Lịch sử thế giới hiện đại - Bài 4: Trung quốc cổ đại

ueâ, bieáu taëng, hoaëc bieán thaønh moùn haøng ñeå buoân baùn. Noâ leä khoâng coù taøi saûn, khoâng coù quyeàn laäp gia ñình. Trong khi ñoù, noâ leä laø löïc löôïng lao ñoäng chuû yeáu trong noâng nghieäp, thuû coâng nghieäp, trong haàm moû, trong caùc hieäu buoân vaø caùc thuyeàn buoân Nhö vaäy noâ leä ôû Hy Laïp raát ñoâng ñaûo veà soá löôïng vaø giöõ vai troø heát söùc quan troïng trong ñôøi soáng kinh teá. c. Söï phaùt trieån veà coâng thöông nghieäp: Treân cô sôû phaùt trieån cuûa cheá ñoä noâ leä vaø quyeàn baù chuû treân bieån Eâgieâ, ñeán theá kæ V TCN, neàn coâng thöông nghieäp cuûa Aten cuõng phaùt trieån raát maïnh meõ. Aten saûn xuaát ñöôïc nhieàu saûn phaåm thuû coâng vôùi trình ñoä kyõ thuaät cao maø tieâu bieåu laø ñoà goám, ñoà söù. Quan heä buoân baùn vôùi beân ngoaøi cuõng môû roäng. Haûi caûng Pireâ ñöôïc xaây döïng thaønh moät thöông caûng vaø quaân caûng raát toát, trôû thaønh moät nôi xuaát nhaäp khaåu haøng hoùa quan troïng cuûa Aten. Ñoàng tieàn cuûa Aten ñöôïc söû duïng roäng raõi trong taát caû caùc thaønh bang ôû Hy Laïp, ñoàng thôøi bieán thaønh moät loaïi haøng hoùa ñeå trao ñoåi. d. Söï phaùt trieån cuûa cheá ñoä daân chuû: Cheá ñoä daân chuû cuûa Aten ñeán thôøi kì naøy laïi caøng hoaøn thieän. Ñaëc bieät döôùi thôøi Peâricleùt, Aten ñaõ thi haønh nhieàu chính saùch veà chính trò vaø kinh teá nhaèm ñaûm baûo quyeàn daân chuû cho coâng daân nhö: Tieáp tuïc duy trì toå chöùc daân chuû coù töø tröôùc nhö: Ñaïi hoäi nhaân daân, Hoäi ñoàng 500 ngöôøi, Toøa aùn nhaân daân, hôn nöõa phaàn lôùn caùc chöùc vuï ñeàu ñöôïc boå nhieäm baèng caùch boác thaêm. Ñaïi hoäi nhaân daân thì cuù khoaûng möôøi ngaøy hoïp moät laàn. Aten coøn thi haønh caùc cheá ñoä phuùc lôïi nhö caáp tieàn cho coâng daân mua veù xem kòch, caáp phaùt löông thöïc cho ngöôøi ngheøo. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 48 - Ñaây cuõng laø thôøi kì Aten ñaõ taïo ñieàu kieän cho vaên hoùa phaùt trieån röïc rôõ. Nhieàu nhaø trieát hoïc, söû hoïc, thi só, dieâu khaéc cuûa Hy Laïp ñaõ taäp trung veà Aten ñeå lao ñoäng saùng taïo. 5. Cuoäc chieán tranh Peâloâpoânedô: ( 431 – 404 TCN ) Trong khi caùc thaønh bang Hy Laïp ñang böôùc vaøo thôøi kì phaùt trieån maïnh meõ thì giöõa ñoàng minh Peâloâpoânedô do Xpaùc caàm ñaàu vaø ñoàng minh Ñeâloát do Aten caàm ñaàu ñaõ xaûy ra moät cuoäc noäi chieán, lòch söû goïi laø chieán tranh Peâloâpoânedô. Nguyeân nhaân saâu xa cuûa cuoäc chieán tranh naøy laø do söï phaùt trieån khaùc nhau veà ñöôøng loái chính trò vaø kinh teá cuûa hai khoái ñoàng minh. Nguyeân nhaân tröïc tieáp laø do Aten xung ñoät vôùi Coranh, moät thaønh vieân cuûa ñoàng minh Peâloâpoânedô. Cuoäc chieán tranh naøy bao goàm hai giai ñoaïn: Giai ñoaïn thöù nhaát ( 431 – 421 TCN ) Maøn ñaàu tieân cuûa cuoäc chieán tranh naøy laø söï kieän thaønh bang Tebô, ñoàng minh cuûa Xpaùc, taán coâng Plateâ, ñoàng minh cuûa Aten naêm 431 TCN. Tieáp ñoù quaân ñoàng minh Peâloâpoânedô do vua Xpaùc chæ huy taán coâng vaøo vuøng Aùttích cuûa Aten, taøn phaù muøa maøng, nhaø cöûa cuûa noâng daân. Noâng daân Aùttích phaûi chaïy vaøo soáng chen chuùc ôû Aten. Ñeå traû ñuõa, haûi quaân Aten taán coâng vuøng ven bieån Peâkoâpoânedô, gaây cho ñoàng minh Peâloâpoânedô nhaát laø Coranh nhieàu thieät haïi. Sau 10 naêm taán coâng laãn nhau, hai beân chöa phaân thaéng baïi. Vì vaäy naêm 421 TCN, hai beân ñaõ ñi ñeán moät hoøa trong ñoù quy ñònh hai beân phaûi trao traû cho nhau nhöõng vuøng ñaát ñai bò chieám vaø nhöõng ngöôøi bò baét trong chieán tranh. Hoøa öôùc naøy chæ laø söï hoaõn binh cuûa hai beân ñeå chuaån bò cho moät cuoäc ñoï söùc môùi nhaèm quyeát ñònh söï thaéng baïi vì vaäy caû hai beân ñeàu khoâng coù yù thöùc thöïc hieän nghieâm chænh nhöõng ñieàu ñaõ kyù keát. Giai ñoaïn thöù hai: ( 415 – 404 TCN ) Hoøa bình chæ duy trì ñöôïc 6 naêm. Naêm 415 Aten chuû tröông ñaùnh vaøo vuøng Nam YÙ vaø ñaûo Xixin ñeå cöôùp cuûa caûi cuûa vuøng giaøu coù naøy ñoàng thôøi nhaèm caét ñöùt nguoàn cung caáp löông thöïc cho caùc thaønh bang thuoäc ñoàng minh Peâloâpoânedô. Trong khi ñoù Xpaùc moät maët ñöa quaân ñeán phoái hôïp vôùi caùc thaønh bang ôû Xixin ñaùnh tan haûi quaân cuûa Aten, moät maët taán coâng vaøo vuøng Aùttích, ñaõ gaây cho Aten nhieàu toån thaát. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 49 - Trong quaù trình aáy, Xpaùc cuõng xaây döïng haûi quaân. Naêm 408 TCN, haûi quaân Xpaùc ñaõ ñaùnh tan haûi quan Aten. Ñeán naêm 405 TCN, Aten laïi bò thaûm baïi, 170 trong soá 180 thuyeàn chieán bò baét, 3000 ngöôøi bò baét, coøn laïi bò gieát. Ngay sau ñoù Xpaùc ñeán bao vaây Aten. Vì theá cuøng löïc kieät, naêm 404 TCN Aten phaûi xin haøng. Moät hieäp öôùc ñaàu haøng ñöôïc kí keát vôùi nhöõng ñieàu khoaûn raát khaéc nghieät nhö: + Aten phaûi giaûi taùn toaøn boä haûi quaân. + Phaûi giaûi taùn ñoàng minh Ñeâloát + Phaûi boû cheá ñoä daân chuû + Phaûi thöøa nhaän quyeàn baù chuû cuûa Xpaùc Theá laø cuoäc chieán tranh Peâloâpoânedô keùo daøi 27 naêm ñeán ñaây keát thuùc baèng söï thaát baïi cuûa Aten. IV. Söï thieát laäp quyeàn baù chuû ôû Hy Laïp vaø cuoäc chinh phuïc phöông Ñoâng cuûa Makeâñoânia: 1. Cuoäc ñaáu tranh ñeå giaønh quyeàn baù chuû ôû Hy Laïp: Sau chieán tranh Peâloâpoânedô, Xpaùc trôû thaønh baù chuû ôû Hy Laïp. Nhöng quyeàn baù chuû cuûa Xpaùc khoâng duy trì ñöôïc laâu, vì veà kinh teá, chính trò vaø vaên hoùa, Xpaùc ñeàu laïc haäu hôn caùc thaønh bang khaùc. Theá löïc cuûa Aten daàn daàn ñöôïc khoâi phuïc. Naêm 378 TCN, Aten loâi keùo ñöôïc 70 thaønh bang toå chöùc thaønh moät ñoàng minh môùi. Thaønh bang Tebô cuõng trôû thaønh moät thaønh bang huøng maïnh, ñaõ loâi keùo ñöôïc nhieàu thaønh bang ôû mieàn Trung laäp thaønh ñoàng minh Beâ oâ xi. Naêm 371TCN, Tebô ñaùnh baïi Xpaùc. Ñoàng minh Peâloâpoânedô ñeán ñaây tan raõ.Quyeàn baù chuû cuûa Xpaùc chaám döùt.Tuy vaäy quyeàn baù chuû cuûa Tebô cuõng chæ duy trì ñöôïc möôøi naêm maø thoâi. Tình hình ñoù chöùng minh raèng ôû Hy Laïp khoâng coù moät thaønh bang naøo ñuû maïnh ñeå thoáng nhaát Hy Laïp döôùi theá löïc cuûa mình, treân cô sôû ñoù ñeå baûo ñaûm söï oån ñònh cho xaõ hoäi Hy Laïp. 2. Söï thieát laäp quyeàn baù chuû cuûa Makeâñoânia ÔÛ Hy Laïp: Trong khi caùc thaønh bang Hy Laïp ñang ñaáu tranh vôùi nhau ñeå giaønh quyeàn baù chuû thì nöôùc Makeâñoânia ôû phía Baéc ñang phaùt trieån nhanh choùng. Nhaø nöôùc Makeâñoânia baét ñaàu ra ñôøi töø theá kæ V TCN. Ñeán thôøi vua Philíp II ( 359 – 336 TCB ), Makeâñoânia trôû thaønh moät nöôùc huøng maïnh nhôø nhöõng caûi caùch veà quaân söï, kinh teá vaø taøi chính. