauca)... §Æc biÖt, sè loµi ë d¹ng c©y cã chåi trªn mÆt ®Êt nhá (Mi) t¨ng lªn râ rÖt: 24 loµi (chiÕm tØ lÖ 29,6%) víi c¸c loµi cô thÓ nh− sau: Muèi (Rhus chinensis), D©u da xoan (Allospondias lakonensis), Nhùa ruåi (Ilex viridis), Bøa (Garcinia oblongifolia), ThÇu tÊu (Aporosa dioica), Ba soi (Macaranga denticulata), Ho¾c quang (Wendlandia paniculata)... Cã thÓ thÊy r»ng, sù gia t¨ng sè loµi cña hai d¹ng sèng lµ c©y cã chåi trªn mÆt ®Êt nhì vµ lín (MM) vµ c©y cã chåi trªn mÆt ®Êt nhá (Mi) ®M ph¶n ¸nh sù ph¸t triÓn thÝch nghi cña nh÷ng loµi c©y bôi, c©y gç tiªn phong, −a s¸ng, thêi gian sèng ng¾n... trong tr¹ng th¸i TCB cao sau NR. Ngoµi ra, sù xuÊt hiÖn thªm mét sè loµi c©y gç −a bãng, cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao sÏ lµ tiÒn ®Ò cho viÖc phôc håi thµnh rõng non sau nµy. Chóng t«i còng thÊy sù cã mÆt cña c¸c nhãm d¹ng sèng: C©y cã chåi s¸t mÆt ®Êt (Ch), c©y chåi nöa Èn (He), c©y chåi Èn (Cr) vµ c©y sèng 1 n¨m (Th) víi sè l−îng loµi t−¬ng ®èi lín trong TCB cao sau NR nµy. Nhãm c©y cã chåi s¸t mÆt ®Êt (Ch) cã 6 loµi (chiÕm 7,4%); nhãm c©y cã chåi nöa Èn (He) cã 6 loµi (chiÕm 7,4%); nhãm c©y chåi Èn (Cr) cã 11 loµi (13,6%) vµ nhãm c©y sèng 1 n¨m (Th) cã 4 loµi (4,9%). Së dÜ sè loµi thuéc c¸c kiÓu d¹ng sèng nh− trªn vÉn ph©n bè ë kiÓu th¶m nµy víi sè l−îng t−¬ng ®èi lín (t−¬ng ®−¬ng víi kiÓu TCB thÊp sau NR) lµ bëi v× t¹i ®©y c−êng ®é ¸nh s¸ng vÉn m¹nh, do ®é tµn che vÉn cßn thÊp cho nªn nh÷ng d¹ng sèng ®ã rÊt phï hîp ®Ó thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh ®ã. 2.3. Rõng non T¹i ®©y, sè l−îng loµi gi¶m h¬n so víi TCB cao sau NR, nh−ng vÉn tån t¹i c¶ 5 d¹ng sèng. Nhãm c©y cã chåi trªn mÆt ®Êt (Ph) cã 35 loµi (chiÕm tØ lÖ 64,8%). Trong ®ã d¹ng c©y cã chåi trªn mÆt ®Êt nhì vµ lín (MM) cã 12 loµi (22,2%). KiÓu d¹ng sèng nµy (MM) ph©n bè ë rõng non cã sè loµi nhiÒu nhÊt so víi 2 TCB cßn l¹i. §iÒu ®ã ®M ph¶n ¸nh r»ng: Theo xu h−íng phôc håi rõng, khi ®é tµn che cµng t¨ng th× nh÷ng loµi c©y gç lín, cã kh¶ n¨ng khÐp t¸n cao, søc sinh tr−ëng, ph¸t triÓn tèt nh−: DÎ gai (Castanopsis indica), Rµng rµng xanh (Ormosia pinnata), Ng¸t (Gironniera subaequalis), Lim xanh (Erythrofloeum fordii), Lim xÑt (Peltophorum