Kỹ thuật gieo trồng chế biến chè và cà phê

dinh d−ìng ph¶i ë d¹ng dÔ tiªu míi cã ý nghÜa. 36 Ngoµi NPK ®Ó trång cµ phª cÇn lo¹i ®Êt cã Ýt nhÊt 2% mïn. §Ó t¨ng l−îng mïn th× viÖc trång c©y hä ®Ëu, c©y ph©n xanh nh− cèt khÝ, ®Ëu mÌo ... ®Ó tñ ®Êt, Ðp xanh cho cµ phª lµ rÊt quan träng. So víi c©y chÌ th× cµ phª thÝch hîp víi ®é pH cña ®Êt Ýt chua h¬n, cô thÓ lµ tõ 5,5 ®Õn 6,5. §èi víi ®Êt qu¸ chua, pH < 5 th× cÇn bãn lãt v«i khi trång. Nh− trªn ®· nãi, ®Êt bazan lµ thÝch hîp nhÊt ®Ó trång c¸c c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m, ®Æc biÖt lµ cao su, cµ phª. §Êt bazan cã ®é t¬i xèp tíi 60%, tho¸t n−íc nhanh vµ gi÷ Èm tèt, tho¸ng khÝ. Hµm l−îng N tæng sè 0,1 - 0,15%, P2O5 tæng sè 0,08 - 0,1%, K2O tæng sè 0,05 - 0,1% lµ phï hîp víi yªu cÇu cña c©y cµ phª. Ngoµi ra bazan cßn cã Bo, Zn, Cu, Fe ... lµ c¸c vi l−îng rÊt quan träng ®èi víi phÈm chÊt cµ phª. Ngoµi ®Êt bazan, cµ phª cßn trång ®−îc trªn ®Êt poãc-phia, diÖp th¹ch sÐt, diÖp th¹ch mica, diÖp th¹ch v«i, phï sa cæ, ®¸ v«i, dèc tô ... Tuy c¸c lo¹i nµy kÐm ®Êt bazan, nh−ng nÕu ®−îc th©m canh tèt ngay tõ ®Çu th× cµ phª vÉn cho n¨ng suÊt cao. Do ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh miÒn nói, nªn nhiÒu diÖn tÝch cµ phª cña ta, n»m trªn ®é dèc nhÊt ®Þnh, do vËy, dï trång cµ phª trªn lo¹i ®Êt nµo còng ph¶i cã biÖn ph¸p chèng xãi mßn b¶o vÖ ®Êt nh− trång theo ®−êng ®ång møc, gieo c©y ng¾n ngµy hä ®Ëu ch¾n dßng ch¶y, trång rõng ®Çu nguån, bè trÝ trång cµ phª theo h×nh nanh sÊu v.v... vµ nhÊt thiÕt ph¶i t×m c¸ch båi d−ìng n©ng cao ®é ph× cho ®Êt trong qu¸ tr×nh ch¨m sãc, khai th¸c cµ phª. V. NH÷NG BIÖN PH¸P Kü THUËT S¶N XUÊT Cµ PH£ C©y cµ phª lµ mét trong nh÷ng c©y trång, ®ßi hái th©m canh cao ngay tõ ®Çu th× v−ên c©y míi cã n¨ng suÊt vµ kÐo dµi tuæi thä. TÊt c¶ c¸c kh©u tõ chän gièng, lµm ®Êt, bãn lãt, trång, ch¨m sãc, t−íi, phßng chèng s©u bÖnh, thu ho¹ch, chÕ biÕn v.v... ®Òu ph¶i tu©n thñ nghiªm tóc nh÷ng quy tr×nh kü thuËt. Chän gièng Còng nh− ®èi víi c¸c c©y trång nãi chung, khi chän gièng cµ phª cÇn tu©n thñ nh÷ng nguyªn t¾c chñ yÕu sau ®©y: - C©y ®Ó thu qu¶ lµm gièng ph¶i khoÎ m¹nh, sinh tr−ëng tèt, cã n¨ng suÊt qu¶ cao h¬n b×nh qu©n cña c¸c c©y trong v−ên, n¨ng suÊt qu¶ ph¶i æn ®Þnh qua 4 -5 vô, kh«ng cã t×nh tr¹ng n¨ng suÊt n¨m cao n¨m thÊp, cã søc kh¸ng s©u bÖnh, ®Æc biÖt lµ ®èi víi s©u ®ôc th©n vµ bÖnh gØ s¾t, phÈm chÊt (h−¬ng vÞ) nh©n th¬m. Nh÷ng c©y nh− vËy cÇn ®¸nh dÊu riªng ®Ó cã chÕ ®é ch¨m sãc −u tiªn vµ ®Ó thu qu¶ tr¸nh bÞ lÉn. - Qu¶ ®Ó gièng ph¶i mÈy, chÝn ®Òu mét mÇu, khi thu h¸i qu¶ ph¶i ®−îc chÝn giµ, kh«ng lÊy qu¶ ph¸t triÓn kh«ng c©n ®èi vµ chÝn Ðp. Thu h¸i ®Ó riªng vµ ph¶i chÕ biÕn kÞp thêi. Kh«ng b¶o qu¶n qu¸ 50 -60 ngµy míi ®em gieo −¬m, v× qu¸ thêi h¹n h¹t mÊt kh¶ n¨ng nÈy mÇm, hoÆc nÈy mÇm rÊt kÐm vµ c©y con yÕu, kh«ng ®¹t tiªu chuÈn trång. - Ng−êi s¶n xuÊt cµ phª nªn dïng c¸c gièng ®· ®−îc Nhµ n−íc c«ng nhËn v× c¸c gièng ®ã ®· ®−îc kh¶o s¸t, thùc nghiÖm, ®¸nh gi¸ vµ khu vùc ho¸. §Ó ®¶m b¶o chÊt l−îng cña gièng nªn mua h¹t cña c¸c c¬ së quèc doanh hoÆc t− nh©n cã uy tÝn s¶n xuÊt cµ phª. Nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña mét sè gièng cµ phª chÌ cã ë n−íc ta. 37 + Typica, cã phÈm chÊt kh¸, ®−îc thÞ tr−êng −a chuéng; ®−îc trång nhiÒu ë Nam Mü, nhÊt lµ Braxin. Gièng nµy th−a cµnh, Ýt l¸, bóp non mÇu n©u nh¹t, th©n cao - tÝnh tõ mÆt ®Êt ®Õn cÆp cµnh ®Çu tiªn trung b×nh tíi 50 -60cm vµ kh«ng ®−îc che ch¾n, t¹o thuËn lîi cho s©u xÐn tãc (con tr−ëng thµnh cña s©u ®ôc th©n) tiÕp cËn, ®Î trøng, gièng nµy kÐm chÞu h¹n, dÔ nhiÔm s©u bÖnh nhÊt lµ bÖnh gØ s¾t vµ s©u ®ôc th©n. VÒ mïa ®«ng, c©y th−êng rông l¸ hµng lo¹t do kh« h¹n vµ s©u bÖnh. Gièng nµy, ë n−íc ta cã rÊt Ýt. + Bourbon ®−îc du nhËp vµo n−íc ta gÇn 150 n¨m. Trong nh÷ng n¨m 60, miÒn B¾c ®· trång hµng ngh×n hecta ë c¸c tØnh b¾c khu 4 cò vµ mét sè tØnh miÒn nói, trung du. Nh−ng hiÖn nay, diÖn tÝch cña gièng nµy ®· gi¶m ®i rÊt nhiÒu do s©u bÖnh, n¨ng suÊt thÊp, trung b×nh chØ ®¹t 5 - 6 t¹ nh©n/ha, nÕu ch¨m sãc vµ phßng trõ s©u bÖnh tèt, còng chØ ®¹t tèi ®a trªn d−íi 1 tÊn nh©n/ha. Bourbon lµ gièng cµ phª chÌ cã h−¬ng vÞ rÊt th¬m, ngon, ®−îc gi¸ trªn thÞ tr−êng, n¨m 1994 gi¸ 1 tÊn nh©n ®· ®¹t tõ 3500 ®Õn h¬n 4000 USD. VÒ h×nh th¸i, Bourbon cã nhiÒu cµnh h¬n Typica vµ ®èt cµnh còng ng¾n h¬n; bóp non mÇu xanh nh¹t. Tuy vËy, ®o¹n th©n trèng, khung cµnh vÉn cao, b×nh qu©n 40 -50cm. Gièng nµy còng kÐm chÞu h¹n vµ dÔ nhiÔm s©u ®ôc th©n, bÖnh gØ s¾t; VÒ mïa ®«ng th−êng rông l¸ hµng lo¹t do h¹n vµ s©u bÖnh. Gièng nµy cßn ®−îc trång trong c¸c v−ên gia ®×nh ë mét sè tØnh miÒn nói nh− Cao B»ng, L¹ng S¬n, Yªn B¸i v.v vµ cho thu ho¹ch 250 -300g nh©n/c©y. Gièng Bourbon do ®ét biÕn cña cµ phª chÌ vµ cã nguån gèc ë ®¶o Reunion thuéc Ph¸p. + Moka, lµ do ®ét biÕn cña cµ phª chÌ. Th©n c©y nhá, nhiÒu cµnh, Ýt qu¶ song h−¬ng vÞ rÊt th¬m ngon. Gièng nµy Ýt phè biÕn ë n−íc ta. Tõ gièng Moka, Tr¹m nghiªn cøu c©y nhiÖt ®íi Phñ Qu× (NghÖ An) ®· tuyÓn chän ra gièng PQ1 cã nhiÒu triÓn väng cã thÓ ®−îc khuyÕn c¸o trång víi mét tû lÖ nhÊt ®Þnh trong c¬ cÊu diÖn tÝch cµ phª chÌ. + Mundo Novo, lµ kÕt qu¶ lai tù nhiªn gi÷a gièng Bourbon víi mét gièng cµ phª chÌ cã nguån gèc ë ®¶o Xumatra (Indonexia). Gièng nµy do c¸c nhµ khoa häc t¹o ra ë Braxin, cã søc sinh tr−ëng m¹nh, c©y khoÎ vµ nhiÒu qu¶, nh−ng tû lÖ qu¶ lÐp cao. Gièng nµy kh«ng cã nhiÒu ë n−íc ta. + Catura, do ®ét biÕn tõ gièng Bourbon ë Braxin vµ míi t×m thÊy vµo cuèi nh÷ng n¨m 50. §Æc ®iÓm cña Catura lµ c©y thÊp, th©n to cµnh l¸ rËm r¹p, ®o¹n th©n tõ mÆt ®Êt ®Õn cÆp cµnh thø nhÊt kh¸ ng¾n, trung b×nh trªn d−íi 20cm vµ ®−îc c¸c cµnh l¸ che phñ kh¸ kÝn, ®Æc ®iÓm nµy cã ¶nh h−ëng tÝch cùc ®èi víi tÝnh kh¸ng s©u ®ôc th©n. §èt cµnh ng¾n vµ sai qu¶. Cã kh¶ n¨ng chèng h¹n kh¸, nh−ng nhiÔm bÖnh gØ s¾t cao. H¹t nhá vµ phÈm chÊt vµo lo¹i trªn trung b×nh. Catura míi nhËp vµo n−íc ta vµ ®−îc trång ë mét sè n¬i. NÕu ®−îc ch¨m sãc tèt vµ trõ bÖnh gØ s¾t th× gièng Catura tá ra cã triÓn väng. + Catimor lµ gièng cµ phª chÌ ®ang ®−îc khuyÕn khÝch trång réng r·i ë n−íc ta vµ c¸c n−íc kh¸c. Gièng nµy do c¸c nhµ khoa häc Bå §µo Nha lai t¹o gi÷a gièng Catura víi mét chñng lai tù nhiªn cña cµ phª chÌ vµ cµ phª vèi gäi lµ Hybrido de Timor. Catimor ®−îc nhËp vµo n−íc ta tõ n¨m 1985 vµ ®−îc ViÖn nghiªn cøu c©y cµ phª Eakmat kh¶o nghiÖm ë nhiÒu vïng