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 50 - Sau khi theá nöôùc ñaõ maïnh, Philíp II ñaõ taán coâng vaø chieám ñöôïc vuøng Canxiñích vaø Tôraxô, tieáp ñoù chuaàn bò ñaùnh chieám Hy Laïp vaø chaâu AÙ. Naêm 340 TCN, quaân Makeâñoânia ñaùnh tôùi vuøng eo bieån Henlexpoâng, vieäc buoân baùn luùa mì cuûa Aten ôû vuøng Haéc Haûi bò ñe doaï. Vì vaäy, Aten ñaõ ñöa quaân tôùi ñaùnh nhau vôùi quaân Makeâñoânia vaø ñaõ giaønh ñöôïc thaéng lôïi. Naêm 338 TCN, Philíp II cho quaân ñaùnh thaúng xuoáng Hy Laïp vaø ñaõ ñaùnh baïi quaân ñoäi cuûa Aten vaø cuûa Tebô. Sau ñoù, Philíp II chuyeån sang duøng thuû ñoaïn chính trò. Naêm 337 TCN, moät cuoäc hoäi nghò toaøn Hy Laïp ñöôïc trieäu taäp ôû Coranh. Trong cuoäc hoäi nghò naøy, Makeâñoânia ñöôïc trao quyeàn chæ huy quaân ñoäi toaøn Hy Laïp ñeåà taán coâng Ba Tö. Nhö vaäy veà hình thöùc caùc thaønh bang Hy Laïp vaãn ñöôïc ñoäc laäp nhöng thöïc chaát ñaõ bieán thaønh chö haàu cuûa Makeâñoânia, moät soá thaønh bang coøn bò quaân Makeâñoânia chieám ñoùng. 3. Cuoäc vieãn chinh xaâm löôïc phöông Ñoâng cuûa Aleáchxaêng Makeâñoânia: Sau khi trôû thaønh baù chuû toaøn Hy Laïp, Makeâñoânia gaáp ruùt chuaån bò taán coâng Ba Tö. Nhöng naêm 336 TCN Philíp II bò gieát cheát trong leã cöôùi cuûa con gaùi oâng. Con trai cuûa Philíp II laø Aleáchxaêng môùi 20 tuoåi leân noái ngoâi. Naêm 334 TCN, Aleáchxaêng ñem quaân taán coâng ñeá quoác Ba Tö. Naêm 333 TCN, taïi Ixoát, quaân Makeâñoânia giaønh ñöôïc thaéng lôïi lôùn. Hoaøng ñeá Ba Tö laø Ñariuùt III chaïy thoaùt nhöng meï vaø vôï con oâng bò baét soáng. Vua Ba Tö ñeà nghò giaûng hoaø nhöng Aleáchxaêng khoâng chaáp nhaän. Naêm 332 TCN, quaân Makeâñoânia tieán xuoáng Ai Caäp ôû ñaây hoï ñöôïc coi laø nhöõng ngöôøi ñeán giaûi phoùng cho Ai Caäp thoaùt khoûi söï thoáng trò cuûa Ba Tö. Naêm 331 TCN, Aleáchxaêng töø Ai Caäp tieán leân ñaùnh vaøo trung taâm cuûa ñeá quoác Ba Tö vaø ñeán naêm 328 TCN thì hoaøn toaøn tieâu dieät ñeá quoác roäng lôùn naøy. Naêm 327 TCN, quaân Makeâñoânia ñaùnh chieám ñöôïc vuøng Pungiaùp cuûa Aán Ñoä, nhöng tieáp ñoù gaëp nhieàu khoù khaên neân phaûi ruùt lui. Naêm 325 TCN quaân Makeâñoânia veà ñeán Babilon vaø thaønh phoá naøy ñöôïc Aleáchxaêng choïn laøm kinh ñoâ cuûa ñeá quoác do oâng thaønh laäp. 4. Söï tan raõ cuûa ñeá quoác Makeâñoânia: a. Caùc nöôùc Hy Laïp hoùa: Naêm 323 TCN, khi Aleáchxaêng ñang döï ñònh tieán haønh moät cuoäc chieán tranh môùi taán coâng sang phía Taây thì oâng bò cheát ñoät ngoät vì beänh soát reùt aùc tính. Naêm aáy oâng môùi 33 tuoåi. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 51 - Sau khi Aleáchxaêng cheát, caùc töôùng lónh cuûa oâng khoâng ngöøng ñaùnh nhau ñeå tranh giaønh quyeàn bính. Do vaäy sang theá kyû III TCN, ñeá quoác Makeâñoânia bò chia thaønh nhieàu nöôùc, trong ñoù coù ba nöôùc lôùn: + Makeâñoânia vaø Hy Laïp do doøng doõi cuûa Antigoân thoáng trò. + Vuøng ñaát cuûa ñeá quoác Ba Tö cuõ ôû chaâu AÙ do Xeâlôcuùt thoáng trò. + Ai Caäp do doøng doõi cuûa Ptoâleâmeâ thoáng trò. Ngoaøi ra coøn coù nhöõng nöôùc nhoû khaùc nhö Peùcgam, Roâñoát, Paùcti, Baétôria. Nhöõng quoác gia phöông Ñoâng noùi treân ñeán thôøi caän ñaïi ñöôïc goïi laø nhöõng nöôùc Hy Laïp hoaù. Trong caùc nöôùc naøy, cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá phöông Ñoâng vaãn ñöôïc duy trì, song töø vua cho ñeán ñaïi boä phaän quan laïi vaø binh lính ñeàu laø ngöôøi Makeâñoânia vaø Hy Laïp, coøn cö daân ñòa phöông thì bò bieán thaønh quaàn chuùng bò aùp böùc boùc loät. Tuy nhieân do söï giao löu veà kinh teá vaø vaên hoùa giöõa phöông Ñoâng vaø phöông Taây, neàn coâng thöông nghieäp cuûa caùc nöôùc naøy coù moät böôùc tieán roõ reät, nhieàu thaønh phoá ñaõ trôû neân phoàn vinh, ñoâng ñuùc trong ñoù ñaëc bieät nhaát laø Aleáchxaêngñri, kinh ñoâ cuûa vöông trieàu Ptoâleâmeâ ôû Ai Caäp. ÔÛ Aleáchxaêngñri coù moät coâng trình kieán truùc noåi tieáng, ñoù laø thaùp haûi ñaêng xaây baèng ñaù hoa traéng. Coù taøi lieäu noùi, ngoïn thaùp naøy xaây naêm 285 TCN, cao 122m, treân ñoù ñeøn ñöôïc thaép saùng thaâu ñeâm, töø ngoaøi bieån khôi caùch 40 km cuõng coù theå nhìn thaáy. Thaùp haûi ñaêng Aleáchxaêngñri ñöôïc coi laø moät trong 7 kì quan cuûa theá giôùi coå ñaïi nhöng ñaõ bò ñoå naêm 1302. Ñoàng thôøi Aleáchxaêngñri coù moät vieän baûo taøng lôùn, trong ñoù coù moät thö vieän baûo toàn maáy chuïc vaïn quyeån saùch cheùp tay. ÔÛ ñaây coøn coù phoøng nghieân cöùu, giaûng ñöôøng. Hoïc giaû nhieàu nöôùc ñaõ taäp trung veà ñaây laøm vieäc. b. Vaän meänh cuaû Hy Laïp sau khi ñeá quoác Makeâñoânia tan raõ: Sau khi Aleáchxaêng cheát nhieàu thaønh bang Hy Laïp ñaõ daáy leân phong traøo choáng Makeâñoânia. ÔÛ Xpaùc coøn tieán haønh moät soá caûi caùch daân chuû. Trong khi ñoù, ôû phía Taây, La Maõ ñang trôû thaønh moät ñeá quoác huøng maïnh vaø ñang coù möu ñoà chinh phuïc khu vöïc phía Ñoâng Ñòa Trung Haûi. Sau 3 cuoäc chieán tranh ñeán naêm 168 TCN, Makeâñoânia bò La MAÕ tieâu dieät. Naêm 146 TCN chæ tröø Aten vaø Xpaùc veà danh nghóa coøn ñöôïc töï trò, caùc thaønh bang Hy Laïp khaùc ñeàu bò nhaäp vaøo ñeá quoác La Maõ vaø sau naøy ñoåi teân thaønh tænh Acai ( Akeâaêng). Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 52 - Baøi 2. LA MAÕ COÅ ÑAÏI I. Ñòa lyù vaø daân cö: La Maõ ( Roma) laø teân cuûa moät quoác gia coå ñaïi ôû phöông Taây maø nôi phaùt nguyeân laø baùn ñaûo YÙ ( Italia). Ñaây laø moät baùn ñaûo daøi vaø heïp ôû Nam Aâu, hình chieác uûng vöôn ra Ñòa Trung Haûi, dieän tích khoaûng 300000 km2 , phía Baéc coù daõy nuùi Anpô ngaên caùch YÙ vôùi chaâu Aâu, phía Nam coù ñaûo Xixin, phía Taây coù ñaûo Cooùc xô vaø ñaûo Xaùcñenhô. YÙ coù nhieàu ñoàng baèng maøu môõ vaø nhieàu ñoàng coû thuaän tieän cho vieäc chaên nuoâi gia suùc.YÙ coù nhieàu kim loaïi nhö ñoàng, chì, saét ñeå cheá taïo coâng cuï saûn xuaát vaø vuõ khí. Bôø bieån phía Ñoâng khoâng thuaän tieän cho taøu thuyeàn ñi laïi nhöng bôø bieån phía Nam coù nhieàu vònh vaø caûng toát do ñoù vuøng Nam YÙ coù quan heä sôùm vôùi Hy Laïp. Baùn ñaûo YÙ veà maët ñòa hình khoâng bò chia caét thaønh nhöõng vuøng bieät laäp neân thuaän lôïi veà vieäc thoáng nhaát veà chính trò. Sau khi laøm chuû baùn ñaûo YÙ, La Maõ ñaõ laàn löôït chinh phuïc toaøn boä vuøng ñaát ñai bao quanh Ñòa Trung Haûi laäp thaønh moät ñeá quoác roäng lôùn goàm ñaát ñai cuûa ba chaâu Aâu, AÙ, Phi. Cö daân chuû yeáu vaø cuõng laø thaønh phaàn cö daân coù maët sôùm ôû baùn ñaûo YÙ goïi laø ngöôøi YÙ ( Italotes), trong ñoù boä phaän soáng ôû vuøng Latium goïi laø ngöôøi Latinh. Veà sau moät nhaùnh cuûa ngöôøi Latinh ñaõ döïng leân thaønh La Maõ ôû treân bôø soâng Tibrô, töø ñoù hoï ñöôïc goïi laø ngöôøi La Maõ. Ngoaøi ra coøn coù ngöôøi Goâloa, ngöôøi Eâtôruxcô, ngöôøi Hy Laïp. Ngöôøi Goâloa cö truù ôû mieàn cöïc Baéc cuûa baùn ñaûo. Ngöôøi Eâtôruxcô ôû mieàn Baéc vaø mieàn Trung. Ngöôøi Hy Laïp ôû caùc thaønh phoá ven bieån phía Nam baùn ñaûo YÙ vaø ñaûo Xixin. Lòch söû La MAÕ coå ñaïi coù theå chia ra laøm hai thôøi kì lôùn: Thôøi kì Coäng hoøa. Thôøi kì quaân chuû. II. Thôøi kyø coäng hoøa. 1. Söï thaønh laäp cheá ñoä coäng hoøa: Tình hình xaõ hoäi ngöôøi La Maõ tröôùc khi thaønh laäp nöôùc: Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 53 - Theo truyeàn thuyeát thaønh La Maõ (Roma) do vua Romulus xaây döïng naêm 753 TCN, do ñoù, teân cuûa oâng ñöôïc duøng ñeå ñaët teân cho thaønh naøy. Tuy vaäy vaán ñeà ñoù chöa ñöôïc lòch söû chöùng minh keå caû baûn thaân nhaân vaät Romulus. Cuõng theo truyeàn thuyeát, thôøi kyø naøy ôû La Maõ coù ba boä laïc chia laøm 30 baøo toäc vaø 300 thò toäc. Cô quan quaûn lyù xaõ hoäi goàm ba boä phaän: Vieän nguyeân laõo, Ñaïi hoäi nhaân daân vaø “ Vua” ( Rex). Do coù vua ñöùng ñaàu neân thôøi kì naøy ñöôïc goïi laø thôøi “ vöông chính”. Thôøi vöông chính coù 7 vua keå caû Romulus, nhöng töø vua thöù naêm veà tröôùc chæ laø thuû lónh quaân söï, chæ coù vua thöù 6 vaø thöù 7 laø vua thöïc söï. Caûi caùch cuûa Xeùcviuùt Tuliuùt vaø söï ra ñôøi cuûa nhaø nöôùc: Do söï ñaáu tranh giöõa taàng lôùp bình daân vôùi ngöôøi La Maõ, vaøo giöõa theá kæ thöù VI TCN, vua Xeùcviuùt Tuliuùt ( Vua thöù 6 ) ñaõ tieán haønh moät cuoäc caûi caùch nhaèm xoùa boû cheá ñoä thò toäc taïo ñieàu kieän cho nhaø nöôùc ra ñôøi. Noäi dung cuûa cuoäc caûi caùch naøy goàm ba vaán ñeà chính: Caên cöù theo taøi saûn, chia taát caûnhöõng ngöôøi ñaøn oâng coù nghiaõ vuï quaân söï thaønh saùu ñaúng caáp. Döïa vaøo söï phaân chia ñaúng caáp aáy thaønh laäp moät Ñaïi hoäi nhaân daân môùi goïi laø Ñaïi hoäi Xenturi ( Centunie ) Xeturi laø ñôn vò quaân ñoäi goàm 100 chieán só. Xoùa boû ba boä laïc cuõ, thaønh laäp boán boä laïc môùi toå chöùùc theo khu vöïc nhöng thöïc chaát laø nhöõng ñôn vò haønh chính. Sau cuoäc caûi caùch aáy, cheá ñoä thò toäc bò xoaù boû, nhaø nöôùc chính thöùc ra ñôøi. Vì vaäy Angghen goïi cuoäc caûi caùch naøy laø “ Cuoäc caùch maïng ñaõ keát thuùc cheá ñoä thò toäc cuõ” a. Söï thaønh laäp cheá ñoä coäng hoøa: Vaøo khoaûng naêm 510 TCN, ngöôøi La Maõ noåi daäy khôûi nghóa laät ñoå vua thöù 7 laø Taùc canh kieâu ngaïo. Töø ñaây chính quyeàn trôû thaønh vieäc cuûa daân ( Res Publica ), do ñoù cheá ñoä môùi naøy goïi laø respublica nghiaõ laø nhaø nöôùc cuûa daân, töùc laø cheá ñoä coäng hoøa. Veà boä maùy nhaø nöôùc, thôøi kì naøy beân caïnh Vieän Nguyeân laõo vaø Ñaïi hoäi nhaân daân laø 2 quan chaáp chính coù quyeàn löïc ngang nhau, nhieäm kì laø 1 naêm. Quan chaáp chính coù quyeàn haïn raát lôùn: Chæ huy quaân ñoäi; trieäu taäp hoäi nghò Vieän Nguyeân laõo vaø Ñaïi hoäi nhaân daân; chæ ñaïo thöïc hieän nghò quyeát cuûa Vieän Nguyeân laõo vaø Ñaïi hoäi nhaân daân. Cuoäc ñaáu tranh giöõa bình daân vaø quyù toäc: Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 54 - Tuy cheá ñoä coäng hoøa ñaõ ñöôïc thieát laäp, nhöng söï caùch bieät giöõa quyù toäc vaø bình daân vaãn raát lôùn: Veà kinh teá, bình daân khoâng ñöôïc chia ruoäng ñaát coâng, laïi bò quyù toäc boùc loät neân ngaøy caøng ngheøo khoå, thaäm chí coù ngöôøi bò bieán thaønh noâ leä. Veà chính trò, bình daân khoâng ñöôïc giöõ caùc chöùc vuï trong boä maùy nhaø nöôùc. Veà ñòa vò xaõ hoäi, bình daân khoâng ñöôïc keát hoân vôùi quyù toäc. Do vaäy bình daân ñaõ ñaáu tranh vôùi quyù toäc ñeå ñoøi giaûi quyeát caùc yeâu caàu cuûa hoï. Cuoäc ñaáu tranh ñaàu tieân cuûa bình daân noå ra naêm 494 TCN. Hình thöùc ñaáu tranh laø boä phaän bình daân trong quaân ñoäi ñaõ rôøi khoûi La Maõ ñeán ñoùng ôû nuùi Thaùnh caùch La Maõ 5 km. Hình thöùc ñaáu tranh naøy veà sau coøn dieãn ra hai laàn nöõa. Keát quaû cuûa caùc cuoäc ñaáu tranh aáy laø quyù toäc phaûi nhöôïng boä töøng böôùc: Bình daân ñöôïc cöû quan Baûo daân ñeå binh vöïc quyeàn lôïi cho mình. Ñöôïc chia ruoäng ñaát. Ñöôïc xeùt xöû theo luaät phaùp ñaõ coâng boá. Do ñaáu tranh cuûa bình daân, naêm 452 vaø 450 TCN, Vieän Nguyeân laõo phaûi thaønh laäp moät uyû ban ñeå soaïn thaûo phaùp luaät. Boä luaät naøy ñöôïc khaéc treân 12 taám ñoàng neân goïi laø luaät “ 12 baûng ñoàng” ( Xem phaàn phuï luïc saùch lòch söû theá giôùi coå ñaïi ). Töø nöûa sau theá kæ V TCN veà sau, nhaø nöôùc La MAÕ phaûi ban haønh nhieàu ñaïo luaät nhaân nhöôïng caùc yeâu caàu cuûa bình daân nhö cho bình daân ñöôïc keát hoân vôùi quyù toäc; bình daân coù theå ñöôïc baàu laøm Tö leänh quaân ñoaøn; trong 2 quan chaáp chính phaûi coù moät ngöôøi laø bình daân, boû cheá ñoä noâ leä vì nôï, caám bieán bình daân thaønh noâ leä. Cuoäc ñaáu tranh cuûa bình daân vôùi quyù toäc keùo daøi trong 200 naêm, cuoái cuøng moïi yeâu caàu cuûa bình daân ñeàu ñöôïc thoõa maõn. Thaéng lôïi cuûa bình daân trong cuoäc ñaáu tranh laâu daøi naøy coù moät yù nghóa quan troïng laø laøm cho cheá ñoä coäng hoøa quyù toäc cuûa La Maõ ñöôïc daân chuû hoùa moät ít so vôùi tröôùc. 