tonkinensis)... sÏ cµng ph¸t triÓn vµ chiÕm −u thÕ. §iÒu nµy còng thÓ hiÖn xu h−íng ph¸t triÓn cña thùc vËt nh»m thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn sèng thay ®æi. KiÓu d¹ng sèng c©y cã chåi trªn ®Êt nhá (Mi) cã 14 loµi (chiÕm 25,9%), kiÓu d¹ng sèng c©y cã chåi lïn trªn ®Êt (Na) cã 6 loµi (11,1%) vµ kiÓu d¹ng sèng c©y cã chåi trªn leo cuèn (Lp) cã sè loµi lµ 3 (chiÕm tØ lÖ 5,6%). C¸c nhãm d¹ng sèng: C©y cã chåi s¸t mÆt ®Êt (Ch), C©y cã chåi nöa Èn (He), c©y cã chåi Èn (Cr), c©y sèng 1 n¨m (Th) ph©n bè ë tr¹ng th¸i rõng non lµ cã sè loµi Ýt nhÊt (Ýt h¬n 2 tr¹ng th¸i TCB). Sè l−îng c¸c loµi trong tõng nhãm d¹ng sèng ®ã dao ®éng tõ 3 - 8 loµi (chiÕm 5,6 - 14,8%). Sù gi¶m râ rÖt sè loµi trong c¸c nhãm d¹ng sèng (Ch, He, Cr, Th) ë tr¹ng th¸i rõng non lµ ®iÒu hoµn toµn hîp lÝ, v× khi rõng khÐp t¸n, ®é tµn che t¨ng sÏ dÉn tíi ®µo th¶i hay suy gi¶m nh÷ng loµi kÐm thÝch nghi. T¹i ®©y, nh÷ng loµi c©y chÞu bãng sÏ ph¸t triÓn thay thÕ nh÷ng loµi c©y −a s¸ng. T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008 Khoa häc Sù sèng 44 3. §Æc ®iÓm cÊu tróc cña c¸c tr¹ng th¸i th¶m thùc vËt Nghiªn cøu cÊu tróc cña c¸c tr¹ng th¸i th¶m thùc vËt (TTV) lµ mét trong nh÷ng néi dung quan träng ph¶n ¸nh nh÷ng thay ®æi cña chóng trong qu¸ tr×nh sinh tr−ëng, ph¸t triÓn. CÊu tróc kh«ng gian th¼ng ®øng chÝnh lµ sù ph©n bè cña thùc vËt theo tÇng. CÊu tróc TTV ë 2 tr¹ng th¸i TCB thÊp sau NR vµ TCB cao sau NR chØ cã 2 tÇng: TÇng thø nhÊt: C©y bôi, c©y gç nhá; tÇng thø hai: Th¶m t−¬i. Cßn ë rõng non, cÊu tróc ®M ®−îc ph©n chia thµnh 3 tÇng râ rÖt. Chóng t«i sÏ ®i s©u ph©n tÝch sù ph©n bè cña c¸c loµi, c¸c d¹ng sèng trong cÊu tróc cña tõng tr¹ng th¸i TTV sau ®©y. 3.1. Th¶m c©y bôi thÊp sau n−¬ng rÉy CÊu tróc h×nh th¸i rÊt ®¬n gi¶n, cã sù ph©n ho¸ thµnh 2 tÇng chÝnh: TÇng 1 lµ c©y bôi, c©y gç nhá vµ tÇng 2 lµ th¶m t−¬i. TÇng 1(tÇng c©y bôi) gåm c¸c loµi cã chiÒu cao tõ 1 - 3 m. TÇng nµy chñ yÕu lµ c¸c loµi c©y bôi thÊp −a s¸ng nh−: Mua th−êng (Melastoma normale), Vó bß l¸ nguyªn (Ficus hirta), ChÎ ba (Euodia lepta), Bä mÈy (Clerodendrum cyrtophyllum), Träng ®òa (Ardisia crenata), Sim (Rhodomyrtus tomentosa)... Trong tÇng nµy cßn cã mét sè loµi c©y gç mäc r¶i