vµ ®−îc ®¸nh gi¸ lµ gièng cã triÓn väng. HiÖn nay, Catimor ®· ®−îc trång hµng ngh×n hecta ë c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c nh− S¬n La, Lai Ch©u, Tuyªn Quang ... Catimor thÊp c©y, t¸n gän, lãng cµnh ng¾n b×nh qu©n 2,5 - 4cm, rËm l¸, sai qu¶; ®o¹n th©n tõ gèc ®Õn cÆp cµnh thø nhÊt rÊt ng¾n, trung b×nh trªn d−íi 20cm vµ ®−îc c¸c cµnh l¸ che ch¾n kh¸ kÝn, do vËy b¶o vÖ chèng xÐn tãc ®Î trøng. HiÖn nay ®· thÊy Catimor Ýt bÞ s©u ®ôc th©n ph¸ h¹i; tû lÖ bÞ s©u thÊp h¬n nhiÒu lÇn so víi c¸c gièng cµ phª chÌ kh¸c. Thªm vµo ®ã, qua quan s¸t thÊy Catimor cã søc ®Ò kh¸ng nÊm gØ s¾t kh¸. Trong c¸c vô ®«ng kh« h¹n l¸ kh«ng rông, c©y vÉn xanh tèt. Mét ®Æc ®iÓm ®¸ng chó ý lµ Catimor cã thÓ trång dµy víi mËt ®é 38 5000 - 6000 c©y/ha mµ n¨ng suÊt qu¶ tõng c©y vÉn cao, ngay tõ vô thu bãi ®· ®¹t 1,4 - 1,6 tÊn nh©n/ha. Khi b−íc vµo thêi kú kinh doanh 4 - 5 n¨m, n¨ng suÊt nh©n lªn tíi 2,5 - 3 tÊn/ha. Gièng nµy rÊt cÇn th©m canh cao vµ liªn tôc, ®ßi hái ®Êt s©u, nhiÒu mïn, ®ñ Êm, cã søc chèng h¹n kh¸. Tuy h¹t nhá nh−ng h−¬ng vÞ thuéc lo¹i kh¸ do vËy cã gi¸ trªn thÞ tr−êng. HiÖn nay ë vïng T©y B¾c, Catimor ®ang cã hiÖn t−îng kh« cµnh, kh« qu¶ vµ dÔ mÉn c¶m víi s−¬ng muèi. ChÕ biÕn vµ b¶o qu¶n h¹t gièng Sau khi thu h¸i, trong vßng 24 giê ph¶i chÕ biÕn ngay. Qu¶ cµ phª sau khi x¸t s¹ch vá thÞt ®em ñ 8 ®Õn 12 giê; bá l−îng h¹t vµo thóng ®Ëy bao t¶i vµ ®Æt n¬i kh«, Êm. TiÕp theo, ®em röa s¹ch nhít råi t¶i máng, hong kh« trong n¬i r©m m¸t, tho¸ng trªn nÒn g¹ch, xi m¨ng hoÆc trªn nong nia, phªn nøa, tre. Th−êng xuyªn cµo ®¶o cho mau r¸o n−íc vµ h¹t kh« ®Òu. Chó ý kh«ng ®−îc ph¬i h¹t ngoµi trêi n¾ng to. Khi c¾n thö thÊy h¹t cßn dÎo, ngoµi vá trÊu kh« n−íc lµ ®−îc; lóc nµy thuû phÇn cña h¹t cßn kho¶ng 18 -20%. Sau ®ã, h¹t ®· cã thÓ ®em gieo −¬m ngay. Gieo −¬m cµng sím th× tû lÖ nÈy mÇm cµng cao, c©y con mäc khoÎ. Tr−êng hîp cÇn ph¶i b¶o qu¶n th× tiÕn hµnh nh− sau: ®æ h¹t gièng vµo nong, nia víi ®é dÇy 5 - 7cm vµ ®Æt trªn gi¸ cao, n¬i kh«, r©m m¸t, tho¸ng giã. TuyÖt ®èi kh«ng ®æ h¹t vµo bao t¶i v× ®é Èm cña h¹t cßn cao, dÔ g©y nÊm mèc lµm h¹i søc nÈy mÇm. Hµng ngµy ph¶i cµo ®¶o h¹t. Kh«ng ®Ó h¹t bÞ Èm −ít hoÆc cã ¸nh n¾ng. Thêi gian b¶o qu¶n kh«ng ®−îc qu¸ 55 - 60 ngµy. C¸ch gieo −¬m Cã 2 c¸ch gieo −¬m: - Gieo trong tói bÇu - Gieo vµo luèng ®Êt C¶ 2 c¸ch nµy ®Òu ph¶i bè trÝ trong v−ên −¬m cã giµn che ch¾n, ®Ó ch¨m sãc. NhiÒu n¨m nay, c¸c c¬ së trång cµ phª còng nh− trång c©y ¨n qu¶ nãi chung, ng−êi ta chñ yÕu gieo −¬m c©y con trong tói bÇu ®Ó thay cho viÖc gieo −¬m vµo luèng nh− thêi gian tr−íc ®©y. Gieo −¬m trong tói bÇu cã nh÷ng −u ®iÓm lµ: viÖc ch¨m bãn chØ tËp trung trong tói bÇu; tiÕt kiÖm ®−îc rÊt nhiÒu diÖn tÝch v−ên −¬m; khi trång ®¶m b¶o tû lÖ sèng cao, vËn chuyÓn c©y con trong bÇu kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn bé rÔ ... Tuy vËy, gi¸ thµnh c©y con cao h¬n v× ph¶i chi phÝ tói ni l«ng vµ c«ng ®−a ®Êt vµo bÇu. Gieo −¬m vµo luèng th× kh«ng ph¶i chi phÝ tói bÇu vµ ®ì tèn c«ng ®−a ®Êt vµo bÇu. Nh−ng khi trång míi ph¶i tèn c«ng ®µo bøng bÇu, mµ rÊt dÔ lµm ¶nh h−ëng bé rÔ c©y con. C¸ch nµy, hiÖn nay kh«ng ®−îc khuyÕn c¸o trong viÖc −¬m c©y l©u n¨m kÓ c¶ c©y rõng. + Gieo −¬m trong tói bÇu Tói bÇu b»ng ni l«ng, kÝch th−íc 17cm x 25cm, kh«ng nªn dïng tói cã kÝch cì nhá h¬n, v× c©y cµ phª ®−îc −¬m Ýt nhÊt 6 th¸ng, cÇn ®ñ dinh d−ìng vµ ®ñ ®é s©u ®Ó bé rÔ ph¸t triÓn tù 39 nhiªn, nhÊt lµ rÔ cäc ph¶i ®−îc ¨n s©u vµ th¼ng ®øng. ë ®¸y tói cÇn ®ôc 8 lç nhá ®Ó khi t−íi dÔ tho¸t n−íc. §Êt bá vµo bÇu gåm: 1,8kg ®Êt mÆt (mÇu tèt, s¹ch cá vµ t¹p chÊt, t¬i xèp) + 0,250kg ph©n chuång hoai môc + 8g supe l©n. C¨n cø vµo tû lÖ trªn chuÈn bÞ ®Êt thµnh ®èng, trén ®Òu kü víi ph©n, sau ®ã cho vµo tói ni l«ng, mçi tói 2kg vµ l¾c võa ph¶i cho ®Êt b¸m s¸t vµ c¨ng ®¸y tói. XÕp tói bÇu s¸t vµo nhau thµnh luèng dµi; bÒ ngang luèng réng 1 - 1,2m, luèng c¸ch luèng 40 - 45cm ®Ó ®i l¹i ch¨m bãn. §é dµi cña luèng tuú theo sè tói nhiÒu hay Ýt vµ phô thuéc vµo kÝch th−íc v−ên −¬m. Xung quanh luèng nªn lÊp ®Êt cao 1/3 tói bÇu. V−ên −¬m cÇn lµm giµn che vµ cã phªn qu©y xung quanh. M¸i giµn che ph¶i ®ñ cao ®Ó dÔ dµng ®i l¹i ch¨m sãc c©y (1,8 - 2,0m) vµ kÕt cÊu m¸i thµnh tõng tÊm phªn ®Ó tiÖn xª dÞch, ®iÒu chØnh ¸nh s¸ng khi cÇn thiÕt. Tr−íc khi gieo h¹t vµo tói bÇu, h¹t cÇn ®−îc xö lý vµ ñ nh− sau: LÊy nöa c©n v«i ®· t«i hoÆc v«i bét ®em hoµ vµo 20 lÝt n−íc, khuÊy kü, ®Ó l¾ng råi g¹n lÊy n−íc v«i trong ®em ®un nãng tíi 600C, ®æ h¹t vµo ng©m trong 20 - 24 giê, vít h¹t ra ®em röa kü cho s¹ch nhít, chó ý ®·i vµ lo¹i bá hÕt h¹t næi, h¹t ®en, lÐp, xÊu. Nh÷ng h¹t tèt ®em ñ. NÕu l−îng h¹t Ýt nªn ñ trong sät, thóng, ë ®¸y lãt mét líp cá, r¬m kh« s¹ch vµ bªn trªn phñ líp bao t¶i s¹ch; ®æ h¹t lªn líp bao t¶i råi phñ trªn h¹t b»ng líp bao t¶i. Nh÷ng ngµy tiÕp theo cÇn t−íi n−íc Êm 600C ®Ó l−îng h¹t ®ñ Èm vµ lu«n gi÷ ®−îc nhiÖt ®é 30 - 320C. Sau 2 -3 tuÇn, h¹t b¾t ®Çu nÈy mÇm. ë miÒn B¾c, ñ h¹t vµo th¸ng 11 - 12, nÕu gÆp c¸c ®ît giã mïa ®«ng b¾c, ph¶i chó ý gi÷ Êm cho h¹t. Khi cÇn gieo −¬m l−îng h¹t lín sau khi xö lý, ®em ñ vµo gãc nhµ (kho, bÕp) ... trªn nÒn cøng (g¹ch, xi m¨ng) kÝn giã, dÔ gi÷ nhiÖt. §æ líp c¸t s¹ch dÇy 4 - 5cm, phñ líp bao t¶i lªn vµ ®æ h¹t dµn ®Òu, dÇy 4 -5 cm; r¾c líp c¸t võa phñ kÝn líp h¹t vµ trªn cïng phñ bao t¶i vµ r¬m, cá kh«. Hµng ngµy dïng n−íc Êm 600C t−íi ®Òu kh¾p cho tíi líp c¸t d−íi cïng cã ®ñ n−íc vµo buæi s¸ng vµ chiÒu tèi. Kinh nghiÖm cho thÊy gi÷ ®ñ Êm vµ Èm liªn tôc, ®Òu ®Æn th× h¹t mau vµ dÔ n¶y mÇm. Khi gÆp giã rÐt ph¶i che ch¾n, chèng giã lïa lµm mÊt nhiÖt ®é. Sau vµi tuÇn, kiÓm tra thÊy h¹t n¶y mÇm ®em gieo vµo bÇu hoÆc vµo mÆt luèng v−ên −¬m, (hµng ngµy sau khi cã nh÷ng h¹t ®Çu tiªn n¶y mÇm, lùa h¹t nÈy mÇm ®em gieo tr−íc). Chäc mét lç s©u 1 cm ë gi÷a bÇu ®Êt, ®Æt h¹t cµ phª vµo ®ã nhí ph¶i ®Æt óp h¹t (mÆt ph¼ng h¹t xuèng d−íi, mÆt cong lªn trªn) vµ ®Æt n»m ngang hoµn toµn. LÊp h¹t b»ng líp ®Êt bét, máng, bªn trªn phñ mét líp mïn c−a hoÆc trÊu dÇy 1 cm råi t−íi n−íc cho ®ñ Èm. Khi gieo h¹t, cø 10 - 15 bÇu th× cã 1 bÇu gieo 2 h¹t ®Ó lÊy c©y dù tr÷ khi cÇn trång dÆm. T−íi n−íc lµ kh©u quan träng ®Ó ch¨m sãc c©y con, nhÊt lµ trong mïa kh« h¹n. Sau gieo 2 - 3 ngµy, cÇn t−íi n−íc theo c¸ch phun m−a b»ng thïng «doa hoÆc b×nh b¬m thuèc s©u (®−îc röa s¹ch) tuú theo møc ®é kh« h¹n nhiÒu hay Ýt mµ vµi ba ngµy t−íi