2. Söï hình thaønh ñeá quoác La Maõ: a. La Maõ thoáng nhaát baùn ñaûo YÙ: Khi môùi thaønh laäp, La Maõ chæ laø moät thaønh bang nhoû ôû beân bôø soâng Tibrô. Töø theá kæ IV TCN, sau khi oån ñònh tình hình noäi boä, La Maõ khoâng ngöøng taán coâng beân ngoaøi ñeå laøm chuû toaøn boä baùn ñaûo YÙ. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 55 - Trong quaù trình aáy, La Maõ laàn löôït ñaùnh baïi ngöôøi Eâtôruxcô, ngöôøi Xamnít vaø ngöôøi Hy Laïp. Traûi qua hôn moät theá kæ, ñeán theá kæ thöù III TCN, La Maõ ñaõ laàn löôït chinh phuïc ñöôïc mieàn Baéc, mieàn Trung vaø mieàn Nam YÙ, chæ coøn löu vöïc soâng Poâ ôû phía Baéc vaãn thuoäc veà ngöôøi Goâloa maø thoâi. Töø ñoù, ngöoøi La Maõ ñi laøm aên khaép baùn ñaûo do ñoù ñaõ ñaåy maïnh söï ñoàng hoùa giöõa ngöôøi La Maõ vôùi caùc toäc khaùc, daàn daàn taïo thaønh moät boä toäc duy nhaát laø ngöôøi La Maõ. b. La Ma giaønh quyeàn baù chuû ôû khu vöïc Taây Ñòa Trung Haûi: Nhöõng cuoäc chieán tranh Puních: Sau khi thoáng nhaát baùn ñaûo YÙ, La Maõ muoán phaùt trieån sang khu vöïc Taây Ñòa Trung Haûi, nhöng hoï ñaõ gaëp phaûi moät ñoái thuû huøng maïnh, ñoù laø Caùctagoâ. Caùctagoâ laø moät ñeá quoác roäng lôùn bao goàm vuøng bôø bieån Baéc Phi, mieàn Ñoâng Taây Ban Nha, mieàn Nam xöù Goâlô, mieàn Taây ñaûo Xixin, ñaûo Xaùcñenhô, ñaûo Coocxô, quaàn ñaûo Baleâa. Trung taâm cuûa ñeá quoác laø thaønh phoá Caùctagoâ ( ÔÛ gaàn Tuy nít, thuû ñoâ nöôùc Tuynidi ngaøy nay ). Tröôùc khi xaûy ra chieán tranh vôùi La Maõ, ñaây laø moät ñoâ thò raát phoàn thònh vôùi khoûang saùu möôi vaïn daân. Ñeå baøo veä ñeá quoác La Maõ roäng lôùn vaø quyeàn luõng ñoaïn veà thöông nghieäp ôû nöûa phía Taây Ñòa Trung Haûi, Caùctagoâ ñaõ xaây döïng moät ñoäi quaân raát huøng maïnh goàm thuyeàn chieán, voi traän, kò binh vaø boä binh. Haïm ñoäi Caùctagoâ vôùi 200 thuyeàn chieán thöôøng xuyeân kieåm soaùt maët bieån. Caùc thuyû thuû Caùctagoâ noùi moät caùch ngaïo ngheã raèng:” Neáu khoâng ñöôïc söï ñoàng yù cuûa chuùng ta thì ngöôøi La Maõ muoán röûa tay baèng nöôùc bieån cuõng khoâng ñöôïc”. Maëc daàu vaäy La Maõ vaãn muoán giaønh quyeàn baù chuû vôùi Caùctagoâ ôû khu vöïc phía Taây Ñòa Trung Haûi. Do ñoù töø naêm 264 – 146 TCN, trong voøng gaàn 120 naêm, giöõa La Maõ vaø Caùctagoâ ñaõ xaûy ra ba laàn chieán tranh raát aùc lieät, ngöôøi La Maõ goïi laø nhöõng cuoäc chieán tranh Puních. Cuoäc chieán tranh Puních laàn thöù nhaát ( 264 – 241 TCN ): Ngoøi löûa cuûa cuoäc chieán tranh Puních laàn thöù nhaát laø Vieäc La Maõ vaø Caùctagoâ tranh giaønh ñaûo Xixin. Keát quaû, do hai beân ñeàu coù thaéng lôïi vaø toån thaát, cuoái cuøng Caùctagoâ phaûi caàu hoøa. Quyeàn baù chuû ôû mieàn Taây Ñòa Trung Haûi vaãn chöa ñöôïc giaûi quyeát. - Cuoäc chieán tranh Puních laàn thöù hai: ( 218 – 201 TCN ) Nguyeân nhaân tröïc tieáp cuûa cuoäc chieán tranh Puních laàn thöù hai laø söï kieän Xagoângtô. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 56 - Xagoângtô laø moät thaønh phoá ôû Taây Ban Nha. Do thaønh phoá naøy muoán döïa vaøo La Maõ neân töôùng cuûa Caùctagoâ laø Anniban ñaõ ñem ñaùnh Xagoângtô. Naêm 219 TCN Xagoângtô bò huûy dieät. Naêm 218 TCN, töø Taây Ban Nha, Anniban ñem quaân vöôït qua mieàn Nam xöù Goâlô roài baêng qua daõy nuùi Anpô taán coâng thaúng vaøo ñaát YÙ. Vôùi phöông phaùp tieán quaân taùo baïo baát ngôø, Anniban ñaõ giaønh ñöôïc nhöõng thaéng lôïi raát vang doäi. Tuy vaäy, sau ñoù öu theá laïi thuoäc veà phía La Maõ. Naêm 204 TCN La Maõ ñöa quaân sang chaâu Phi. Naêm 201 TCN, Caùctagoâ bò thaát baïi phaûi kí hoøa öôùc. Caùctagoâ trôû thaønh moät nöôùc phuï thuoäc cuûa La Maõ. Cuoäc chieán tranh Puních laàn thöù ba ( 149 – 146 TCN ) Caùi côù cuûa cuoäc chieán tranh naøy laø La Maõ cho raèng Caùctagoâ ñaõ vi phaïm hieäp öôùc naêm 201 TCN. Söï thöïc aâm möu cuûa La Maõ laø muoán tieâu dieät hoaøn toaøn Caùctagoâ. Naêm 149 TCN La Maõ laïi taán coâng Caùctagoâ. Sau hai naêm bao vaây, quaân La Maõ môùi haï ñöôïc thaønh. Quaân La Maõ ñaõ tieán haønh moät cuoäc taøn saùt heát söùc khoác lieät trong suoát saùu ngaøy ñeâm lieàn. Thaønh phoá Caùctagoâ bò thieâu huyû chaùy trong 16 ngaøy môùi taét, sau ñoù neàn thaønh phoá coøn bò caøy leân ñeå xoùa haún teân thaønh phoá naøy. Tröôùc kia Caùctagoâ coù khoaûng 60 vaïn daân, giôø ñaây chæ coøn 5 vaïn ngöôøi bò baùn laøm noâ leä. Caùctagoâ trôû thaønh moät boä phaän cuûa tænh chaâu Phi cuûa La Maõ. c. La Maõ chinh phuïc vuøng Ñoâng Ñòa Trung Haûi – Chieán tranh Makeâñoânia vaø chieán tranh Xiri: ÔÛ khu vöïc phía Ñoâng cuûa Ñòa Trung Haûi luùc baáy giôø coù caùc nöôùc Makeâñoânia – Hy Laïp, Xiri cuûa trieàu Xeâlôcuùt, Ai caäp cuûa trieàu Ptoâleâmeâ. Ngoaøi ra coøn coù moät soá nöôùc nhoû nhö Peùcgam, Roâñoát. Sau khi ñaùnh baïi Caùctagoâ sau cuoäc chieán tranh Puních laàn thöù 2, quyeàn baù chuû ôû vuøng Taây Trung Haûi ñaõ ñöôïc xaùc laäp, La Maõ beøn taäp trung löïc löôïng ñeå taán coâng caùc nöôùc phía Ñoâng. Sau ba cuoäc chieán tranh Makeâñoânia dieãn ra vaøo caùc naêm 214 – 205 TCN, 200 – 197 TCN vaø 171- 168 TCN, Makeâñoânia bò bieán thaønh moät tænh cuûa ñeá quoác La Maõ. Trong quaù trình aáy, La Maõ cuõng phaùt ñoäng hai cuoäc chieán tranh Xiri vaøo caùc naêm 192 – 191 TCN vaø 189 TCN. Keát quaû Xiri phaûi caét vuøng Tieåu AÙ nhöôøng cho La Maõ. Sang theá kæ thöù I TCN, La Maõ laàn löôït tieâu dieät Xiri ( 64 TCN ), thoân tính Do Thaùi ( 63 TCN ), ñaùnh baïi Ai Caäp ( 30 TCN ), do ñoù ñaõ hoaøn thaønh vieäc Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 57 - chinh phuïc vuøng Ñoâng Ñòa Trung Haûi bieán Ñòa Trung Haûi thaønh caùi hoà rieâng naèm goïn trong laõnh thoå cuûa ñeá quoác. 