r¸c, ch−a t¸ch thµnh tÇng riªng biÖt. Thµnh phÇn c©y gç lµ c¸c loµi c©y tiªn phong, −a s¸ng, thêi gian sinh tr−ëng ng¾n, chÊt l−îng gç kh«ng tèt nh−: Muèi (Rhus chinensis), Na rõng (Alphonsea tonkinensis), ThÇu tÊu (Aporosa dioca), Mua bµ (Melastoma sanguineum)... Nh×n chung, c©y gç ë ®©y lµ nh÷ng c©y gç nhá, kÝch th−íc DTB: 1,7 cm; HTB: 2,1m; mËt ®é 250 c©y/ha. V× vËy, chóng t«i vÉn xÕp c¸c loµi c©y gç nhá nµy vµo cïng tÇng víi c©y bôi. TÇng 2 (tÇng th¶m t−¬i) gåm c¸c loµi cã chiÒu cao d−íi 1m. C¸c loµi chñ yÕu ë tÇng nµy lµ: Cá mÇn trÇu (Eleusine indica), Cá lµo (Eupatorium odoratum), Cá l¸ tre (Oplismenus compositus), Nhä nåi (Eclipta prostrata), D−¬ng xØ th−êng (Dryopteris paraciticus), Guét (Dicranopteris linearis)... Cã thÓ ®¸nh gi¸ ®é dÇy rËm cña th¶m t−¬i ë ®©y lµ møc Cop2. Ngoµi ra cßn ph¶i kÓ ®Õn thùc vËt ngo¹i tÇng nh− c¸c loµi: B×m b×m hoa tr¾ng (Ipomoea alba), D©y mËt (Derris elliptica), D©y ch×a v«i (Cissus repens), D©y g¾m (Gnetum montanum). Tãm l¹i, tr¹ng th¸i TCB thÊp sau NR cã thêi gian phôc håi ng¾n (2 - 3 n¨m), do vËy cÊu tróc h×nh th¸i t−¬ng ®èi ®¬n gi¶n (2 tÇng). Tuy nhiªn, thµnh phÇn loµi ë ®©y kh¸ phong phó, ®Æc biÖt ®M xuÊt hiÖn mét sè loµi c©y gç nhá tiªn phong −a s¸ng t¹o tiÒn ®Ò cho viÖc h×nh thµnh c¸c tr¹ng th¸i TTV tiÕp theo. 3.2. Th¶m c©y bôi cao sau n−¬ng rÉy §©y lµ tr¹ng th¸i cã sè loµi nhiÒu nhÊt so víi 2 tr¹ng th¸i cßn l¹i (81 loµi) nh−ng c¸c loµi vÉn ph©n bè tËp trung ë 2 tÇng: TÇng 1 lµ c©y gç nhá vµ c©y bôi; tÇng 2 lµ th¶m t−¬i. TÇng 1 gåm c¸c loµi c©y gç vµ c©y bôi (chiÒu cao tõ 1 - 5 m). ë tÇng nµy, ngoµi sù cã mÆt chñ yÕu cña c¸c loµi c©y bôi, cßn cã nhiÒu loµi c©y gç cã ®−êng kÝnh nhá, chiÒu cao thÊp (d−íi 5m) ch−a t¸ch thµnh tÇng riªng biÖt. V× vËy, cã thÓ xÕp chung c¸c c©y bôi vµ c©y gç ë ®©y vµo cïng mét tÇng. C¸c loµi c©y gç ë ®©y xuÊt hiÖn thªm nh÷ng loµi míi cã søc sinh tr−ëng nhanh, chÊt l−îng gç tèt nh−: Tr¸m tr¾ng (Canarium album),... Trong tÇng nµy cã sù ph©n ho¸ thµnh 2 cÊp chiÒu cao: T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008 Khoa häc Sù sèng 45 + CÊp chiÒu cao tõ 2 - 5m: Bao gåm nh÷ng c©y gç tiªn phong −a s¸ng, gi¸ trÞ gç kh«ng cao nh−: Muèi (Rhus chinensis), ThÇu tÊu (Aporosa dioica), Mµng tang (Litsea cubeba), Sau sau (Liquidambar formosana). Ngoµi ra cßn cã nh÷ng c©y gç −a bãng, gi¸ trÞ kinh tÕ cao h¬n nh−: DÎ gai Ên §é (Castanopsis indica), Tr¸m tr¾ng (Canarium album), Bêi lêi nhít (Litsea glutinosa)... ChiÒu cao trung b×nh HTB: 3,4m; ®−êng kÝnh trung b×nh DTB: 3,5cm; mËt ®é c©y gç lµ 1000 c©y/ha (tøc lµ 40 c©y/OTC 400 m2). + CÊp chiÒu cao d−íi 2 m: Chñ yÕu lµ c¸c loµi c©y bôi víi thµnh phÇn loµi ®a d¹ng nh−: ChÎ ba (Euodia lepta), Mua th−êng (Melastoma normale), Vó bß l¸ nguyªn (Ficus hirta), Vai tr¾ng (Daphniphyllum calycinum), LÊu (Psychotria rubra)... §é che phñ cña tÇng nµy kho¶ng 20 - 25%. TÇng 2 lµ tÇng th¶m t−¬i (chiÒu cao d−íi 1m). §é dµy rËm cña th¶m t−¬i ë ®iÓm nµy lµ tõ Sp ®Õn Cop 1, tøc lµ th¶m t−¬i ë ®©y cã ®é dµy, rËm gi¶m h¬n nhiÒu so víi ®é dµy, rËm cña th¶m t−¬i ë kiÓu TCB thÊp sau n−¬ng rÉy. Nguyªn nh©n lµ do tÇng c©y gç ®M t¹o nªn ®é tµn che t−¬ng ®èi lín (0,2 < k < 0,25) ®M lµm ¶nh h−ëng tíi sù ph¸t triÓn cña c¸c loµi ë tÇng th¶m t−¬i. §a sè c¸c loµi ë tÇng nµy lµ c©y th©n th¶o −a s¸ng nªn bÞ chÕt khi ®é tµn che cña c©y gç vµ c©y bôi t¨ng lªn. C¸c loµi ë tÇng nµy chñ yÕu lµ thuéc hä Hßa th¶o (Poaceae), hä Cóc (Asteraceae), hä Cãi (Cyperaceae). 3.3. Rõng non T¹i ®iÓm nµy rõng hoµn toµn khÐp t¸n, ®é tµn che lín (0,6 < k < 0,7). Kh¸c víi hai kiÓu th¶m trªn, rõng non ®M ph©n chia thµnh 3 tÇng râ rÖt: TÇng 1 lµ tÇng c©y gç; tÇng 2 lµ tÇng c©y bôi; tÇng 3 lµ th¶m t−¬i. TÇng 1: TÇng c©y gç cã chiÒu cao tõ 3 - 10 m víi ®é che phñ kho¶ng 40 - 45%. Thµnh phÇn c©y gç ë ®©y ®a d¹ng h¬n so víi 2 ®iÓm nghiªn cøu cßn l¹i víi c¸c loµi c©y gç tiªn phong −a s¸ng nh−: Ho¾c quang (Wendlandia paniculata), Ba soi (Macaranga denticulata)... vµ nhiÒu loµi c©y gç cã søc sinh tr−ëng m¹nh nh−: DÎ gai Ên §é (Castanopsis indica), DÎ gai Yªn ThÕ (Castanopsis boisii), Sau sau (Liquidambar formosana), Tr¸m tr¾ng (Canarium album), Lim xÑt (Peltophorum tonkinensis)... ChiÒu cao trung b×nh cña c¸c loµi (HTB: 6,7m), ®−êng kÝnh trung b×nh (DTB: 6,8cm); mËt ®é 625 c©y/ha (tøc lµ 25 c©y/1 OTC 400m 2). TÇng 2: TÇng c©y bôi cã chiÒu cao (0,5 - 3,0m) víi ®é che phñ kho¶ng 20 - 25%. C¸c loµi c©y bôi chñ yÕu ë ®©y lµ: Mua bµ (Melastoma