n−íc 1 lÇn. C©y con ®−îc bãn thóc b»ng n−íc ph©n khi c©y cã mét cÆp l¸ sß vµ 2 cÆp l¸ thËt: pha lo·ng ph©n chuång hoai môc, ng©m kü theo tû lÖ 1 ph©n 20 n−íc l· + n−íc ph©n urª nång ®é 0,1% (nöa l¹ng urª pha 50 lÝt n−íc). Sau mçi lÇn phun n−íc ph©n nh− vËy, ph¶i phun röa l¸ ngay b»ng n−íc l· ®Ó l¸ cµ phª khái bÞ ch¸y. N¬i −¬m h¹t cÇn cã r·nh tho¸t n−íc khi gÆp m−a to. MÆt kh¸c còng cÇn ®¾p bê ch¾n kh«ng cho n−íc m−a trµn vµo v−ên −¬m. Khi b¾t ®Çu cã m−a xu©n viÖc t−íi n−íc cã thÓ kÐo dµi 5 - 7 ngµy thËm chÝ 10 ngµy mét lÇn. T−íi n−íc ph©n thóc cho c©y con cø 20 - 25 ngµy 1 lÇn. 40 Th−êng xuyªn nhæ cá d¹i míi mäc ë c¸c tói bÇu, nÕu mÆt bÇu bÞ ®ãng v¸ng dïng thanh tre nhän ®Ó ph¸ v¸ng. NÕu cã dÕ c¾n c©y con cÇn b¾t diÖt hoÆc phun padan 0,1% nÕu nhiÒu c©y bÞ lë cæ rÔ th× phun validacin pha 0,5%. Nãi chung nªn h¹n chÕ dïng thuèc trõ s©u bÖnh. C©y cµ phª con cÇn ®−îc huÊn luyÖn cho quen dÇn víi ¸nh n¾ng trong qu¸ tr×nh sinh tr−ëng t¹i v−ên −¬m ®Ó sau nµy ®em trång c©y sÏ cøng c¸p h¬n. C©y con ®−îc huÊn luyÖn khi cã mét cÆp l¸ thËt b»ng c¸ch xª dÞch phªn che m¸i, lóc ®Çu khe hë Ýt sau dÇn më réng h¬n, tíi khi c©y cã 5 -6 cÆp l¸ thËt (tøc lµ tr−íc khi ®em trång 30 ngµy) th× dì bá m¸i che. Khi c©y xuÊt v−ên ®em trång, c©y con ph¶i ®¹t c¸c chØ sè: −¬m ®−îc 6 - 7 th¸ng, cao trªn 20cm, cã h¬n 5 cÆp l¸ thËt, kh«ng cã s©u bÖnh, kh«ng bÞ dÞ d¹ng nh−: th©n mäc cong queo, l¸ ngän xo¨n. Cã hé gia ®×nh cßn kiÓm tra c¶ rÔ c¸i ph¸t triÓn th¼ng míi trång, b»ng c¸ch quan s¸t ®¸y bÇu hoÆc gì nhÑ bÇu ®Ó kiÓm tra. C¸ch nµy ®ßi hái ph¶i cã kinh nghiÖm vµ thËn träng v× dÔ ¶nh h−ëng tíi bé rÔ c©y con. NÕu kh«ng cã ®iÒu kiÖn gieo −¬m trong tói bÇu th× lµm luèng ®Ó gieo. Sau khi cµy bõa kü bãn lãt 4 t¹ ph©n chuång hoai cho 100m2 v−ên −¬m, luèng réng 1,2m, cao 20 - 25cm. H¹t ®−îc xö lý vµ ñ, khi h¹t n¶y mÇm ®Æt vµo mÆt luèng nh− c¸ch ®Æt h¹t vµo bÇu. H¹t c¸ch h¹t vµ hµng c¸ch hµng 20 x 20cm, lÊp h¹t b»ng líp ®Êt bét máng, bªn trªn phñ mïn c−a hoÆc trÊu dÇy 1cm. Sau ®ã tiÕn hµnh ch¨m sãc nh− ®èi víi gieo −¬m trong tói bÇu. TRånG Vµ CH¨M SãC Cµ PH£ Sau kh©u chän vµ chuÈn bÞ h¹t gièng, gieo −¬m ®óng kü thuËt lµ kh©u chän vµ lµm ®Êt. Yªu cÇu ®èi víi ®Êt trång cµ phª: - Chän ®Êt tèt, cã ®é dèc thÊp tõ 80 trë xuèng, ®é s©u trªn 70cm. Tèt nhÊt lµ ®Êt bazan, sau ®ã lµ c¸c lo¹i sa phiÕn th¹ch. Chó ý ®Þa thÕ cña v−ên cµ phª kh«ng bÞ ngËp óng khi m−a to, nhÊt lµ n¬i hîp thuû th−êng cã n−íc lò trµn qua. Mét ®iÓm v« cïng quan träng khi chän ®Êt trång cµ phª chÌ ë c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c lµ vÊn ®Ò s−¬ng muèi. V× vËy ph¶i theo dâi trong nhiÒu n¨m ®Ó n¾m ®−îc nh÷ng vÞ trÝ mµ s−¬ng muèi th−êng hay lÆp l¹i qua c¸c mïa ®«ng. - VÒ chÊt l−îng ®Êt, ngoµi ®é s©u, cÇn chän ®Êt cã ®é ph× cao, hµm l−îng mïn ph¶i cã trªn 2,5% vµ hµm l−îng NPK tæng sè vµ dÔ tiªu, tèi thiÓu ph¶i ®¸p øng ®−îc yªu cÇu cña c©y cµ phª chÌ. §é pH, tøc ®é chua, ph¶i tõ 5,5 ®Õn 6,5. Th−êng ®Êt vïng ®åi nói, nhÊt lµ n¬i cã c©y sim, c©y mua mäc nhiÒu lµ ®Êt chua, cã khi pH < 4, trong tr−êng hîp nh− vËy, muèn trång cµ phª nhÊt thiÕt ph¶i bãn v«i ®Ó n©ng ®é pH. §Êt kh«ng bÝ ®Ó dÔ tiªu tho¸t n−íc, nh−ng l¹i cã kh¶ n¨ng gi÷ Èm tèt. Sau khi chän ®−îc ®Êt phï hîp th× kh©u chuÈn bÞ ®Êt còng cã vai trß quan träng. Trõ nh÷ng c©y cã vai trß hç trî cho cµ phª nh− c©y che bãng, c©y ph©n xanh..., ngoµi ra kh«ng nªn trång cµ phª cïng víi c¸c c©y l©u n¨m kh¸c nh− chÌ, tøc lµ tr−íc khi trång cµ phª ®Êt ph¶i ®−îc lµm kü nh− cµy bõa, nÕu cÇn c¶i t¹o b»ng c¸ch trång c©y hä ®Ëu tr−íc 1 - 2 n¨m. NÕu trång cµ phª trªn ®Êt khai hoang, cÇn dän s¹ch gèc rÔ c©y rõng. §µo hè víi kÝch th−íc s©u 60cm, réng 60 -70cm. T©m hè trªn hµng c¸ch nhau 1m vµ hµng c¸ch nhau 2m, ®¶m b¶o 5000 c©y/ha (®èi víi gièng Catimor). C¸ch ®µo hè: CÇn th¼ng hµng, gi÷a c¸c hµng bè trÝ c¸c hè h×nh nanh sÊu. Líp ®Êt mÆt mÇu mì khi ®µo ph¶i ®Ó vÒ 1 bªn cßn líp ®Êt thÞt phÝa ®¸y hè ®Ó mét bªn kh¸c ®Ó khi lÊp hè líp ®Êt mÆt ®−îc ®−a xuèng phÝa d−íi hè cßn líp ®Êt ®¸y hè lÊp lªn trªn. 41 §µo xong, ®Ó mét th¸ng, tiÕn hµnh bãn lãt mçi hè 10 - 15 kg ph©n chuång hoai môc vµ 5 l¹ng supe l©n ®em trén ®Òu víi líp ®Êt mÆt råi cho xuèng hè tr−íc, tiÕp theo lµ líp ®Êt ®¸y hè cò cho ®Çy hè, sau 20 -25 ngµy míi trång cµ phª. Khi trång ®èi víi cµ phª gieo ë bÇu dïng cuèc ®µo 1 hè nhá võa ®ñ kÝch cì bÇu c©y con, khi ®Æt bÇu c©y ph¶i ng¾m th¼ng hµng; mÆt bÇu thÊp h¬n miÖng hè 15 - 17cm. Tr−íc khi lÊp ®Êt, dïng dao r¹ch vµ nhÑ nhµng rót tói ni l«ng ra, lÊp ®Êt xung quanh bÇu, Ên nhÑ vµ t−íi n−íc. Trång xong, tiÕn hµnh t¹o bê bao xung quanh hè cµ phª, phÝa gÇn gèc h¬i thÊp xuèng h×nh lßng ch¶o ®Ó khi t−íi, n−íc dån cho cµ phª vµ khi m−a th× n−íc bªn ngoµi kh«ng trµn qua bê bao lµm óng gèc cµ phª. C¸ch nµy gäi lµ t¹o "æ gµ'' hay lµm "bån" cho cµ phª sau khi trång. TiÕp theo, cÇn lÊy cá kh«, r¬m r¸c ®Ó tñ xung quanh gèc cµ phª dÇy 15 - 20cm; r¬m r¸c kh«ng ®Æt s¸t gèc mµ ph¶i c¸ch xa 10 - 15cm tr¸nh mèi h¹i c©y. Trªn líp r¬m r¸c cÇn phñ nhÑ mét líp ®Êt bét ®Ó chÆn giã. Trång cµ phª vµo cuèi mïa m−a th× viÖc tñ r¸c lµ rÊt cÇn thiÕt nh»m gi÷ Èm vµ gi÷ nhiÖt cho ®Êt trong mïa l¹nh; h¹n chÕ cá d¹i mäc vµ b¶o vÖ ®Êt; khi cá r¸c môc n¸t sÏ t¨ng ®é mïn cho ®Êt. - Tr−êng hîp h¹t cµ phª gieo −¬m trªn luèng, khi c©y ®¹t tiªu chuÈn trång míi nh− nãi ë trªn, ng−êi ta ph¶i bøng bÇu b»ng c¸ch ®µo xung quanh gèc tõng c©y t¹o thµnh mét bÇu ®Êt cã ®−êng kÝnh 17 - 20cm, cao 20 - 25cm; tr¸nh kh«ng lµm vì bÇu, ¶nh h−ëng xÊu ®Õn bé rÔ cña c©y, dïng c¸c vËt liÖu nh− l¸ kh«, r¬m r¸c ... ®Ó bäc bÇu l¹i råi vËn chuyÓn ®Õn v−ên s¶n xuÊt. Mäi kh©u tiÕp theo nh− ®· tr×nh bµy ë trªn. VÒ thêi vô trång th× ë c¸c tØnh miÒn B¾c nªn trång vµo th¸ng 8 - 9 lµ chÝnh, cã thÓ trång bæ sung vµo th¸ng 2 -3. Cè g¾ng ®Ó sau khi trång c©y cµ phª kÞp bÐn rÔ tr−íc mïa kh« l¹nh. ë nh÷ng vïng cã kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn s−¬ng muèi th× cÇn trång sím ®Ó c©y sinh tr−ëng kh¸, cã søc chèng l¹nh, ®ång thêi cã kÕ ho¹ch che ch¾n khi nhiÖt ®é xuèng thÊp. Sau khi trång 1 th¸ng, nÕu cã c©y chÕt ph¶i tiÕn hµnh trång dÆm ngay, ®Ó c©y kÞp sinh tr−ëng ®ång ®Òu. Còng cã tr−êng hîp trång b»ng c©y con "l−u niªn" tøc lµ c©y cµ phª sau khi −¬m 6 -7 th¸ng, mµ v× lý do nµo ®ã kh«ng trång hÕt, vÉn tiÕp tôc ch¨m sãc tíi n¨m sau. Nh÷ng c©y nµy khi ®−a ®i trång cÇn chó ý tíi rÔ cäc, nÕu cÇn