3. Tình hình kinh teá xaõ hoäi cuûa La Maõ töø theá kyû III – II TCN : a. Söï phaùt trieån cuûa cheá ñoä noâ leä : Ñeán theá kæ II TCN, cheá ñoä noâ leä ôû La Maõ phaùt trieån raát maïnh. Nguoàn noâ leä chuû yeáu laø tuø binh. Sau caùc cuoäc chieán tranh thaéng lôïi, soá tuø binh baét ñöôïc raát nhieàu. Ngoaøi ra coøn coù moät soá nguoàn noâ leä khaùc nhu nhöõng ngöôøi bò boïn cöôùp bieän baét coùc, do nöõ noâ leä sinh ra, nhöõng ngöôøi maéc nôï khoâng traû ñöôïc ( tröø coâng daân La Maõ ) Veà tæ leä giöõa noâ leä so vôùi daân töï do, caùc hoïc giaû ñöa ra nhöõng yù kieán khaùc nhau, dao ñoäng töø 33% ñeán 50%. Rieâng Aêngten thì noùi : “ Khi La maõ trôû thaønh moät thaønh phoá theá giôùi roài vaø khi maø ruoäng ñaát ôû YÙ thôøi xöa ngaøy caøng chuyeån vaøo tay moät soá ít ñòa chuû heát söùc giaøu coù, thì daân soá noâ leä laán aùp daân soá noâng daân”. Noâ leä laø löïc löôïng saûn xuaát chuû yeáu trong taát caû caùc ngaønh kinh teá. La Maõ voán laø moät nöôùc noâng nghieäp. Trong quaù trình baønh tröôùng ra beân ngoaøi, giai caáp chuû noâ ñaõ chieám ñöôïc nhieàu ruoäng ñaát ôû caùc nôi roài laäp thaønh nhieàu ñieàn trang lôùn ñeå troàng troït vaø chaên nuoâi. Nhöõng ngöôøi laøm vieäc trong caùc ñieàn trang aáy chuû yeáu laø noâ leä. Soá löôïng noâ leä laøm noâng nghieäp chieám tæ leä lôùn nhaát so vôùi caùc ngaønh kinh teá khaùc. Noâ leä coøn bò söû duïng nhieàu trong caùc haàm moû. Thôï thuû coâng, nhöõng ngöôøi phuïc dòch trong thöông nghieäp chuû yeáu cuõng laø noâ leä. Ngoaøi ra, noâ leä coøn bò söû duïng laøm caùc coâng vieäc phi saûn xuaát nhö naáu beáp, haàu haï, queùt doïn, gaùc coång, caét toùc, giöõ ngöïa, quaûn lí, ñaïi dieän, giaùo vieân, thö kí, nhaïc coâng, ñaáu só Thaân phaän noâ leä ôû La Maõ raát thaáp keùm. Noâ leä bò coi laø ñoà vaät, laø suùc vaät, laø coâng cuï bieát noùi. Varoâ, moät nhaø vaên La Maõ soáng vaøo cuoái theá kæ II ñaàu theá kæ I TCN noùi:” Moät soá ngöôøi chia coâng cuï thaønh ba nhoùm : Coâng cuï bieát noùi, coâng cuï bieát keâu khoâng phaân bieät aâm tieát vaø coâng cuï caâm. Noâ leä thuoäc loaïi coâng cuï bieát noùi, boø caùi thuoäc loaïi coâng cuï bieát keâu thaønh tieáng khoâng phaân bieät aâm tieát, coøn xe ngöïa thuoäc loaïi coâng cuï caâm.”. Noâ leä khoâng coù quyeàn laäp gia ñình vaø cuõng khoâng coù quyeàn sôû höõu taøi saûn. Noâ leä phaûi laøm vieäc vaát vaû vôùi nhöõng coâng cuï thoâ keäch, naëng neà trong caùc ñieàn trang, haàm moû döôùi söï ñaùnh ñaäp cuûa boïn ñoác coâng. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 58 - Khaåu phaàn löông thöïc caáp cho noâ leä nhieàu ít tuøy theo coâng vieäc vaø thôøi vuï. Veà y phuïc thì cöù 2 naêm ñöôïc phaùt moät aùo khoaùc vaø moät aùo ngaén, aùo cuõ thì thu laïi ñeå laáy gieû raùch laøm neäm. Vì laø moät loaïi taøi saûn cuûa chuû, noâ leä thöôøng bò chuû tröøng phaït, bieán thaønh haøng hoùa ñeå mua baùn, thaäm chí gieát haïi. b. Söï xuaát hieän cuûa cheá ñoä ñaïi ñieàn trang: Nguyeân nhaân: sau caùc cuoäc chieán tranh chinh phuïc La Maõ chieám ñöôïc nhieàu vuøng ñaát môùi. Nhaø nöôùc La Maõ ñem nhöõng vuøng ñaát aáy baùn cho chuû noâ giaøu coù. Ngoaøi ra caùc chuû noâ aáy coøn mua hoaëc duøng baïo löïc ñeå chieám ruoäng ñaát cuûa daân ngheøo, do ñoù laõnh ñòa caøng ñöôïc môû roäng. Ñoàng thôøi ñeán thôøi kì naøy, cheá ñoä noâ leä phaùt trieån, vì vaäy caùc chuû ñieàn trang coù theå söû duïng söùc lao ñoäng reû maït cuûa noâ leä ñeå laøm vieäc trong laõnh ñòa cuûa hoï. Caùc ñieàn trang loaïi lôùn thöôøng roäng haøng traêm ngaøn ha, chuû yeáu taäp trung ôû Nam YÙ, ñaûo Xixin, Baéc Phi. Nhöõng ñieàn trang ôû ñaây thöôøng kinh doanh veà chaên nuoâi vaø troàng nguõ coác. Caùc ñieàn trang cuûa La Maõ trong chöøng möïc naøo ñoù cuõng mang nhöõng tính chaát kinh teá töï nhieân, trong trang vieân cuõng coù thôï thuû coâng saûn xuaát nhöõng thöù caàn thieát nhaèm thoûa maõn moät soá caàu cuûa nhöõng ngöôøi trong ñieàn trang, nhöng maët chuû yeáu laø caùc ñieàn trang ñeàu gaén lieàn vôùi thò tröôøng. Muïc ñích saûn xuaát chuû yeáu cuûa dieàn trang laø haøng hoùa ñeå baùn. c. Söï phaùt trieån cuûa taàng lôùp voâ saûn löu manh: Nguyeân nhaân: ñeán thôøi kì naøy, do vieäc xuaát nhaäp khaåu löông thöïc vôùi gía reû vaø do chieán tranh, nhieàn noâng daân bò phaù saûn. Sau khi maát ruoäng ñaát noâng daân muoán ñi laøm thueâ trong caùc trang vieân nhöng lao ñoäng cuûa hoï khoâng caïnh tranh noåi lao doäng reû maït cuûa noâ leä. Do vaäy nhieàu noâng daân phaù saûn ñaõ chaïy ra thaønh thò. ÔÛ ñaây hoï cuõng khoâng tìm ñöôïc vieäc laøm neân hoï phaûi soáng baèng söï cöùu teá cuûa nhaø nöôùc vaø tö nhaân. Ngoaøi ra hoï coøn kieám theâm tieàn baèng caùc caùch nhö baùn phieáu baàu cöû, laøm chöùng gian laän tröôùc toøa aùn, troäm caép Taàng lôùp khoâng coù cuûa caûi, khoâng coù ngheà nghieäp ñoù taïo thaønh moät taàng lôùp xaõ hoäi goïi laø taàng lôùp voâ saûn löu manh. Taàng lôùp naøy maát daàn thoùi quen lao ñoäng neân hoaøn toaøn aên baùm xaõ hoäi. Khôûi nghóa Xapaùctacuùt: ( Spartacus ) Do bò boùc loät vaø ñoái xöû taøn teä, ñeán thôøi kì naøy noâ leä ôû nhieàu nôi ñaõ noåi daäy khôûi nghóa, trong ñoù tieâu bieåu nhaát laø cuoäc khôûi nghóa Xpaùctacuùt. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 59 - - Nguyeân nhaân tröïc tieáp: Do giai caáp chuû noâ baét noâ leä laøm ñaáu só. Chuû noâ La Maõ laäp moät tröôøng huaán luyeän ñaáu só ôû Capu. Caùc ñaáu só naøy chæ coù moät töông lai laø cheát vì löôõikieám cuûa baïn mình hoaëc nanh vuoát cuûa thuù döõ, vì vaäy hoï quyeát ñònh noåi daäy khôûi nghóa, neáu thaéng lôïi thì ñöôïc töï do, neáu thaát baïi thì cheát vaãn vinh quang hôn. - Naêm 73 TCN, 200 ñaáu só ôû tröôøng huaán luyeän Capu boû troán nhöng keá hoaëc bò baïi loä neân chæ coù 78 ngöôøi troán thoaùt, trong ñoù coù Xpaùctacuùt. Döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Xpaùctacuùt, nhöõng ngöôøi noâ leä khôûi nghóa ñaõ xaây döïng caên cöù ôû söôøn nuùi löûa Veâduyvô ñeå choáng laïi La Maõ, luùc ñaàu quaân khôûi nghóa lieân tieáp giaønh ñöôïc thaéng lôïi, löïc löôïng phaùt trieån ñeán 12 vaïn ngöôøi. Muïc ñích luùc ñaàu cuûa Xpaùctacuùt laø tìm ñöôøng ra khoûi YÙ veà queâ höông ôûø Hy Laïp, veà sau laïi ñònh sang Xixin nôi coù raát nhieàu noâ leä ñeå phôùi hôïp vôùi hoï, nhöng möu toan aáy khoâng thaønh coâng. Muøa xuaân naêm 71 TCN, taïi mieàn Nam baùn ñaûo YÙ ñaõ dieãn ra moät traän chieán ñaáu raát aùc lieät. Xpaùctacuùt vaø ñoàng ñoäi cuûa oâng ñaõ chieán ñaáu heát söùc ngoan cöôøng nhöng cuoái cuøng ñaõ bò thaát baïi. Xpaùctacuùt vaø 6 vaïn ngöôøi bò töû traän, 6000 ngaøn ngöôøi bò baét vaø bò ñoùng ñinh treân gía chöõ thaäp caém doïc ñöôøng töø Capu ñeán La Ma. Tuy vaäy löïc löôïng coøn laïi vaãn tieáp tuïc chieán ñaáu ôû mieàn Nam