sanguineum), Vai tr¾ng (Daphniphyllum calycinum), Vó bß l¸ xÎ ( Ficus heterophylla), ChÎ ba (Euodia lepta)... Mét sè loµi c©y bôi ®M tõng xuÊt hiÖn ë hai kiÓu TCB tr−íc nh−ng kh«ng thÊy cã mÆt ë rõng non nh−: Sim (Rhodomyrtus tomentosa), Mua th−êng (Melastoma normale), Bä mÈy (Clerodendron cyrtophyllum). §©y còng lµ hiÖn t−îng chän läc tù nhiªn, v× khi rõng non khÐp t¸n, ®é tµn che lín, nh÷ng c©y bôi −a s¸ng sÏ kh«ng thÝch nghi ®−îc vµ bÞ ®µo th¶i lµ ®iÒu tÊt yÕu. TÇng 3: Th¶m t−¬i (cao d−íi 0,5 m) cã ®é dµy, rËm rÊt thÊp (Sp) gåm c¸c loµi cá nh−: Cá ba c¹nh (Scleria radula), Cá chÌ vÌ (Miscanthus floridulus), Guét (Dicranopteris linearis)... mäc r¶i r¸c víi mËt ®é kh«ng nhiÒu. Ngoµi ra cßn ph¶i kÓ ®Õn sù cã mÆt cña nhãm thùc vËt ngo¹i tÇng lµ c¸c loµi d©y leo nh−: D©y khÕ (Rourea minor), D©y mËt (Derris elliptica), D©y sèng r¾n (Acasia pennata)... Tãm l¹i do thêi gian phôc håi ng¾n cho nªn cÊu tróc h×nh th¸i TTV cña 3 tr¹ng th¸i nghiªn cøu trªn còng t−¬ng ®èi ®¬n gi¶n. T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008 Khoa häc Sù sèng 46 + ë 2 tr¹ng th¸i TCB thÊp sau n−¬ng rÉy vµ TCB cao sau n−¬ng rÉy, cÊu tróc chØ gåm 2 tÇng chÝnh lµ: TÇng c©y bôi, c©y gç nhá vµ tÇng th¶m t−¬i. + ë tr¹ng th¸i rõng non ®M cã cÊu tróc 3 tÇng râ rÖt: TÇng c©y gç (cao 3 - 10m); tÇng c©y bôi (cao 0,5 - 3 m); tÇng th¶m t−¬i (cao d−íi 0,5m). Ngoµi ra ë c¸c tr¹ng th¸i TTV ®Òu cã tÇng ngo¹i phiÕn d©y leo. Nh− vËy, theo thêi gian, qu¸ tr×nh phôc håi rõng diÔn ra cµng m¹nh, cÊu tróc tÇng t¸n cµng phøc t¹p h¬n. 4. KÕt luËn 1. T¹i c¸c kiÓu TTV nghiªn cøu (TCB thÊp sau NR, TCB cao sau NR, rõng non) ®M thèng kª ®−îc 105 loµi thuéc 88 chi, 53 hä cña 3 ngµnh thùc vËt bËc cao cã m¹ch lµ ngµnh Ngäc lan (Magnoliophyta), ngµnh D−¬ng xØ (Polypodiophyta), ngµnh Th«ng (Pinophyta). Trong tõng kiÓu th¶m sù ph©n bè c¸c hä, c¸c chi vµ c¸c loµi kh¸c nhau ë tõng kiÓu th¶m kh¸c nhau: TCB thÊp sau NR: 33 hä (chiÕm 61,1 %), 44 chi (50%), 48 loµi (45,7%); TCB cao sau NR: 48 hä (90,7 %), 72 chi (81,8 %), 81 loµi (77,1 %); rõng non: 33 hä (62,3 %), 49 chi (55,7 %), 54 loµi (51,4 %). 2. Cã tÊt c¶ 5 nhãm d¹ng sèng thùc vËt (Ph, Ch, Cr, He, Th) xuÊt hiÖn ë c¸c ®iÓm nghiªn cøu. Trong ®ã, nhãm c©y cã chåi trªn mÆt ®Êt (Ph) chiÕm −u thÕ víi sè loµi nhiÒu nhÊt lµ 69 loµi (chiÕm 65,7 %). §©y lµ nhãm d¹ng sèng chiÕm −u thÕ ë TTV vïng nhiÖt ®íi. C¸c nhãm d¹ng sèng cßn l¹i chiÕm tØ lÖ thÊp h¬n, dao ®éng trong kho¶ng tõ 4,8 % - 13,3 % tæng sè loµi. 3. Hai tr¹ng th¸i TCB thÊp sau NR vµ TCB cao sau NR ®Òu cã cÊu tróc ®¬n gi¶n, chØ cã 2 tÇng chÝnh lµ: TÇng c©y bôi, c©y gç nhá vµ tÇng th¶m t−¬i. ë tr¹ng th¸i rõng non ®M cã cÊu tróc 3 tÇng râ rÖt: tÇng c©y gç (cao 3 - 10m); tÇng c©y bôi (cao 0,5 - 3 m); tÇng th¶m t−¬i (cao d−íi 0,5m). §é che phñ cña th¶m t−¬i gi¶m dÇn theo thêi gian phôc håi: Cao nhÊt ë TCB thÊp sau n−¬ng rÉy (®¹t ë møc COP 2), thÊp nhÊt lµ rõng non (ë møc Sp)
Summary The Features of the Vegetational Cover in Yen The district, Bac Giang province When studying some features of the vegetational cover in Yen The district, Bac Giang province, we collected the results of variety of the plant taxons, the components of living, characteristics of the typical vegetational cover such as low clumps of trees after burnt-over land (recovering time 2-3 years ), high clumps of trees after burnt-over land(recovering time 5-6 years), a sapling forest (recovering time 10-11 years). At the studying places, we reckoned up 105 species, 88 lines of decent, 53 kinds of decent of 3 branches of high-level plants which belong to Magnoliophyta branch, Polypodiophyta branch and Pinophyta branch. More over, the detail information of the vegetational cover showed that there was the rule of forest recovering happening. Tµi liÖu tham kh¶o [1]. Lª Ngäc C«ng (2004), Nghiªn cøu qu¸ tr×nh phôc håi rõng b»ng khoanh nu«i trªn mét sè th¶m thùc vËt ë Th¸i Nguyªn. LuËn ¸n tiÕn sü sinh häc, ViÖn sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt. [2]. TrÇn §×nh LÝ (1998), Sinh th¸i th¶m thùc vËt (Gi¸o tr×nh cao häc), ViÖn Sinh th¸i vµ tµi nguyªn sinh vËt, Hµ Néi. [3]. Ph¹m Ngäc Th−êng (2003), Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm qu¸ tr×nh t¸i sinh tù nhiªn vµ ®Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p kÜ thuËt l©m sinh phôc håi rõng sau n−¬ng rÉy ë hai tØnh Th¸i Nguyªn vµ B¾c C¹n, LuËn ¸n tiÕn sü khoa häc N«ng nghiÖp, Hµ Néi.