thiÕt th× c¾t hít nhÑ, tuyÖt ®èi kh«ng trång c©y bÞ cong rÔ cäc. Nh÷ng c©y nµy trång ®óng kü thuËt vµ ch¨m sãc tèt, sau h¬n 1 n¨m ®· cho thu bãi qu¶ nh− ë v−ên c¸c «ng LÎ, «ng Qu¸t (tØnh S¬n La). HiÖn nay, ë n−íc ta, gièng cµ phª chÌ Catimor ®ang ®−îc khuyÕn c¸o trång réng r·i, v× vËy c¸c ®iÓm kü thuËt nãi trªn nh»m ®¸p øng cho c¸c gièng Catimor vµ Catura, Catuay, ®èi víi c¸c gièng kh¸c nh− Bourbon, Typica, Mundo Novo th× mËt ®é trång sÏ ph¶i th−a h¬n, chØ trång tèi ®a 3.333 c©y/ha, c©y c¸ch c©y 1,5m, hµng c¸ch hµng 2m, tèi thiÓu 2.500 c©y/ha, c©y c¸ch c©y 2m vµ hµng c¸ch hµng 2m. Theo kinh nghiÖm thùc tÕ nhiÒu n¨m nay, trång cµ phª chÌ ë c¸c tØnh phÝa B¾c, rÊt cÇn cã c©y che bãng vµ c©y ng¾n ngµy trång xen khi cµ phª cßn nhá. Ngay sau khi míi trång, nÕu gÆp n¾ng nãng gay g¾t cÇn lµm tóp nhá che cho c©y cµ phª con. Tuy nhiªn dïng c¸ch che bãng cho cµ phª b»ng c©y sèng lµ rÊt tèt. Nh÷ng c©y th©n gç, sèng nhiÒu n¨m nh− keo Cuba, keo dËu, muång ®en, muång l¸ nhän ... hoÆc mét sè c©y ¨n qu¶ nh− na, m¬ mËn ... ®−îc trång víi mËt ®é võa ph¶i, r¶i ®Òu trªn v−ên cµ phª, ®Òu cã t¸c dông t¹o ¸nh s¸ng t¸n x¹ cã Ých cho c©y cµ phª chÌ. Trong v−ên gia ®×nh, khi ®· cã nh÷ng c©y l©u n¨m th× cÇn t¹o ®é th−a hîp lý nÕu muèn trång cµ phª, ®Ó c¸c c©y l©u n¨m nh− mÝt, v¶i, nh·n, cam quÝt b−ëi... hoÆc chuèi kh«ng che qu¸ rîp vµ kh«ng tranh chÊp ®é Èm ®èi víi c©y cµ phª. 42 NÕu trång cµ phª ë c¸c diÖn tÝch míi khai vì hoang th× ph¶i trång c©y che bãng ngay sau khi trång cµ phª. Nh− trång c©y muång ®en, m¬, mËn víi kho¶ng c¸ch 12m mét c©y trªn hµng cµ phª vµ cø 9 - 12 hµng cµ phª th× trång 1 hµng c©y che bãng. C¸c lo¹i nh− keo Cuba, muång l¸ nhän, na th× trång c¸ch nhau 6 - 9m trªn 1 hµng cµ phª vµ cø 5 - 6 hµng cµ phª ®Ó 1 hµng trång c©y bãng m¸t. NÕu ®−îc quy ho¹ch s½n vµ trång c©y che bãng tr−íc 2 - 3 n¨m th× khi trång cµ phª, c©y che bãng ®· ®ñ ®é cao vµ t¸n l¸ ®Ó ph¸t huy t¸c dông ®èi víi cµ phª. Nh÷ng c©y che bãng ph¶i gieo −¬m vµ ®µo hè, bãn lãt ®Ó trång nh− trång c©y ¨n qu¶ vµ ®−îc ch¨m sãc chu ®¸o. Tr−êng hîp kh«ng trång c©y che bãng tr−íc th× trång c©y che bãng t¹m thêi nh− cèt khÝ, ®iÒn thanh, muång hoa vµng ... lµ nh÷ng c©y sinh tr−ëng nhanh, sau khi gieo h¹t 3 -4 th¸ng ®· ®ñ ®é cao vµ t¸n l¸ che cho cµ phª. Nh÷ng c©y ®iÒn thanh, cèt khÝ th× gieo thµnh 2 -3 hµng gi÷a c¸c hµng cµ phª vµ c¸ch gèc cµ phª 30 -40cm. Víi muång hoa vµng th× gieo th−a h¬n ë c¹nh gèc cµ phª. Trong mïa m−a, nh÷ng c©y nµy ph¸t triÓn m¹nh, cÇn c¾t bít l¸ ®Ó vïi xuèng ®Êt t¹o thªm chÊt h÷u c¬ cho cµ phª ®ång thêi t¹o ®é che bãng võa ph¶i. ë nh÷ng vïng th−êng cã giã nãng vÒ mïa hÌ nh− khu 4 cò T©y B¾c nªn cã c¸c hµng c©y ch¾n giã trång thµnh b¨ng rõng phßng hé. Rõng phßng hé cÇn ®−îc bè trÝ cho tõng vïng. §èi víi v−ên hé gia ®×nh th−êng cã c¸c hµng tre bao quanh còng lµ c©y ch¾n giã tèt. ë nhiÒu n¬i trång chuèi trong c¸c v−ên cµ phª, xong cÇn ®iÒu chØnh tØa th−a v× chuèi hót Èm rÊt nhiÒu. ViÖc ch¨m sãc cho cµ phª ph¶i ®−îc tiÕn hµnh th−êng xuyªn vµ sím. Tr−íc hÕt lµ viÖc xíi x¸o gi÷a hµng vµ nhÊt lµ xung quanh gèc cµ phª ®Ó diÖt cá d¹i vµ t¹o ®é t¬i xèp cho ®Êt gi÷ Èm. R¸c, cá tñ gèc ph¶i kÐo ra, råi dïng cuèc xíi x¸o, sau ®ã l¹i tñ trë l¹i cho cµ phª. KÕt hîp viÖc ch¨m sãc c©y trång xen che bãng ®Ó xíi x¸o ®Êt gi÷a c¸c hµng cµ phª. VÒ mïa m−a lò, kh«ng nªn lµm cá tr¾ng ë c¸c s−ên dèc trång cµ phª v× dÔ bÞ xãi mßn khi m−a to. ChØ cÇn h¹n chÕ cá d¹i kh«ng cho tranh chÊp víi cµ phª. Ngoµi viÖc gieo c¸c c©y ph©n xanh nh− nãi ë trªn, ë nhiÒu n¬i cßn trång xen gi÷a hµng cµ phª b»ng c¸c c©y ®Ëu, l¹c... võa t¨ng thu nhËp theo c¸ch "lÊy ng¾n nu«i dµi" võa ®Ó c¶i thiÖn ®é ph× cña ®Êt. Do ®ã v−ên cµ phª chØ cÇn trång muång hoa vµng ë c¹nh gèc cµ phª cßn gi÷a hµng cµ phª th× gieo 2 - 3 hµng ®Ëu, l¹c. Trong mÊy th¸ng ®Çu sau khi trång, c©y cµ phª chÌ chñ yÕu sinh tr−ëng nhê vµo chÊt dinh d−ìng cã trong hè khi bãn lãt, nh−ng trong qu¸ tr×nh sinh tr−ëng, c©y cµ phª ph¸t triÓn bé t¸n vµ c¶ bé rÔ, cho nªn khi c¸c rÔ cµ phª ph¸t triÓn tíi thµnh hè sÏ bÞ trë ng¹i. Do vËy muèn bé rÔ tiÕp tôc ph¸t triÓn cÇn dïng xÎng hoÆc thuæng ®µo ph¸ vì thµnh hè xung quanh gèc cµ phª. Còng theo qu¸ tr×nh sinh tr−ëng cña cµ phª, ng−êi ta ph¶i bãn thóc bao gåm c¶ ph©n h÷u c¬ vµ ph©n kho¸ng cho cµ phª ®ñ chÊt dinh d−ìng ®Ó c©y tiÕp tôc sinh tr−ëng. Ph©n h÷u c¬ bao gåm ph©n chuång hoai môc, ph©n trÊp ®−îc ñ kü, ph©n xanh v.v... rÊt cÇn cho c©y cµ phª tr−íc khi ra qu¶, mçi n¨m 10 - 15kg/c©y, cßn khi ®· b¾t ®Çu ra hoa qu¶ kÓ tõ khi bãi, mçi n¨m bãn tõ 25 - 30kg/c©y, c©y lín ra nhiÒu qu¶, yªu cÇu cÇn ®−îc bãn nhiÒu ph©n h¬n. Ng−êi ta cuèc thµnh r·nh quanh c©y d−íi t¸n l¸ s©u tíi 40cm, réng 30cm, dµi 50 - 60cm ®æ ph©n h÷u c¬ xuèng vµ thªm 0,5kg supe l©n, trén ®Òu råi lÊp ®Êt lªn trªn. NÕu trång ®−îc nhiÒu c©y ph©n xanh nh− cèt khÝ, ®Ëu mÌo hoÆc cã th©n c©y ®Ëu, l¹c ... th× cã thÓ Ðp xanh, b»ng c¸ch ®µo hè thµnh h×nh cong d−íi t¸n c©y råi bá c©y ph©n xanh xuèng lÊp 43 ®Êt lªn trªn hoÆc tñ c¸c chÊt xanh ®ã d−íi t¸n c©y cµ phª ®Ó t¹o thªm chÊt mïn cho ®Êt; c¸ch lµm nh− vËy còng coi nh− bãn ph©n h÷u c¬. Ngoµi ph©n chuång, ph©n xanh, c©y cµ phª cßn rÊt cÇn ®Õn ph©n kho¸ng ®Ó sinh tr−ëng vµ ®Ó nu«i hoa qu¶, qua ®ã mµ n¨ng suÊt ®−îc n©ng cao. Tuy nhiªn bãn ph©n kho¸ng cho cµ phª ph¶i tuú thuéc vµo ®é tuæi cña v−ên c©y ®Ó bãn nhiÒu hoÆc Ýt. Sau khi trång, c©y bÐn rÔ, b¾t ®Çu ra l¸ non bãn ph©n urª 25g/c©y r¶i ®Òu vµo ®Êt d−íi t¸n vµ cuèc vïi xuèng ®Êt, kh«ng ®−îc ®Ó ph©n dÝnh b¸m lªn l¸. Tõ n¨m thø nhÊt trë ®i l−îng ph©n cÇn bãn cho 1 c©y nh− sau: Urª (g) Supe l©n (g) KCl (g) N¨m thø nhÊt 80 135 40 N¨m thø hai 100 225 50 N¨m thø ba 175 225 125 Tõ n¨m thø ba trë ®i, mçi n¨m 175 335 210 Chó ý: Ph©n supe l©n bãn cïng víi ph©n h÷u c¬ trong mét lÇn, cßn ph©n urª vµ kali ®−îc chia lµm 3 lÇn: vµo th¸ng 2 - 3 bãn 30%, th¸ng 8 - 9 bãn 40%, cßn l¹i bãn vµo th¸ng 10 - 11. C¸c lo¹i ph©n kho¸ng ph¶i ®−îc ®Ëp t¬i nhá vµ r¶i ®Òu lªn mÆt ®Êt d−íi mÐp t¸n l¸ råi dïng cuèc cuèc nhÑ ®Ó vïi ph©n. Chó ý, tr−íc khi bãn ph¶i lµm s¹ch cá. Sau lÇn bãn th¸ng 10 - 11 tiÕn hµnh tñ gèc cho cµ phª. Theo kinh nghiÖm cña c¸c hé trång cµ phª tèt, nÕu c©y cho 2 - 3 l¹ng qu¶, cÇn bãn t¨ng thªm 15 - 25g ph©n kali ®Ó ®¶m b¶o cho qu¶ mÈy nhiÒu vµ chèng bÖnh nÊm. MÆt kh¸c, vÒ mïa ®«ng cÇn cã c¸c th«ng tin cña c¬ quan khÝ t−îng thuû v¨n ®Ó cã kÕ ho¹ch ch¨m bãn ®Çy ®ñ cho c©y ®ñ søc chèng rÐt; chuÈn bÞ c¸c ph−¬ng tiÖn ®Ó phun t−íi n−íc lªn t¸n l¸ cµ phª khi s−¬ng muèi s¾p xÈy ra. §ång thêi sau c¸c ®ît s−¬ng muèi g©y h¹i, ph¶i ch¨m bãn thªm ®Ó c©y mau håi phôc. C¸c lo¹i c©y rõng ch¾n giã, c©y che bãng, c©y l©u n¨m trong v−ên ... ®Òu cã t¸c dông che ch¾n s−¬ng muèi cho cµ phª. ViÖc t−íi n−íc ®Ó gi÷ ®ñ Èm cho cµ phª cÇn ®−îc tiÕn hµnh ngay sau khi trång míi, mçi c©y t−íi 10 - 12 lÝt, sau ®ã tuú t×nh h×nh n¾ng h¹n mµ t−íi tiÕp thªm vµi tuÇn. Khi cµ phª ®· lín, nhÊt lµ b¾t ®Çu thêi kú ra hoa, cÇn chó ý vÊn ®Ò t−íi. Nh− trªn ®· tr×nh bµy, cµ phª cÇn cã vµi th¸ng kh« h¹n trong vô ®«ng ®Ó ph©n ho¸ mÇm hoa, nh−ng khi nô gÇn në th× l¹i rÊt cÇn n−íc vµ sau ®ã hoa në, nu«i qu¶ non, c©y cµ phª lu«n lu«n cÇn cã n−íc ®ñ Èm, thêi gian nµy nÕu kh« h¹n cÇn t−íi 20 - 40 lÝt/c©y vµ cã thÓ t−íi 2 - 3 lÇn cho tíi khi qu¶ ®Ëu vµ lín b»ng h¹t ng«. ë n¬i cã ®iÒu kiÖn nªn th¸o n−íc t−íi trµn. Lu«n kÕt hîp xíi x¸o, t−íi vµ tñ gèc gi÷ Èm. Tõ th¸ng 4 khi b¾t ®Çu m−a rµo cho tíi th¸ng 10, ë c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c, hÇu nh− kh«ng ph¶i t−íi cho cµ phª. Víi kü thuËt th©m canh, c©y cµ phª trong qu¸ tr×nh sinh tr−ëng, ph¶i ®−îc söa cµnh t¹o h×nh hµng n¨m míi ®¶m b¶o n¨ng suÊt cao. Cã thÓ coi ®©y lµ mét trong c¸c biÖn ph¸p kü thuËt quan träng nh»m gióp c©y cµ phª cã c¸c cµnh h÷u hiÖu ®−îc ph©n bæ ®Òu trong t¸n, cã kh¶ n¨ng ra qu¶ nhiÒu vµ æn ®Þnh qua c¸c n¨m. §©y lµ mét biÖn ph¸p kü thuËt ®ßi hái mét kü n¨ng cao vµ kinh nghiÖm l©u n¨m. 44 Th«ng th−êng cã 2 c¸ch t¹o h×nh t¸n c©y cµ phª lµ: - T¹o h×nh c¬ b¶n lµ c¸ch ®Ó c©y cµ phª ph¸t triÓn c¸c th©n, mang nh÷ng cµnh cÊp I ®Ó t¹o bé khung cña c©y cµ phª. Ng−êi ta h·m ngän hoÆc ®Ó cho c©y cµ phª ph¸t triÓn tù do theo chiÒu cao. Khi c©y cµ phª cao h¬n 1m th× h·m ngän vµ tuú theo gièng mµ ®Ó ®é cao 1,2m; 1,4m vµ 1,8m, nh− gièng Catimor, Catura th× ®Ó 1,2m lµ võa. Tuy vËy, víi cïng 1 lo¹i gièng, nh−ng nÕu trång ë ®Êt tèt vµ ®−îc ch¨m bãn ®Çy ®ñ th× nªn bÊm ngän cao h¬n, so víi n¬i ®Êt xÊu kÐm mµu mì. V× thiÕu dinh d−ìng, ta nªn ®Ó thÊp h¬n cho c©y ®ñ søc nu«i tÇng I mét c¸ch v÷ng ch¾c. Sau ®ã, ch¨m sãc vµ nu«i tiÕp tÇng II ®Ó ®−a bé t¸n c©y lªn cao h¬n. §èi víi cµ phª chÌ, cã thÓ nu«i 1 hoÆc 2 th©n chÝnh vµ nh− vËy khi h·m ngän sÏ t¹o thµnh t¸n c©y cã h×nh trô ®¬n hoÆc trô kÐp. C©y cµ phª chÌ, do dÔ bÞ s©u ®ôc th©n tÊn c«ng, nªn trªn th©n c©y, c¸c cµnh c¬ b¶n, tøc cµnh cÊp I cµng xÝt nhau cµng tèt, chØ c¾t bá c¸c cµnh thËt xÊu. Ngoµi ra, ng−êi ta cßn ®Ó cho c©y ph¸t triÓn tù do theo chiÒu cao; c¸ch nµy Ýt phæ biÕn v× chØ sö dông n¬i cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho cµ phª. - T¹o h×nh nu«i qu¶ lµ sau khi t¹o h×nh c¬ b¶n, c©y ph¸t triÓn ra c¸c cµnh cÊp I th× ng−êi ta lµm cho c¸c cµnh nµy sinh c¸c cµnh cÊp II vµ tõ cµnh cÊp II ra c¸c cµnh cÊp III v.v... nh÷ng cµnh nµy gäi chung lµ cµnh thø cÊp, cã kh¶ n¨ng ra qu¶ cho n¨ng suÊt. Trong kü thuËt t¹o h×nh nu«i qu¶, ng−êi ta tiÕn hµnh mÊy lo¹i nh−: + BÊm ®u«i Ðn: Khi trªn cµnh cÊp I cã Ýt cµnh cÊp II th× ng−êi ta ng¾t ngän cµnh vµ 2 l¸ chãt cµnh t¹o ra h×nh ®u«i chim Ðn. Nh− vËy c¸c cµnh thø cÊp sÏ ph¸t triÓn. Còng cã khi do c©y giao t¸n, nhÊt lµ ®èi víi c¸c gièng ®−îc trång dÇy nh− Catimor, th× ng−êi ta còng bÊm ®u«i Ðn ®Ó h¹n chÕ giao t¸n. Chó ý chç bÊm ®u«i Ðn (chãt cµnh) nÕu cã chåi mäc ra th× c¾t bá. + T¹o h×nh èng: Trªn c¸c cµnh cÊp I, n¬i gÇn s¸t th©n kho¶ng 10 - 15cm, nÕu cã c¸c cµnh cÊp II th× ng−êi ta ng¾t bá mét c¸ch võa ph¶i. + T¹o h×nh th«ng tho¸ng lµ ph¶i ng¾t bá tÊt c¶ c¸c chåi v−ît mäc tõ gèc, tõ th©n, c¸c cµnh yÕu, cµnh t¨m h−¬ng v× ®©y lµ c¸c cµnh v« hiÖu. C¸c cµnh v−ît mäc khoÎ, mËp, th¼ng, tiªu tèn dinh d−ìng cña c©y. ChØ khi nµo c©y bÞ s©u bÖnh, gÉy th©n chÝnh míi ph¶i nu«i cµnh v−ît ®Ó t¹o thµnh th©n chÝnh. PHßNG TRõ S¢U BÖNH C©y cµ phª chÌ th−êng bÞ s©u bÖnh h¹i nhiÒu h¬n so víi cµ phª vèi. Trong ®iÒu kiÖn sinh th¸i cña c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c n−íc ta, loµi cµ phª chÌ nãi chung th−êng bÞ c¸c loµi s©u h¹i nh− s©u ®ôc th©n, s©u gËm vá, s©u ®á, rÖp s¸p, rÖp vÈy xanh... vµ c¸c nÊm nh− gØ s¾t, nÊm hång, nÊm m¹ng nhÖn, nÊm kh« cµnh vµ kh« qu¶... Tuy nhiªn, quan träng h¬n c¶ lµ s©u ®ôc th©n, s©u gËm vá, nÊm gØ s¾t, nÊm kh« cµnh kh« qu¶. Trõ s©u gËm vá míi ph¸t sinh vµ g©y h¹i ë vïng T©y B¾c trong mÊy n¨m gÇn ®©y, cßn c¸c s©u bÖnh kh¸c ®· g©y h¹i nhiÒu n¨m cho cµ phª chÌ nhÊt lµ ®èi víi c¸c gièng Bourbon, Typica, Catura... ë c¸c vïng Phñ Quú (NghÖ An), §iÖn Biªn (Lai Ch©u)... NhiÒu diÖn tÝch hµng chôc ha ë c¸c n«ng tr−êng §«ng HiÕu, T©y HiÕu (NghÖ An) ®· bÞ s©u ®ôc th©n g©y h¹i tíi 100% sè c©y. §èi víi c¸c gièng dÔ nhiÔm th× thiÖt h¹i do s©u bÖnh g©y ra bao gåm: gi¶m mËt ®é c©y, gi¶m tuæi thä cña c©y, do ®ã rót ng¾n thêi kú kinh doanh cña v−ên c©y, thiÖt h¹i vÒ n¨ng suÊt cã khi gi¶m tíi 20 -40%. ViÖc phßng trõ ®· ®−îc nghiªn cøu nhiÒu ë n−íc ta vµ ®· cã nh÷ng biÖn ph¸p phßng trõ víi kÕt qu¶ tèt. Tuy nhiªn cã thÓ nãi, kh«ng cã biÖn ph¸p riªng rÏ nµo h÷u hiÖu cao, mµ ph¶i biÕt kÕt hîp c¸c biÖn ph¸p tõ kh©u gièng, canh t¸c ®Õn sö dông thuèc b¶o vÖ thùc vËt. 45 D−íi ®©y lµ nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh häc chñ yÕu cña mét sè loµi quan träng. S©u h¹i - S©u ®ôc th©n (Xylotrechus quadripes) Tr−ëng thµnh lµ con xÐn tãc, th©n dµi 17 - 18mm, r©u ®Çu th¼ng, dµi trung b×nh, cã nhiÒu ®èt; l−ng ngùc mÇu vµng x¸m. Khi c¸nh cøng cña xÐn tãc chôm l¹i th× trªn c¸nh cã c¸c v¹ch vµng h×nh ch÷ nh©n trªn nÒn ®en; trªn m¶nh l−ng ngùc cã h×nh ch÷ U n»m óp mµu vµng. Trøng h×nh bÇu dôc, mét ®Çu to, dµi 1,2mm. S©u non mÇu tr¾ng ngµ, kh«ng cã ch©n, c¸c ®èt th©n rÊt râ, ngang ngùc réng h¬n bông; hµm r¨ng cøng, khoÎ mÇu n©u sÉm. Khi gÇn lét nhéng th× phÇn ngùc hÑp l¹i b»ng phÇn bông, nhéng trÇn mÇu vµng sÉm. Loµi s©u nµy chØ ph¸ h¹i cµ phª chÌ. Tuú thuéc vµo thêi tiÕt, trøng ph¸t triÓn tõ 15 ®Õn 30 ngµy; s©u non tõ 2 ®Õn 4 th¸ng, nhéng ph¸t triÓn h¬n 30 ngµy. Tuy ph¸t triÓn quanh n¨m, tøc lµ hÇu nh− lóc nµo còng b¾t gÆp c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña s©u ®ôc th©n trong th©n c©y cµ phª chÌ; nh−ng mçi n¨m chñ yÕu cã 2 løa s©u, cã khi 3 løa: løa 1 b¾t ®Çu tõ th¸ng 4, xÐn tãc b¾t ®Çu ®Î trøng vµo th©n c©y cµ phª chÌ vµ tíi th¸ng 10 - 11 th× vò ho¸ vµ tr−ëng thµnh l¹i ®Î trøng, tøc lµ b¾t ®Êu løa thø 2; còng cã khi løa 2 b¾t ®Çu tõ th¸ng 7 - 8 vµ løa thø 3 tõ th¸ng 10, 11. Con tr−ëng thµnh (xÐn tãc) ®Î trøng vµo vÕt nøt trªn vá c©y cµ phª. Sau khi në, s©u non ®ôc vµo líp vá thµnh ®−êng vßng, sau ®ã, th−êng sang tuæi 2, th× ®ôc s©u vµo phÇn gç vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn trong ®ã cho ®Õn khi lét nhéng, t¹o thµnh c¸c ®−êng quanh co ®i lªn hoÆc ®i xuèng; ®ôc tíi ®©u, s©u non dïng ph©n bÞt ®−êng ®ôc tíi ®ã. Khi gÇn lét nhéng, s©u ®ôc 1 æ s¸t vá c©y vµ lét nhéng t¹i ®ã, sau ®ã vò ho¸ vµ ®ôc mét lç trßn qua vá ®Ó chui ra ngoµi. Nh÷ng c©y bÞ s©u ®ôc th©n th−êng cã mµu vµng óa, lóc ®Çu hÐo nhÑ vµo c¸c giê n¾ng to; sau møc ®é h¹i t¨ng lªn th× c©y vµng h¼n vµ hÐo rò; nhiÒu c©y cÇm cµnh lay, cã thÓ lµm c©y gÉy ngang th©n. XÐn tãc −a ®Î trøng vµo c©y th−a cµnh Ýt l¸; gÆp c©y cã t¸n cµnh l¸ rËm r¹p th× xÐn tãc khã tiÕp cËn víi th©n, nªn Ýt cã kh¶ n¨ng g©y h¹i. §©y lµ ®Æc ®iÓm cã ë c¸c gièng nh− Catimor, Catura so víi c¸c gièng Bourbon, Typica. §Ó phßng trõ s©u ®ôc th©n, cÇn tiÕn hµnh: - Ch¨m sãc tèt, bãn ®ñ ph©n ®Ó c©y ph¸t triÓn nhiÒu cµnh l¸, bao phñ, che ch¾n cho th©n c©y. - Trång c¸c gièng thÊp c©y, nhiÒu cµnh, rËm l¸ nh− Catimor, Catura, Catuay... Riªng gièng Catimor cã thÓ trång dÇy tõ 5.000 - 6.000 c©y/ha, còng lµ mét biÖn ph¸p chèng s©u ®ôc th©n cã hiÖu qu¶. §èi víi c¸c gièng, th©n cao, th−a cµnh, Ýt l¸ nh− Bourbon, Typica... th× cÇn quÐt thuèc lªn th©n c©y mét n¨m 2 lÇn ®Ó chèng xÐn tãc ®Î trøng. Th−êng dïng ph©n bß + ®Êt sÐt vµ lindanpho theo tû lÖ 10 + 5 + 1 vµ pha 10 phÇn n−íc. Trén ®Òu thµnh thÓ nh·o vµ dïng ®o¹n th©n c©y tre b¸nh tÎ, ®Ëp dËp thµnh chæi ®Ó quÐt ®Òu vµ kÝn th©n c©y. Khi cã c©y bÞ h¹i nÆng th× nhæ vµ ®èt ®Ó diÖt s©u, h¹n chÕ l©y lan. BiÖn ph¸p tèt nhÊt ®Ó phßng s©u ®ôc th©n hiÖn nay lµ trång gièng Catimor víi mËt ®é 5.000 - 6.000 c©y/ha. - S©u gÆm vá (Dihammus cervinus) Loµi s©u nµy míi xuÊt hiÖn trong mÊy n¨m gÇn ®©y ë vïng §iÖn Biªn (Lai Ch©u). 46 S©u gËm vá còng thuéc hä xÐn tãc Cerambycidae bé c¸nh cøng Coleoptera. Loµi s©u gËm vá còng cã nhiÒu ®iÓm t−¬ng ®ång nh− loµi ®ôc th©n Xylotrechus quadripes. Tuy vËy nã cã nh÷ng nÐt ®Æc thï riªng. VÒ c©y ký chñ, hiÖn nay míi t×m thÊy ë cµ phª chÌ lµ chÝnh, ch−a ph¸t hiÖn thÊy ë c¸c c©y trång kh¸c kÓ c¶ cµ phª vèi vµ cµ phª mÝt. Trong sè c¸c gièng cµ phª chÌ nhËn xÐt b−íc ®Çu cho thÊy, c¸c gièng th−a cµnh, Ýt l¸, ®o¹n th©n cao vµ trèng tr¶i nh− Bourbon, Typica... bÞ h¹i nhiÒu vµ nÆng h¬n so víi c¸c gièng nh− Catimor, Catura, Catuay... lµ c¸c gièng thÊp c©y rËm cµnh l¸, th©n ®−îc che ch¾n. Con tr−ëng thµnh lµ xÐn tãc, cã kÝch th−íc trung b×nh, dµi trªn d−íi 20mm, bÒ ngang 5 - 7mm. Trªn c¸nh cã hoa v©n d¹ng c¸c g¹ch mÇu vµng trªn nÒn x¸m. R©u ®Çu h×nh sîi chØ, cã ®èt, chiÒu dµi võa ph¶i. Hµm r¨ng, ch©n, c¸nh mµng ph¸t triÓn tèt, do vËy kh¶ n¨ng di ®éng, bay còng tèt. XÐn tãc xuÊt hiÖn lÎ tÎ vµ kh«ng tËp trung vµo c¸c giê nhÊt ®Þnh do vËy khã ph¸t hiÖn trªn v−ên cµ phª. Tr−ëng thµnh c¸i ®Î trøng vµo vá th©n c©y, n¬i cã c¸c khe nøt. S©u non sau khi në, gËm vµo vá vµ b¾t ®Çu tõ tuæi 2 th× sinh sèng ë phÇn tiÕp gi¸p gi÷a vá vµ gç, ®©y lµ ®Æc ®iÓm kh¸c víi s©u ®ôc th©n. S©u non gËm tíi ®©u th× mÆt vá phÝa ngoµi næi cém lªn tíi ®ã. Trong qu¸ tr×nh sinh sèng cña s©u non nh− vËy, c¸c m¹ch dÉn cña vá vµ gç th©n bÞ c¾t ngang, lµm cho sù vËn chuyÓn n−íc vµ chÊt dinh d−ìng bÞ trë ng¹i, t¸n l¸ bÞ vµng vµ hÐo. Khi s©u gËm thµnh vßng trßn khÐp kÝn quanh th©n c©y th× c©y bÞ vµng óa vµ hÐo chÕt. Qu¸ tr×nh nµy diÔn ra chËm vµ kÐo dµi v× s©u non ph¸t triÓn tõ tuæi 1 ®Õn tuæi 5 ®ßi hái 4 - 5 th¸ng. Nhê líp vá th©n che ch¾n bªn ngoµi nªn s©u non ®−îc b¶o vÖ kh¸ tèt. Sau khi ph¸t triÓn ®Éy søc, s©u non t×m mét n¬i ë d−íi vá ®Ó lét nhéng, rèi tõ ®ã vò ho¸ thµnh xÐn tãc bay ra, ®Ó giao phèi vµ ®Î trøng t¹o thµnh mét thÕ hÖ tiÕp theo. Phßng trõ: §èi víi s©u gÆm vá cã thÓ ¸p dông nh− ®èi víi s©u ®ôc th©n Xylotrechus quadripes. BiÖn ph¸p quan träng lµ ph¸t hiÖn sím ®Ó kÞp thêi phßng trõ. ViÖc trång c¸c gièng thÊp c©y, xÝt cµnh, rËm l¸ nh− Catimor, Catura... còng cã ý nghÜa h¹n chÕ t¸c h¹i cña s©u. Theo kinh nghiÖm cña mét sè ng−êi s¶n xuÊt cµ phª th× trong ®iÒu kiÖn cho phÐp nªn trång dÇy, mËt ®é tíi 5.000 c©y/ha, còng cã t¸c dông ng¨n ngõa loµi s©u nµy. - S©u ®á (Zeuzera coffeae) S©u nµy cßn gäi lµ s©u hång v× m×nh s©u cã mÇu ®á hång. Tr−ëng thµnh lµ loµi b−ím, mÇu c¸nh tr¾ng cã nhiÒu chÊm xanh biÕc, th©n dµi 20 -35mm, s¶i c¸nh dµi 30 -54mm. B−ím c¸i cã r©u ®Çu d¹ng sîi chØ, trªn c¸nh cã chÊm trßn, to mÇu xanh; b−ím ®ùc cã r©u ®Çu h×nh r¨ng l−îc ë gèc, cßn phÇn ngän lµ h×nh sîi chØ; trªn c¸nh cã nhiÒu chÊm nhá, mÇu xanh. Trøng h×nh h¹t xoµi, 1 ®Çu to, dµi 1mm. S©u non mµu ®á hång hoÆc ®á da cam; trªn m×nh cã c¸c l«ng cøng, th−a, h¬i dµi. PhÝa l−ng cña ®èt ngùc vµ ®èt cuèi th©n cã m¶nh sõng cøng, mÇu n©u ®en. Khi lín ®Éy søc, s©u non dµi 30 -50mm. Nhéng dµi 15 -35mm, bÒ ngang 3 - 7 mm. §Ønh ®Çu nh« ra phÝa tr−íc, tr«ng tùa c¸i má. PhÝa l−ng cña mçi ®èt bông cã 2 hµng gai mÇu n©u song song víi ngÊn ®èt. Ngoµi cµ phª, s©u ®á cßn ph¸ h¹i nhiÒu lo¹i c©y trång kh¸c nh− chÌ, muång, cam... B−ím c¸i ®Î trøng lªn vá cµnh, vá th©n c©y cµ phª vµo ®Çu mïa hÌ. VÞ trÝ ®Î trøng th−êng lµ khe gi÷a nô, hoa, qu¶ non, n¸ch l¸. Sau khi në, s©u non ®ôc vµo cµnh non lµm cho c¸c l¸ phÝa trªn lç ®ôc bÞ hÐo råi chÕt kh«. Cµng lín, s©u non cµng ®ôc s©u vµo gi÷a th©n hoÆc cµnh vµ lµm thµnh 1 ®−êng èng th¼ng, 47 rçng ë gi÷a phÇn gç vµ s©u ¨n xuèng phÝa d−íi råi lét nhéng. Qu¸ tr×nh sinh sèng s©u non t¹o 1 lç trßn ngang th©n hoÆc cµnh c©y ®Ó ®ïn ph©n d¹ng mïn c−a, ra ngoµi. Th©n hoÆc cµnh dÔ bÞ gÉy ngang n¬i cã lç ®ïn ph©n s©u. S©u cã thÓ ph¸t sinh g©y h¹i quanh n¨m, xong nÆng nhÊt lµ tõ cuèi mïa xu©n ®Õn cuèi mïa thu. BiÖn ph¸p phßng trõ s©u ®á chñ yÕu lµ c¾t cµnh bÞ s©u ®Ó diÖt s©u non v× s©u ®á ph¸t sinh lÎ tÎ vµ r¶i r¸c. NÕu mËt ®é s©u nhiÒu th× sau khi c¾t cµnh nªn ch¨m bãn bæ sung cho cµ phª. Chó ý c¸c c©y trång kh¸c nh− chÌ, muång... nÕu cã s©u ®á còng cÇn tiÕn hµnh diÖt trõ lu«n cïng víi cµ phª. - RÖp s¸p h¹i qu¶, l¸ (Pseudococcus sp.) RÖp tr−ëng thµnh c¸i th©n mÒm, h×nh bÇu « van, dµi 4mm, ngang 2mm, trªn m×nh cã líp s¸p xèp nh− b«ng mÇu tr¾ng, kh«ng thÊm n−íc, xung quanh r×a th©n cã c¸c tua s¸p, tr¾ng dµi, riªng ®«i tua cuèi th©n bao giê còng dµi h¬n c¸c tua kh¸c, ®é dµi cña ®«i tua nµy lµ mét trong c¸c ®iÓm ®Ó ph©n lo¹i. RÖp tr−ëng thµnh ®ùc cã ®«i c¸nh máng, th©n thon dµi 2 - 3mm, r©u ®Çu cã nhiÒu ®èt; trªn r©u ®Çu vµ c¸c ch©n cã nhiÒu l«ng cøng. Trªn ®Çu cã 2 m¾t kÐp to, ®en. Cuèi th©n cã 2 tua cong h×nh gäng k×m. Trøng h×nh bÇu dôc, dÝnh víi nhau thµnh æ vµ ®−îc phñ mét líp s¸p xèp mÇu tr¾ng. RÖp non míi në h×nh « van, ch−a cã s¸p vµ mµu hång thÞt, ch©n kh¸ ph¸t triÓn, v× vËy ë tuæi 1 rÖp non bß nhanh nhÑn ®Ó t×m n¬i c− tró. Tõ th¸ng 4, rÖp b¾t ®Çu ®Î trøng trong bäc s¸p. RÖp non míi në, sau vµi giê t×m n¬i sinh sèng, sau ®ã trô l¹i vµ ph¸t triÓn thµnh æ rÖp. æ rÖp th−êng tËp trung ë cuèng chïm qu¶, cuèng l¸. T¸c h¹i cña rÖp râ nhÊt trong c¸c th¸ng hÌ thu, c¸c bé phËn bÞ h¹i hÐo nhÑ, óa vµng vµ rông. Sang cuèi hÌ th× nÊm muéi ph¸t triÓn, ¶nh h−ëng xÊu ®Õn quang hîp cña c©y. Mïa ®«ng, rÖp Ýt ph¸t triÓn vµ nh÷ng con c¸i tr−ëng thµnh tró Èn trong c¸c kÏ l¸, bóp hoa hoÆc mÆt d−íi l¸ giµ, nhê líp s¸p phñ trªn m×nh, nªn rÖp chèng ®−îc l¹nh. Phßng trõ rÖp s¸p cÇn tiÕn hµnh sím, v× khi rÖp ®· cã líp s¸p trªn m×nh th× c¸c dung dÞch thuèc sau khã thÊm vµo m×nh rÖp. Cuèi vô xu©n khi trøng rÖp në vµ rÖp non bß ®i t×m n¬i c− tró th× phun thuèc nh− supracid 25E pha 0,1%. C¾t tØa cµnh hîp lý ®Ó t¹o th«ng tho¸ng vµ Ýt Èm −ít cho v−ên cµ phª, ®Æc biÖt lµ c¸c c©y che bãng qu¸ møc. -RÖp s¸p h¹i gèc, rÔ (Preudococcus mercaptor) Loµi rÖp s¸p nµy, vÎ mÆt h×nh th¸i t−¬ng tù nh− loµi h¹i qu¶ vµ l¸ nãi ë trªn, tuy kÝch th−íc nhá h¬n Ýt nhiÒu. RÖp s¸p h¹i gèc sèng vµ sinh s¶n trong ®Êt, b¸m vµo vá rÔ vµ t¹o thµnh 1 líp ®Êt keo bao bäc xung quanh rÔ. Nhê líp ®Êt keo nµy mµ n−íc kh«ng thÊm vµo æ rÖp, rÖp sinh sèng an toµn. ë n¬i rÖp sèng cã 1 loµi nÊm ph¸t triÓn. C©y cµ phª bÞ h¹i bé rÔ, nªn vµng hÐo, nh−ng qu¸ tr×nh diÔn biÕn chËm vµ ph¶i qua 1 -2 vô míi hÐo vµng vµ chÕt; xong n¨ng suÊt, sinh tr−ëng gi¶m râ rÖt. 48 RÖp s¸p nµy h¹i rÊt nhiÒu c©y kÓ c¶ cá d¹i vµ c©y trång hµng n¨m nh− s¾n, l¹c, khoai lang... §Ó phßng trõ cÇn theo dâi nh÷ng c©y cµ phª bÞ hÐo h¬i vµng, b»ng c¸ch bíi ®Êt ®Ó quan s¸t bé rÔ, nÕu thÊy chím cã rÖp lËp tøc ph¶i kiÓm tra tÊt c¶ nh÷ng c©y nghi ngê vµ tiÕn hµnh xö lý tõng c©y mét. C¸ch xö lý: Bíi ®Êt xung quanh gèc thµnh h×nh phÔu, ®−êng kÝnh 25 -30cm vµ s©u 15 -20 cm cho lé râ æ rÖp, sau ®ã dïng dung dÞch supracid 25E pha 0,2% vµ t−íi vµo gèc, tuú theo c©y cµ phª lín hoÆc nhá mµ t−íi tõ 1 -2 lÝt ®Õn 3 -4 lÝt dung dÞch thuèc. Sau vµi ngµy míi lÊp ®Êt l¹i. BÖnh h¹i - GØ s¾t (Hemileia vastatrix) BÖnh gØ s¾t cßn gäi lµ nÊm da cam, v× vÕt bÖnh cã mµu vµng nh− cam chÝn. §Çu tiªn, vÕt bÖnh xuÊt hiÖn nh− mét chÊm nhá h¬i vµng, sau dÇn dÇn trë thµnh vÕt h×nh trßn mµu vµng xanh phÝa trªn mÆt l¸ vµ mµu vµng t−¬i phÝa d−íi mÆt l¸; ë mÆt d−íi l¸, trªn vÕt bÖnh dÇn dÇn xuÊt hiÖn c¸c bét vµng t−¬i, ®ã lµ c¸c bµo tö cña nÊm. Sè l−îng bµo tö trªn mçi vÕt bÖnh víi ®−êng kÝnh 6 - 8 mm, cã tíi hµng tû c¸i. Nhê khèi l−îng khæng lå nh− vËy nÊm l©y lan rÊt nhanh. NhiÒu khi trªn vÕt bÖnh cã c¸c nÊm tr¾ng, ®ã lµ nÊm ký sinhVerticillium sinh sèng trªn bµo tö nÊm Hemileia vastatrix. Quanh n¨m cã thÓ thÊy vÕt bÖnh trªn c©y cµ phª chÌ, nh−ng víi ®iÒu kiÖn miÒn B¾c n−íc ta, th× bÖnh gØ s¾t cã hai thêi ®iÓm lµ vô xu©n th¸ng 3 - 4 vµ vô thu: th¸ng 9 - 10, còng cã n¬i chØ cã 1 vô mµ bÖnh g©y h¹i nÆng. Bµo tö bay theo giã, dÝnh b¸m theo c«n trïng, chim, ng−êi vµ dông cô ch¨m sãc råi r¬i vµo c¸c l¸ c©y khoÎ, khi gÆp ®é Èm, giät s−¬ng th× nÈy mÇm vµ x©m nhiÔm g©y bÖnh. NÊm −a thÝch khÝ hËu Êm vµ Èm, nhiÖt ®é b×nh qu©n 20 - 240C vµ Èm ®é tõ 85% trë lªn. N¬i cã c©y bãng m¸t qu¸ r©m m¸t th× bÖnh th−êng nÆng h¬n. NÊm Hemileia vastatrix g©y h¹i cµ phª chÌ, cµ phª mÝt vµ hiÖn nay ®ang g©y nhiÔm trªn cµ phª vèi ë T©y Nguyªn. Trong sè c¸c gièng cµ phª chÌ hiÖn nay ë n−íc ta cã gièng Catimor tá ra Ýt nhiÔm bÖnh gØ s¾t h¬n c¶. C¸c gièng nh− Bourbon, Typica, Catura ®Òu bÞ bÖnh rÊt nÆng; phÇn lín vÒ mïa ®«ng rông l¸ do gØ s¾t. BÖnh gØ s¾t ph¸t triÓn m¹nh ë n¬i trång c¸c gièng nhiÔm vµ cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu thÝch hîp. §Ó ng¨n ngõa bÖnh gØ s¾t, tr−íc hÕt cÇn më réng trång gièng kh¸ng nh− Catimor, Catuay. Ch¨m sãc ®Çy ®ñ vµ bãn NPK + ph©n chuång c©n ®èi còng gióp cho c©y cµ phª chèng chÞu gØ s¾t ë møc ®é nhÊt ®Þnh. HiÖn nay thuèc ®Æc hiÖu trõ gØ s¾t lµ tilt, sau ®ã lµ bayleton. Thuèc boãc ®« tuy vÉn cã t¸c dông ng¨n ngõa bÖnh, nh−ng Ýt sö dông v× viÖc pha chÕ kh«ng ®¬n gi¶n. Thuèc tilt pha 0,05% (n¨m phÇn v¹n) thuèc bayleton pha 0,1% (mét phÇn ngh×n). Phun kü mÆt d−íi l¸ cµ phª. Thêi vô phun thÝch hîp lµ cuèi th¸ng 3 ®Çu th¸ng 4 vµ cuèi th¸ng 9 ®Çu th¸ng 10; tuy nhiªn cÇn chó ý theo dâi khi c¸c vÕt bÖnh ®Çu mïa b¾t ®Êu cã bµo tö mÇu da cam t−¬i vµ c¸c ®iÒu kiÖn khÝ hËu Êm dÇn cã m−a nhÑ, tøc lµ thuËn lîi cho nÊm x©m nhiÔm, ph¸t triÓn. §èi víi c¸c gièng nhiÔm nÆng nh− Bourbon, Typica ... cÇn chó ý t¨ng c−êng ch¨m sãc nh− bãn ph©n, gi÷ Èm hoÆc t−íi (vÒ mïa ®«ng) ®Ó c©y mau phôc håi khi bÞ rông l¸ hµng lo¹t. 49 - BÖnh nÊm hång (Cortisium salmonicolor) BÖnh ph¸t sinh vµ g©y h¹i trªn chç ph©n cµnh vµ lan lªn cµnh c¬ b¶n. VÕt bÖnh cã mµu phít hång, lóc ®Çu mÆt nh·n, sau mµu hång cµng râ vµ trªn ®ã cã líp bét rÊt mÞn, ®ã lµ mét khèi l−îng khæng lå c¸c bµo tö cña nÊm. Bµo tö rÊt nhá vµ rÊt dÔ dµng bay theo giã. VÕt bÖnh ph¸t triÓn theo chiÒu dµi däc cµnh vµ dÇn dÇn bäc hÕt chu vi cµnh vµ lóc ®ã phÇn cµnh phÝa trªn vÕt bÖnh bÞ vµng, hÐo vµ l¸ rông; cµnh sÏ bÞ chÕt kh«. Ngoµi cµ phª, bÖnh nÊm hång cßn g©y h¹i trªn rÊt nhiÒu loµi c©y nh− cao su, hå tiªu, muång, cam, chÌ ... NÊm ph¸t triÓn thuËn lîi ë n¬i qu¸ rËm r¹p, Èm −ít vµ cã thêi tiÕt nãng. ë miÒn B¾c, nÊm g©y bÖnh m¹nh vµo mïa hÌ thu vµ nÕu kh«ng tiÕn hµnh c¸c biÖn ph¸p xö lý th× bÖnh tiÕp tôc ph¸t triÓn tíi cuèi n¨m. BiÖn ph¸p phßng trõ h÷u hiÖu lµ kÕt hîp c¾t c¸c cµnh bÖnh ®Ó ®èt víi viÖc ch¨m sãc nh− bãn vµ c¾t tØa hîp lý c¸c cµnh v« hiÖu, diÖt s¹ch cá d¹i, lµm cho v−ên c©y th«ng tho¸ng, kh«ng bÞ ngËp óng n−íc. Phun thuèc validacin ®Ó trõ nÊm. Cã thÓ phun thuèc bayleton pha 0,1% lªn c¸c th©n cµnh cµ phª vµ c¸c c©y ký chñ kh¸c gÇn v−ên cµ phª. - BÖnh kh« cµnh kh« qu¶ (Collectotrichum coffeicola) BÖnh kh« cµnh kh« qu¶ g©y h¹i kh¸ phæ biÕn trªn cµ phª chÌ. TriÖu chøng cña bÖnh lµ hÇu hÕt c¸c cµnh trªn ngän c©y, kÓ c¶ mét sè cµnh mang qu¶ hÐo vµng råi dÇn dÇn rông l¸ cµnh kh«, qu¶ non hÐo vµ kh« n©u trªn cµnh, h¹t lÐp. BÖnh ph¸t sinh trªn c¸c c©y cµ phª b¾t ®Çu cho thu ho¹ch, tøc lµ tõ khi bãi løa qu¶ ®Çu tiªn. BÖnh ph¸t triÓn m¹nh ë c¸c v−ên cµ phª kÐm ch¨m sãc vµ ®Êt xÊu. C¸c gièng cµ phª chÌ hiÖn cã ë ta ®Òu dÔ bÞ bÖnh nµy g©y h¹i. §Ó phßng tr¸nh bÖnh kh« cµnh kh« qu¶, cÇn th©m canh ngay tõ ®Çu cho v−ên cµ phª, c¸c quy tr×nh kü thuËt vÒ trång míi nh− chän ®Êt phï hîp vÒ ®é s©u, ®é pH, ®µo hè, bãn lãt vµ quy tr×nh ch¨m sãc nh− bãn thóc, lµm cá d¹i v.v... NÕu bÖnh ph¸t triÓn nhiÒu th× phun thuèc nh− bayleton 0,1% vµo mïa hÌ thu. VI. THU HO¹CH, CHÕ BIÕN Vµ B¶O qU¶N Nh÷ng c«ng ®o¹n cuèi cña viÖc s¶n xuÊt cµ phª nh©n lµ thu ho¹ch, chÕ biÕn vµ b¶o qu¶n ®Ó ®−a ®i tiªu thô. §©y lµ c¸c c«ng viÖc còng ®ßi hái kü n¨ng cao nh»m n©ng cao chÊt l−îng hµng hãa, ®¹t tiªu chuÈn kh«ng nh÷ng vÒ phÈm chÊt mµ c¶ vÒ m· th−¬ng phÈm, ®¸p øng yªu cÇu cña thÞ tr−êng. + Thu ho¹ch Cµ phª chÌ chÝn kh¸ tËp trung, ®ã lµ mÆt thuËn lîi ®Ó thu ho¹ch gän trong mét thêi gian. Tuy nhiªn, ®Ó ®¹t ®iÒu ®ã ngay tõ khi hoa gÇn në vµ në ré, cÇn b¶o ®¶m ®ñ Èm, th−êng cÇn ph¶i t−íi cho hoa në ré, tËp trung ®Ó t¨ng qu¶ ®Ëu vµ ®é lín qu¶ ®−îc ®ång ®Òu, dÉn tíi qu¶ chÝn tËp trung. Víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu cña miÒn B¾c n−íc ta, cµ phª chÌ chÝn vµo c¸c th¸ng 10, 11, 12 vµ th¸ng 1. §©y th−êng lµ c¸c th¸ng kh« hanh, do vËy còng thuËn tiÖn cho chÕ biÕn, ph¬i kh«. 50 Nãi chung, chØ thu ho¹ch khi qu¶ cµ phª ®· chÝn kh«ng thu khi qu¶ cßn xanh vµ ng−îc l¹i còng kh«ng ®Ó qu¶ chÝn qu¸ bÞ rông, v× ë nhiÒu n¬i chån, sãc sÏ ¨n qu¶ chÝn, lµm ¶nh h−ëng ®Õn n¨ng suÊt. Tuy vËy, nÕu chÕ biÕn kh« th× cã thÓ thu c¶ qu¶ giµ, tøc lµ gÇn chÝn. Tr−êng hîp nµy chØ nªn sö dông vµo cuèi vô, khi thu ®ît cuèi cïng. ChÕ biÕn kh« lµ sau khi thu h¸i qu¶ vÒ ®em ph¬i, råi sau ®ã x¸t vá trÊu ®Ó lÊy nh©n. §èi víi cµ phª chÌ chÕ biÕn kh« th−êng lµm gi¶m chÊt l−îng cña s¶n phÈm nh©n, v× ph¬i qu¶ l©u kh«, hay bÞ nÊm mèc, lµm h−¬ng vÞ cµ phª bÞ gi¶m. Do vËy, ng−êi ta rÊt h¹n chÕ sö dông c¸ch chÕ biÕn kh«. Khi ph¬i ph¶i r¶i máng trªn nÒn kh«, cøng hoÆc nong nia vµ cè g¾ng tr¸nh ®Ó m−a, s−¬ng ®ªm lµm −ít. Chñ yÕu, chóng ta chÕ biÕn −ít cµ phª chÌ ®Ó cã h−¬ng vÞ th¬m ngon. Trong tr−êng hîp nµy ph¶i thu ho¹ch qu¶ ®óng tÇm chÝn kh«ng ®−îc h¸i qu¶ xanh, −¬ng vµ nh÷ng qu¶ chÝn qu¸ tÇm; v× khi x¸t t−¬i vµ lªn men ®ßi hái qu¶ võa chÝn tíi ®Ó sau nµy nh©n cµ phª cã h−¬ng vÞ th¬m ngon. Khi thu h¸i vÒ nÕu kh«ng x¸t t−¬i kÞp th× ph¶i r¶i qu¶ cµ phª ra sµn, dÇy 10 - 15cm ë n¬i r©m, tho¸ng khÝ vµ cè g¾ng chÕ biÕn sím, kh«ng ®−îc ®Ó qu¸ 24 giê. Tèt nhÊt lµ thu h¸i vÒ ®Õn ®©u ®em x¸t t−¬i ®Õn ®ã. ViÖc x¸t t−¬i cã thÓ dïng m¸y x¸t quay b»ng tay hoÆc ch¹y b»ng ®iÖn. ë S¬n La ®ang sö dông m¸y x¸t ch¹y ®iÖn víi c«ng suÊt 1 tÊn/giê rÊt thuËn tiÖn vµ ®¬n gi¶n. X¸t t−¬i ®Ó lo¹i bá líp vá thÞt qu¶. Sau ®ã ®Ó lªn men vµ röa s¹ch nhít råi ®em ph¬i. Sau khi x¸t, dïng n−íc s¹ch ®Ó ®·i lÊy h¹t (gäi lµ cµ phª thãc). §æ cµ phª thãc vµo ræ, thóng, chËu nhùa, thïng gç (tuyÖt ®èi kh«ng dïng thïng kim lo¹i) vµ phñ lªn trªn mét líp bao t¶i s¹ch ®Ó ñ lªn men, ®©y lµ ñ lªn men kh«. Hµng ngµy vµo buæi s¸ng, ®em h¹t cµ phª röa b»ng n−íc s¹ch, råi ®em h¹t ñ tiÕp ®Õn s¸ng ngµy h«m sau. ñ vµ röa s¹ch nh− vËy trong 2 ngµy lµ ®−îc. §Ó biÕt ch¾c sù lªn men ®· kÕt thóc, th−êng ng−êi ta sê mÆt h¹t ®· thÊy nh¸m, tøc lµ ®· hÕt chÊt nhên trªn vá trÊu cña h¹t. Sau ®ã ®em röa thËt s¹ch lÇn cuèi, råi ng©m trong n−íc s¹ch 10 - 12 giê vµ lÊy ra ®em ph¬i. Ph¬i cµ phª trªn s©n nÒn cøng nh− xi m¨ng, g¹ch vµ cã thÓ ph¬i trªn nong nia, phªn liÕp; kh«ng ®−îc ph¬i trªn nÒn ®Êt. H¹t cµ phª r¶i máng ®Ó mau kh« vµ ph¶i cµo ®¶o lu«n mçi giê mét lÇn, lµm nh− vËy ®Ó h¹t ®−îc kh« ®Òu. Trong khi ph¬i, nªn kÕt hîp nhÆt bá c¸c h¹t xÊu, ®en, lÐp vµ c¸c t¹p chÊt kh¸c. Tõ khi b¾t ®Çu ph¬i h¹t cµ phª, tuyÖt ®èi kh«ng ®Ó h¹t bÞ m−a vµ cuèi ngµy ph¶i thu dän cÊt vµo trong nhµ; nÕu l−îng h¹t nhiÒu nªn cµo gän thµnh ®èng vµ che ®Ëy tr¸nh m−a ®ªm hoÆc s−¬ng. Ban ngµy, kh«ng ph¬i h¹t trùc tiÕp d−íi n¾ng gay g¾t tõ nöa buæi s¸ng ®Õn nöa buæi chiÒu (10 giê ®Õn 14 giê). Ph¬i cµ phª ®óng kü thuËt míi ®¶m b¶o chÊt l−îng. Kinh nghiÖm cho thÊy nhiÒu khi h¹t tèt, mÈy, sau khi x¸t t−¬i vµ ñ lªn men ®¹t yªu cÇu nh−ng do ph¬i kh«ng tèt ®· lµm gi¶m chÊt l−îng h¹t th−¬ng phÈm rÊt nhiÒu, do h¹t bÞ mèc, bÞ biÕn mÇu hoÆc kh« kh«ng ®Òu, nh÷ng h¹t ch−a kh« kü sÏ lµm ¶nh h−ëng ®Õn h¹t kh« võa ®ñ. Tr−íc khi ®−a h¹t vµo b¶o qu¶n, tøc lµ ph¬i xong cÇn kiÓm tra h¹t b»ng c¸ch c¾n thö 1 sè h¹t, nÕu thÊy h¹t cøng r¾n kh«ng vì lµ ®−îc. Khi thö nªn lÊy h¹t ë nhiÒu ®iÓm kh¸c nhau trªn s©n ph¬i. Chó ý h¹t cµ phª th−¬ng phÈm ph¶i kh« h¬n h¹t cµ phª ®Ó gièng. Cô thÓ lµ thuû phÇn cña h¹t th−¬ng phÈm ph¶i ®¹t 12 - 18% cßn h¹t gièng lµ 18 - 20%. H¹t cµ phª th−¬ng phÈm sau khi ph¬i ®¹t yªu cÇu ®−îc b¶o qu¶n trong bao t¶i, thïng gç ... vµ xÕp lªn c¸c gi¸ cao, c¸ch mÆt ®Êt 0,5m trë lªn. N¬i b¶o qu¶n ph¶i tho¸ng, m¸t vµ tuyÖt ®èi 51 kh«ng bÞ Èm thÊp, m−a giét. CÇn cã biÖn ph¸p chèng chuét, mèi, mät nÕu b¶o qu¶n nhiÒu vµ l©u. Khi kiÓm tra thÊy h¹t cã biÓu hiÖn hót Èm trë l¹i th× cÇn lÊy ra ph¬i l¹i. Nãi chung, sau khi ph¬i kh« ®· cã thÓ ®em tiªu thô ngay trªn thÞ tr−êng. 52 §Ó phôc vô kinh tÕ hé gia ®×nh, Nhµ XuÊt b¶n N«ng nghiÖp phèi hîp víi Tæng c«ng ty Ph¸t hµnh s¸ch Trung −¬ng tæ chøc xuÊt b¶n vµ ph¸t hµnh c¸c bé s¸ch sau ®©y: 1. Kü thuËt trång cam, chanh, quýt, b−ëi 2. Sæ tay ng−êi trång v−ên (T¸i b¶n) 3. Sæ tay trång rau 4. Kü thuËt nu«i chim c¶nh 5. Sæ tay ch¨n nu«i gia cÇm 6. Kü thuËt nu«i lîn lín nhanh nhiÒu n¹c (T¸i b¶n) 7. Cai s÷a sím cho lîn con (t¸i b¶n) 8. Mét sè kinh nghiÖm nu«i t«m c¸ 9. Hái ®¸p vÒ ph¸p lÖnh ®ª ®iÒu 10. Kinh nghiÖm lµm giµu b»ng nghÒ nu«i thuû s¶n 11. BÖnh lîn vµ c¸ch phßng trÞ (T¸i b¶n) 12. KÕ ho¹ch sö dông ®Êt cña kinh tÕ hé Bé s¸ch trªn sÏ ®−îc Ên hµnh trong n¨m 1994 – 1995. S¸ch tr×nh bµy ng¾n gän, néi dung thiÕt thùc, h×nh thøc ®Ñp. B¹n cã thÓ mua ë c¸c hiÖu s¸ch nh©n d©n. NÕu cã nhu cÇu nhiÒu mêi b¹n liªn hÖ theo ®Þa chØ: 1) Tæng c«ng ty Ph¸t hµnh s¸ch Trung −¬ng 44 Trµng TiÒn – Hµ Néi. §T: 54541 2) Nhµ XuÊt b¶n N«ng nghiÖp D14 Ph−¬ng Mai - §èng §a – Hµ Néi §T: 523887. Chi nh¸nh Nhµ XuÊt b¶n N«ng nghiÖp t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh – 58 NguyÔn BØnh Khiªm, QI. §T : 99521