YÙ cho ñeán naêm 62 TCN. YÙ nghóa : Cuoäc khôûi nghóa Xpaùctacuùt tuy thaát baïi nhöng ñaõ laøm cho giai caáp chuû noâ bò thieät haïi raát lôùn vaø bò moät phen khieáp vía, do ñoù phaûi thay ñoåi daàn phöông thöùc boùc loät. Ñoàng thôøi phong traøo naøy ñaõ vieát neân moät trang söû huy hoaøng trong lòch söû ñaáu tranh cuûa quaàn chuùng bò aùp böùc. Baûn thaân Xpaùctacuùt ñaõ neâu leân moät taám göông kieân cöôøng baát khuaát ñöôïc ñôøi sau khaâm phuïc vaø ghi nhôù. 4. Söï suïp ñoå cuûa cheá ñoä coäng hoøa: Söï ñaáu tranh veà ñöôøng loái trong giai caáp chuû noâ: Ñeán theá kæ thöù I TCN, do nhöõng chuû tröông khaùc nhau trong vieäc giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà môùi naûy sinh trong ñeá quoác, giai caáp chuû noâ La Maõ chia laøm hai phaùi : Phaùi quyù toäc maø truï coät laø Vieän Nguyeân laõo vaø phaùi kò só ( Phaùi chuû noâ coâng thöông ) maø choã döïa laø Ñaïi hoäi nhaân daân. Phaùi quyù toäc chuû tröông: Tieáp tuïc duy trì neàn chuyeân chính cuûa mình döôùi cheá ñoä coäng hoøa nhö cuõ. Haïn cheá quyeàn coâng daân trong phaïm vi daân töï do La Maõ. Phaân bieät ñoái xöû ñoái vôùi caùc chuû noâ ngoaøi La Maõ. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 60 - Phaùi kî só chuû tröông traùi laïi: Haïn cheá quyeàn haønh Vieän Nguyeân laõo. Môû roäng quyeàn coâng daân cho caû nhöõng ngöôøi töï do ngoaøi La Maõ Cuoäc ñaáu tranh aáy khoâng theå dieãn ra döôùi hình thöùc hoøa bình maø phaân thaéng baïi ñöôïc, vì vaäy caû hai ñeàu phaûi döïa vaøo quaân ñoäi, do ñoù ñaõ taïo ñieàu kieän cho caùc töôùng taäp trung moïi quyeàn haønh vaøo tay mình daãn ñeán söï xuaát hieän cheá ñoä ñoäc taøi. a. Caùc nhaø ñoäc taøi: Ngöôøi giaønh ñöôïc quyeàn ñoäc taøi ñaàu tieân laø Xila, ñaïi bieåu cuûa phaùi quyù toäc. Naêm 82 TCN, Xila tuyeân boá laøm ñoäc taøi suoát ñôøi, nhöng ñeán naêm 79 TCN, Xila oám naëng phaûi töø chöùc vaø ñeán naêm 78 TCN thì cheát. - Chính quyeàn tay ba laàn thöù nhaát vaø neàn ñoäc taøi cuûa Xeâda: Sau khi ñaøn aùp cuoäc khôûi nghóa Xpaùctacuùt, treân chính tröôøng La Maõ xuaát hieän ba nhaân vaät quan troïng, ñoù laø Craùtxuùt, Pompeâ vaø Xeâda. Sôõ dó Craùtxuùt vaø Pompeâ trôû thaønh nhöõng nhaân vaät noåi tieáng vì hoï ñaõ coù coâng ñaøn aùp cuoäc khôûi nghóa Xpaùctacuùt. Naêm 70 TCN, caû hai ngöôøi ñöôïc baàu laøm quan chaáp chính. Coøn Xeâda laø moät quyù toäc nhöïng coù nhieàu quan heä thaân thích vôùi phaùi kî só vaø raát ñöôïc loøng quaàn chuùng. Naêm 61 TCN, Xeâda ñöôïc cöû laøm Toång ñoác Taây Ban Nha. Naêm 60 TCN, oâng trôû veà La Maõ. Vì chöa theå moät mình naém ñoäc quyeàn chính trò, Xeâda cuøng vôùi Craùtxuùt vaø Pompeâ laäp thaønh taäp ñoaøn luõng ñoaïn chính quyeàn La Maõ, lòch söû goïi laø “ chính quyeàn tay ba laàn thöù nhaát “. Naêm 45 TCN, Craùtxuùt bò töû traän trong khi ñaùnh nhau vôùi quaân Paùcti ôû phöông Ñoâng. Pompeâ tìm caùch tröø khöû Xeâda ñeå ñoäc chieám chính quyeàn nhöng cuoái cuøng thaát baïi phaûi chaïy sang Ai Caäp roài bò gieát cheát ôû ñoù. Naêm 45 TCN, Xeâda trôû thaønh ngöôøi ñöùng ñaàu nhaø nöôùc La Maõ vôùi caùc chöùc vuï cao quyù nhö quan Ñoäc taøi suoát ñôøi, quan Baûo daân vónh vieãn, Toång tö leänh quaân ñoäi, Taêng löõ toái cao. Trong thôøi gian caàm quyeàn, Xeâda ñaõ thi haønh nhieàu caûi caùch coù lôïi cho phaùi kî só, bình daân vaø caùc tænh, ñoàng thôøi coøn phaùt haønh tieàn vaøng thoáng nhaát, caûi caùch lòch phaùp. Naêm 44 TCN Xeâda bò aùm saùt do aâm möu cuûa phaùi quyù toäc. Chính quyeàn tay ba laàn thöù hai: sau khi Xeâda cheát ít laâu, naêm 43 TCN, ôû La Maõ laïi xuaát hieän ba nhaân vaät quan troïng môùi, ñoù laø Antoâniuùt, Leâpiñuùt vaø Oáctavianuùt. Antoâniuùt vaø Leâpiñuùt ñeàu laø caùc töôùng döôùi quyeàn Xeâda, coøn Oáctavianuùt laø chaùu goïi Xeâda baèng caäu. Naêm 40 TCN, ba ngöôøi cuøng phaân chia quyeàn löïc: Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 61 - Antoâniuùt thoáng trò phöông Ñoâng; Oáctavianuùt thoáng trò xöù Goâlô vaøTaây Ban Nha; Leâpiñuùt thoáng trò chaâu Phi. Thöïc hieän söï cam keát ñoù, Antoâniuùt keùo quaân sang phöông Ñoâng. Naêm 37 TCN, oâng keát hoân vôùi nöõ hoaøng Ai Caäp Cleâoâpaùt. Naêm 32 TCN, chính quyeàn tay ba laàn thöù hai heát kì haïn. Döôùi aùp löïc cuûa Oáctavianuùt, Vieän Nguyeân laõo vaø Ñaïi hoäi nhaân daân thoâng qua nghò quyeát töôùc quyeàn löïc cuûa Antoâniuùt vaø tuyeân chieán vôùi Cleâoâpaùt. Naêm 30 TCN, Oáctavianuùt chieám ñöôïc Tieåu AÙ, Xiri, Pheânixi, Palextin vaø cuoái cuøng chieám ñöôïc Ai Caäp. Antoâniuùt vaø Cleâoâpaùt phaûi töï töû. III. Thôøi kyø quaân chuû 1. Tình hình chính trò cuûa La Maõ töø cuoái theá kæ I TCN ñeán cuoái theá kæ IV: a. Thôøi kì Nguyeân thuû: Sau khi ñaùnh baïi Antoâniuùt, naêm 29 TCN, Oáctavianuùt trôû veà La Maõ. Töø ñoù oâng trôû thaønh ngöôøi thoáng trò duy nhaát cuûa toaøn ñeá quoác. Maëc daàu chöa xöng laøm hoaøng ñeá, nhöng oâng ñöôïc toân laøm Nguyeân thuû, ñöôïc daâng danh hieäu Oâguyùt ( Auguste ) nghóa laø “ toân kính”, vaø ñöôïc giaønh cho nhöõng danh hieäu cao quyù nhö quan Chaáp chính suoát ñôøi, quan Baûo daân suoát ñôøi, ngöôøi cha ñaát nöôùc, Ñaïi giaùo chuû Nhö vaäy Oáctavianuùt thöïc chaát ñaõ trôû thaønh moät hoaøng ñeá, vaø La Maõ ñaõ chuyeån sang cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá nhöng vaãn khoaùc caùi aùo ngoaøi cuûa cheá doä coäng hoøa. Naêm 14, Oáctavianuùt cheát. Theo yù kieán cuûa oâng khi coøn soáng, Vieän Nguyeân laõo ñem chöùc Oâguyùt trao cho Tibeâriuùt, moät ngöôøi vöøa laø con rieâng cuûa vôï thöù ba, vöøa laø con nuoâi, vöøa laø con reå cuûa Oáctavianuùt. Nhö vaäy, Oáctavianuùt laø ngöôøi saùng laäp vöông trieàu ñaàu tieân ôû La Maõ – Vöông trieàu Giulieâng Cloâñieâng ( 27 TCN – 68 ). Sau Tibeâriuùt, caùc vò hoaøng ñeá keá vò ñeàu ngu ñaàn, nhu nhöôïc hoaëc taøn baïo, trong ñoù Neâroâng ( 54 – 68 ), vua cuoái cuøng cuûa vöông trieàu naøy laø moät baïo chuùa noåi tieáng trong lòch söû La Maõ. Sau ñoù ôû La Maõ ñaõ thay ñoåi ñeán maáy vöông trieàu, tình hình noùi chung thöôøng khoâng oån ñònh, vieäc pheá laäp caùc hoaøng ñeá laø naèm trong tay quaân ñoäi. b. Thôøi Vöông chuû : Naêm 284, vieân töôùng caän veä Ñioâcleâtianuùt giaønh ñöôïc ngoâi hoaøng ñeá ( 284 – 305 ). Ñioâcleâtianuùt boû danh hieäu Nguyeân thuû, töï xöng laø Vöông chuû. Töø ñoù hoaøng ñeá La Maõ trôû thaønh keû coù quyeàn uy tuyeät ñoái nhö caùc vua phöông Ñoâng. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 62 - Naêm 306, Coângxtaêngtinuùt giaønh ñöôïc ngoâi hoaøng ñeá. Ñoù laø moät oâng vua noåi tieáng cuûa La Maõ. Naêm 330, oâng dôøi ñoâ sang Bidantium, moät thaønh phoá cuûa ngöôøi Hy Laïp ôû eo bieàn Boâxpho vaø ñaët teân laø Coângxtaêngtinoáp. Naêm 395, hoaøng ñeá Teâoâñodiuùt chia ñeá quoác thaønh hai phaàn vaø giao cho hai ngöôøi con mình; ngöôøi con caû laøm vua ôû nöûa phía Ñoâng, ñoùng ñoâ ôû Coângxtaêngtinoáp, ngöôøi con thöù laøm vua ôû nöûa phía Taây, ñoùng ñoâ ôû La Maõ. Töø ñoù ñeá quoác La Maõ chính thöùc chia laøm hai nöôùc: ñeá quoác Ñoâng La Maõ ( Veà sau goïi laø ñeá quoác Bidantium ) vaø ñeá quoác Taây La Maõ. 2. Söï khuûng khoaûng veà kinh teá xaõ hoäi: a. Söï khuûng khoaûng cuûa cheá ñoä noâ leä: Baét ñaàu töø thôøi quaân chuû, cheá ñoä noâ leä ôû La Maõ ñaõ coù nhöõng daáu hieäu khuûng khoaûng maø veà sau ngaøy caøng traàm troïng. Bieåu hieän cuûa söï khuûng khoaûng aáy laø: Nguoàn cung caáp noâ leä khoâng coøn phong phuù nhö tröôùc nöõa, vì nguoàn noâ leä chuû yeáu laø tuø binh maø töø ñaây caùc cuoäc ñaáu tranh chinh phuïc ít daàn. Chaát löôïng noâ leä cuõng giaûm suùt, vì soá tuø binh baét ñöôïc trong thôøi kì naøy chuû yeáu laø ngöôøi caùc toäc ñang soáng trong xaõ hoäi nguyeân thuûy. Hoï keùm xa caùc tuø binh baét ñöôïc ôûû phöông Ñoâng veà kieán thöùc vaø kó thuaät. Hôn nöõa do bò ñoái xöû taøn teä neân noâ leä thöôøng chaây löôøi trong coâng vieäc, laïi coøn coá tình phaù hoaïi coâng cuï, laõng phí khi thu hoaïch. Ngoaøi ra coøn coù moät soá noâ leä coøn choáng laïi chuû, thaäm chí gieát chuû. Nhö vaäy, vieäc boùc loät noâ leä theo phöông thöùc cuõñaõ toû ra keùm hieäu quaû veà kinh teá vaø khoâng an toaøn ñoái vôùi chuû, vì vaäy giai caáp chuû noâ phaûi thay ñoåi thaùi ñoä ñoái xöû ñoái vôi noâ leä, ñoàng thôøi phaûi thay ñoåi phöông thöùc boùc loät noâ leä. b. Söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa cheá ñoä leä noâng : Baét ñaàu töø theá kæ thöù I, cuøng vôùi söï khuûng khoaûng cuûa quan laïi noâ leä, moät taàng lôùp xaõ hoäi môùi ñaõ ra ñôøi, ñoù laø taàng lôùp leä noâng. Ñaàu tieân moät soá ñòa chuû chuû noâ ñem ruoäng ñaát cuûa mình chia thaønh nhöõng phaàn nhoû roài phaùt canh cho caùc ñoái töôïng nhö noâng daân phaù saûn, daân thaønh thò chuyeån veà noâng thoân, cö daân caùc Man toäc môùi vaøo La Maõ, noâ leä ñöôïc giaûi phoùng. Hoï ñeàu ñöôïc goïi chung laø leä noâng. Luùc ñaàu leä noâng laø ngöôøi töï do, coù moät soá vaãn coù quyeàn coâng daân, thaân phaän cuûa hoï khoâng phaûi suoát ñôøi vaø taát nhieân khoâng phaûi cha truyeàn con noái. Hoï chæ coù moät nghóa vuï laø phaûi noäp ñòa toâ cho chuû ruoäng ñaát baèng tieàn hoaëc baèng saûn phaåm. Möùc thu ñòa toâ luùc ñaàu baèng 1/3 thu hoaïch. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 63 - Do quan heä leä noâng toû ra phuø hôïp vôùi vieäc phaùt trieån saûn xuaát ôû trong caùc ñieàn trang neân daàn daàn caùc chuû noâ thöôøng ñem ruoäng ñaát chia cho noâ leä cuûa mình caøy caáy vaø baét hoï phaûi noäp cho mình moät phaàn thu hoaïch, do ñoù nhöõng ngöôøi noâ leä naøy cuõng bieán thaønh leä noâng. Veà sau, cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa cheá ñoä leä noâng, ñòa vò cuûa leä noâng ngaøy caøng thaáp keùm, thaân phaän cuûa leä noâng phaûi cha truyeàn con noái vaø bò gaén chaët vaøo ruoäng ñaát. Möùc ñòa toâ phaûi noäp cao hôn tröôùc kia nhieàu. Hoï khoâng coøn laø nhöõûng ngöôøi coù quyeàn töï do hoaøn toaøn nöõa, do ñoù khoâng ñöôïc keát hoân vôùi nhöõng phuï nöõ coù ñòa vò töï do. Nhö vaäy leä noâng chính laø tieàn thaân cuûa noâng noâ thôøi trung ñaïi 3. Söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa ñaïo Kitoâ ôû La Maõ coå ñaïi: a. Söï ra ñôøi cuûa ñaïo Kitoâ: Ñaïo Kitoâ ra ñôøi ôû vuøng Palextin. Tröôùc khi ñaïo Kitoâ ra ñôøi, ôû ñaây ñaõ coù ñaïo Do Thaùi. Kinh thaùnh cuûa ñaïo Do Thaùi goàm ba phaàn laø Luaät phaùp, Tieân Tri vaø Ghi Cheùp Thaùnh tích. Veà sau 3 phaàn naøy ñöôïc goïi laø kinh Cöïu öôùc. Sau khi vuøng Palextinbò La Maõ thoáng trò, ñôøi soáng cuûa nhaân daân ôû ñaây raát cöïc khoå. Chính söï cöïc khoå cuûa nhaân daân, giaùo lyù cuûa ñaïo Do Thaùi vaø trieát lyù hoïc cuûa phaùi khaéc kyû(Stoicism) cuûa Hy Laïp laø nhöõng yeáu toá daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa ñaïo Kitoâ. - Theo truyeàn thuyeát, ngöôøi saùng laäp ra ñaïo Ki toâ laø Chuaù Gieâxu Crít (Jeâsus Christ) con cuûa Chuùa Trôøi ñaàu thai vaøo ngöôøi con gaùi ñoàng trinh Maria vaø ñöôïc sinh ra ôû Beùtleâhem vuøng Palextin vaøo khoaûng naêm 5 hoaëc 4 TCN. Ñeán naêm 30 tuoåi, chuùa Gieâxu vöøa truyeàn ñaïo vöøa chöõa beänh, coù theå laøm cho ngöôøi cheát soáng laïi. Trong khi truyeàn ñaïo, chuùa Gieâxu khuyeân moïi ngöôøi phaûi nhaãn nhuïc chiïu ñöïng moïi ñau khoå ôû ñôøi, sau khi cheát seõ ñöôïc höôûng haïnh phuùc vónh vieãn ôû thieân ñöôøng. Ñoàng thôøi chuùa Gieâxu leân aùn söï giaøu coù, cho raèng ngöôøi giaøu muoán leân nöôùc Chuaù cuõng khoù nhö con laïc ñaø muoán chui qua loã kim. Sau 3 naêm truyeàn giaùo, chuùa Gieâxu bò baét vaø bò toaø aùn La Maõ xöû töû baèng caùch ñoùng ñinh leân thaäp giaù ôû nuùi Can Ve ôû gaàn Gieârudalem. Sau khi choân ñöôïc 3 ngaøy, chuùa Gieâxu soáng laïi vaø tieáp tuïc thuyeát giaùo roài 40 ngaøy sau thì bay leân trôøi. Sau ñoù, caùc toâng ñoà cuûa Chuùa toûa ñi truyeàn giaùo khaép ñeá quoác La Maõ. - Ñoái töôïng toân thôø cuûa ñaïo kitoâ la øChuaù Trôøi. Chuùa Trôøi laø ñaáng saùng taïo ra taát caû. Nhöng ñoàng thôøi hoï laïi ñöa ra thuyeát “tam vò nhaát theå” töùc laø Chuaù Trôøi (Chuùa cha), Chuùa Gieâxu (Chuùa con) vaø Thaùnh Thaàn tuy laø ba nhöng voán laø moät. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 64 - Ñaïo Kitoâ cuõng coù quan nieäm veà thieân ñöôøng, ñòa nguïc, linh hoàn baát töû, thieân thaàn, ma quûy. Kinh thaùnh cuûa ñaïo Kitoâ goàm hai phaàn laø Cöïu öôùc vaø Taân öôùc. Cöïu öôùc laø kinh thaùnh cuûa ñaïo Do Thaùi maø ñaïo Kitoâ tieáp nhaän, coøn Taân öôùc laø kinh thaùnh thöïc söï cuûa ñaïo Kitoâ. Kinh Taân öôùc voán vieát baèng tieáng Hy Laïp, goàm coù 4 phaàn laø Phuùc aâm, Hoaït ñoäng, cuûa caùc söù ñoà, Thö tín vaø Khaûi thò luïc. Ñaïo Kitoâ coù 7 nghi leã quan troïng goïi laø 7 bí tích. Röûa toäi: nghi thöùc vaøo ñaïo. Theâm söùc: cuûng coá loøng tin. Thaùnh theå: aên baùnh thaùnh. Giaûi toäi: xöng toäi ñeå ñöôïc xaù toäi. Xöùc daàu: xoa nöôùc thaùnh vaøo ngöôøi saép cheát. Truyeàn chöùc: phong chöùc cho giaùo só. Hoân phoái. Veà toå chöùc, luùc ñaàu caùc tín ñoà cuûa ñaïo Kitoâ bao goàm noâ leä, noâ leä ñöôïc giaûi phoùng, daân ngheøo thaønh thò. Hoï laäp thaønh nhöõng coâng xaõ nhoû. Ñeán theá kæ II, caùc coâng xaõ Kitoâ giaùo lieân hieäp laïi vaø toå chöùc thaønh giaùo hoäi. Töø ñaây, nhieàu ngöôøi khaù giaû vaø giaøu sang cuõng theo Kitoâ giaùo. b. Chính saùch cuûa La Maõ ñoái vôùi ñaïo Kitoâ: Do thaùi ñoä choáng chính quyeàn La Maõ, sau khi ra ñôøi, ñaïo Kitoâ bò La Maõ thaúng tay ñaøn aùp maø vuï taøn saùt tín ñoà Kitoâ giaùo khoác lieät ñaàu tieân dieãn ra vaøo naêm 64 döôùi thôøi hoaøng ñeá Neâroâng. Tuy bò ñaøn aùp nhöng ñaïo Kitoâ vaãn tieáp tuïc phaùt trieån. Ñeán naêm 331, chính quyeàn La Maõ ra leänh ngöøng saùt haïi tín ñoà ñaïo Kitoâ. Naêm 313, hai hoaøng ñeá Coângxtaêngtinuùt vaø Lixiniuùt ban haønh saéc leänh Milanoâ chính thöùc coâng nhaän ñòa vò hôïp phaùp cuûa ñaïo Kitoâ. Naêm 325, Coângxtaêngtinuùt trieäu taäp cuoäc ñaïi hoäi caùc giaùo chuû ñaïo Kitoâ ôû Nixeâ ( Tieåu AÙ ) ñeå xaùc ñònh giaùo lyù vaø chaán chænh toå chöùc giaùo hoäi. Naêm 337 tröôùc luùùc cheát, Coângxtaêngniuùt ñaõ chòu pheùp röûa toäi. Nhö vaäy oâng laø hoaøng ñeá La Maõ ñaàu tieân theo Kitoâ giaùo. Ñeán cuoái theå kæ IV, ñaïo Kitoâ ñöôïc thöøa nhaän laø quoác giaùo cuûa ñeá quoác La Maõ. Sau ñoù, Gieâroâm ñaõ dòch kinh Cöuï öôùc vaø kinh Taân öôùc töø tieáng Hy Laïp ra tieáng Latinh. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 65 - 4. Söï xaâm nhaäp cuûa Man toäc vaø söï dieät vong cuûa Taây La Maõ: a. Söï xaâm nhaäp cuûa Man toäc: Man toäc laø moät danh töø maø ngöôøi La Maõ duøng ñeå chæ caùc boä toäc ñang soáng trong xaõ hoäi nguyeân thuyû ôû ngoaøi cöông giôùi cuûa ñeá quoác. Nhöõng boä toäc naøy goàm ba nhoùm lôùn laø ngöôøi Xentô, ngöôøi Gieùcmanh vaø ngöôøi Xlavô. Trong ba nhoùm ñoù, ngöôøi Gieùcmanh ñoùng vai troø heát söùc quan troïng ñoái söï dieät vong cuûa ñeá quoác La Maõ. Ngöôøi Gieùcmanh bao goàm nhieàu boä laïc nhö Taây Goát, Ñoâng Goát, Vaêng ñan, Phraêng, Aêngglô, Xaùcxoâng, Buoácgoâng Ñeán theá kæ thöù IV, ngöôøi Gieùcmanh ñaõ tieán haønh nhöõng cuoäc di cö oà aït vaøo laõnh thoå cuûa ñeá quoác La Maõ. Môû maøn cho phong traøo naøy laø cuoäc di cö cuûa ngöôøi Taây Goát vaøo naêm 376. Naêm 419 ngöôøi Taây Goát thaønh laäp vöông quoác cuûa mình ôû mieàn Nam xöù Goâlô ( ôû Phaùp ), sau ñoù phaùt trieån sang Taây Ban Nha. Tieáp ñoù,naêm 429, nguôøi Vaêng ñan thaønh laäp vöông quoác cuûa mình treân ñaát chaâu Phi cuûa La Maõ. Naêm 457, ôû Ñoâng Nam xöù Goâlô laïi xuaát hieän vöông quoác cuûa ngöôøi Buoácgoâng. Ñoàng thôøi ngöôøi Aêngglô, ngöôøi Xaùcxoâng, ngöôøi Giuytô ( Jutes ) cuõng vöôït bieån sang thaønh laäp nhieàu nöôùc nhoû ôû mieàn Nam ñaûoBriteân ( Anh ). Coøn ngöôøi Phraêng thì töø theá kæ III ñaõ traøn vaøo chieám mieàn Baéc xöù Goâlô. Nhö vaäy phaàn lôùn ñaát ñai cuûa ñeá quoác Taây La Maõ ñaõ thuoäc veà ngöôøi Gieùcmanh. Chính quyeàn La Maõ chæ kieåm soaùt ñöôïc baùn ñaûo YÙ maø thoâi. b. Söï dieät vong cuûa ñeá quoác Taây La Maõ: Vaøo giöõa theá kæ thöù V, tieáp theo ngöôøi Gieùcmanh, ngöôøi Hungnoâ döôùi söï chæ huy cuûa thuû lónh Aùttila traøn vaøo ñeá quoác La Maõ, gaây leân nhöõng caûnh cheùm gieát, cöôùp boùc raát khuûng khieáp. Naêm 451, Aùttila taán coâng xöù Goâlô. Taïi ñaây quaân Hungnoâ bò lieân quaân La Maõ, Phraêng, Buoácgoâng vaø Taây Goát ñaùnh baïi. Treân ñöôøng ruùt veà phía Ñoâng, quaân Hungnoâ ñaõ caøn queùt mieàn Baéc YÙ ( Naêm 452 ). Noãi kinh hoaøng veà söï caøn queùt cuûa ngöôøi Hungnoâ chöa nguoâi thì ñeán naêm 455, ngöôøi Vaêngñan laïi töø chaâu Phi vöôït bieån taán coâng baùn ñaûo YÙ. Thaønh La Maõ bò cöôùp phaù trong nöûa thaùng roøng raõ. Sau ñoù cuøng vôùi raát nhieàu chieán lôïi phaåm vaø tuø binh, hoï ruùt veà chaâu Phi. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 66 - Ñeán thaäp kæ 70 cuûa theá kæ V, ñeá quoác Taây La Maõ chæ coøn laïi moät vuøng ñaát nhoû beù maø ôû ñoù chính quyeàn thöïc teá ñaõ naém trong tay caùc töôùng lónh Man toäc, hoï coù theå tuyø yù pheá laäp caùc hoaøng ñeá La Maõ. Naêm 476, thuû lónh quaân ñoäi ñaùnh thueâ ngöôøi Gieùc manh laø Oâñoâacrô (Odoacre) ñaõ laät ñoå hoaøng ñeá cuoái cuøng cuûa Taây La Maõlaø Roâmuluùt OÂguxtulô roài töï xöng laøm hoaøng ñeá. Söï kieän ñoù ñaùnh daáu söï dieät vong cuûa ñeá quoác Taây La Maõ, ñoàng thôøi ñaùnh daáu söï chaám döùt cuûa xaõ hoäi chieám noâ. Coøn ñeá quoác Ñoâng La Maõ thì vaãn tieáp tuïc toàn taïi vaø ñi daàn vaøo con ñöôøng phong kieán hoùa. Ñeán naêm 1453, Ñoâng La Maõ (thöôøng goïi laø ñeá quoác Bidantium) bò Thoå Nhó Kyø tieâu dieät. * * * Ñaëc ñieåm cuûa lòch söû Hy Laïp vaø La Maõ: 1 . Toaøn boä ruoäng ñaát trong xaõ hoäi thuoäc quyeàn sôû höõu cuûa tö nhaân, chuû yeáu thuoäc quyeàn sôû höõu cuûa giai caáp chuû noâ. 2 . Thuû coâng nghieäp vaø thöông nghieäp raát phaùt trieån. Neàn kinh teá mang tính chaát kinh teá haøng hoùa. 3 . Giai caáp noâ leä raát ñoâng ñaûo, chieám tæ leå raát lôùn trong cö daân, ñoàng thôøi noâ leä laø löïc löôïng saûn xuaát chuû yeáu trong xaõ hoäi. 4 . Nhaø nöôùc laø cuûa giai caáp chuû noâ. Nhaø nöôùc coù nhieàu hình thöùc: daân chuû, coäng hoøa quùy toäc, quaân chuû. * * * Noäi dung oân taäp: 1. Quùa trình hoaøn thieän cheá ñoä daân chuû ôû Aten. 2. Söï cöôøng thònh cuûa Aten sau chieán tranh Hy Laïp Ba Tö. 3. Söï thaùnh laäp ñeá quoác La Maõ. 4. Cheá ñoä noâ leä ôû La Maõ vaø cuoäc khôûi nghóa Xpaùctacuùt. 5. Söï khuûng hoaûng cuûa cheá ñoä noâ leä vaø söï dieät vong cuûa Taây La Maõ. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 67 - Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû