Kết quả điều tra nguồn tài nguyên thực vật ở xã Xuân Sơn huyện Tân Sơn tỉnh Phú Thọ

T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 1(45) Tập 1/N¨m 2008 48 kÕt qu¶ ®iÒu tra nguån tµi nguyªn thùc vËt ë x· Xu©n S¬n huyÖn T©n S¬n tØnh Phó Thä NguyÔn ThÞ YÕn - Lª Ngäc C«ng (Tr−êng §H S− ph¹m - §H Th¸i Nguyªn) §ç H÷u Th− (ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt) 1. Më ®Çu Xu©n S¬n lµ mét x] miÒn nói n»m ë phÝa t©y nam cña huyÖn T©n S¬n (tØnh Phó Thä), cã tæng diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn 6548 ha, trong ®ã chñ yÕu lµ ®Êt l©m nghiÖp chiÕm trªn 60%. X] Xu©n S¬n n»m trong vµnh ®ai nhiÖt ®íi nªn cã chÕ ®é khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa víi mïa ®«ng l¹nh. NhiÖt ®é trung b×nh hµng n¨m biÕn ®éng tõ 220C - 250C, l−îng m−a trung b×nh tõ 1500 - 2000 mm. §ã lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó th¶m thùc vËt rõng ph¸t triÓn. Trªn ®Þa bµn x] cã 2 d©n téc chÝnh lµ ng−êi Dao vµ ng−êi M−êng, sèng ph©n bè trong 5 xãm (Cái, LÊp, Dï, L¹ng vµ Lïng M»ng). Nguån sèng chÝnh cña céng ®ång d©n c− ë ®©y lµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, trång lóa n−íc, nh−ng chñ yÕu vÉn lµ canh t¸c n−¬ng rÉy truyÒn thèng vµ khai th¸c nguån tµi nguyªn rõng. §Ó gãp phÇn ®¸nh gi¸ ®Çy ®ñ vÒ gi¸ trÞ nguån tµi nguyªn thùc vËt ë x] Xu©n S¬n lµm c¬ së ®Þnh h−íng cho c«ng t¸c qu¶n lý, b¶o tån nguån tµi nguyªn sinh vËt, trong thêi gian tõ th¸ng 4 ®Õn th¸ng 11 n¨m 2007, chóng t«i ®] tiÕn hµnh ®iÒu tra ph©n lo¹i c¸c nhãm thùc vËt quan träng ë x] Xu©n S¬n. 2. §èi t−îng vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu §èi t−îng nghiªn cøu lµ toµn bé c¸c loµi thùc vËt tù nhiªn ë x] Xu©n S¬n, trong ®ã chñ yÕu lµ mét sè nhãm tµi nguyªn thùc vËt quan träng. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lµ ®iÒu tra thu thËp mÉu vËt trùc tiÕp trªn hiÖn tr−êng b»ng tuyÕn kh¶o s¸t vµ « tiªu chuÈn. X¸c ®Þnh tªn khoa häc cña c¸c loµi theo ph−¬ng ph¸p h×nh th¸i so s¸nh. §¸nh gi¸ c¸c loµi quý hiÕm theo c¸c tµi liÖu: S¸ch ®á ViÖt Nam (2004) [2], Danh lôc ®á IUCN (2001) [5]. Nghiªn cøu c¸c nhãm tµi nguyªn thùc vËt (c©y lµm thuèc, c©y cho gç, c©y cã tinh dÇu, c©y ¨n ®−îc), theo c¸c tµi liÖu cña NguyÔn TiÕn B©n (2003 - 2005) [1], Vâ V¨n Chi (1997) [3], Ph¹m Hoµng Hé (1992) [4]. 3. KÕt qu¶ vµ th¶o luËn 3.1. Thµnh phÇn c¸c taxon thùc vËt ë x` Xu©n S¬n KÕt qu¶ ®iÒu tra b−íc ®Çu ®] thèng kª ®−îc 530 loµi thuéc 382 chi, 134 hä. C¸c sè liÖu ë b¶ng 1 cho thÊy thµnh phÇn thùc vËt ë x] Xu©n S¬n lµ kh¸ phong phó vµ ®a d¹ng. Sù ph©n bè cña c¸c taxon cô thÓ nh− sau: trong 6 ngµnh thùc vËt bËc cao cã m¹ch th× ngµnh Méc lan (Magnoliophyta) cã sè hä, chi vµ loµi phong phó nhÊt, gåm 117 hä (chiÕm 87,30%), 361 chi (94,50%), 502 loµi (94,72%). TiÕp ®Õn lµ ngµnh D−¬ng xØ (Polypodiophyta) víi 11 hä (8,20%), 13 chi (3,40%) vµ 19 loµi (3,58%). Ngµnh Th«ng (Pinophyta) vµ ngµnh Th«ng ®Êt (Lycopodiophyta) mçi ngµnh ®Òu cã 2 hä (1,50%), 3 chi (0,79%) vµ 4 loµi (0,75%). Hai ngµnh QuyÕt l¸ th«ng (Psilotophyta) vµ Cá th¸p bót (Equisetophyta) cã sè hä, sè chi vµ sè loµi thÊp nhÊt (®Òu cïng 1 hä, 1 chi, 1 loµi). T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 1(45) Tập 1/N¨m 2008 49 B¶ng 1. Sù ph©n bè c¸c taxon thùc vËt ë x` Xu©n S¬n TT Ngµnh thùc vËt Sè hä Tû lÖ (%) Sè chi Tû lÖ (%) Sè loµi Tû lÖ (%) 1 QuyÕt l¸ th«ng (Psilotophyta) 1 0,75 1 0,26 1 0,19 2 Th«ng ®Êt (Lycopodiophyta) 2 1,50 3 0,79 4 0,75 3 Cá th¸p bót (Equisetophyta) 1 0,75 1 0,26 1 0,19 4 D−¬ng xØ (Polypodipophyta) 11 8,20 13 3,40 19 3,58 5 Th«ng (Pinophyta) 2 1,50 3 0,79 3 0,57 6 Méc lan (Magnoliophyta) 117 87,30 361 94,50 502 94,72 6.1 Líp Méc lan (Magnoliopsida) 98 83,76 295 81,72 411 81,87 6.2 Líp Hµnh (Liliopsida) 19 16,24 66 12,78 91 12,85 Tæng céng 134 100,0 382 100,0 530 100,0 Trong ngµnh Méc lan (Magnoliophyta), líp Méc lan (Magnoliopsida) cã 98 hä (83,76%), 295 chi (81,72%) vµ 502 loµi (94,72%), trong khi ®ã líp Hµnh (Liliopsida) cã sè hä, chi, loµi Ýt h¬n rÊt nhiÒu: 19 hä (16,24%), 66 chi (12,78%), 91 loµi (12,85%). 3.2. C¸c nhãm tµi nguyªn thùc vËt ë x` Xu©n S¬n Trong sè 530 loµi thùc vËt ®] thèng kª, chóng t«i tiÕn hµnh ph©n lo¹i vµ x¸c ®Þnh ®−îc 451 loµi c©y cã Ých, thuéc 9 nhãm tµi nguyªn (b¶ng 2). B¶ng 2. C¸c nhãm tµi nguyªn thùc vËt ë Xu©n S¬n STT Nhãm tµi nguyªn Sè loµi 1 C©y lµm thuèc 335 2 C©y lÊy gç 132 3 C©y ¨n ®−îc (rau, qu¶...) 87 4 C©y lµm c¶nh 38 5 C©y cho tinh dÇu 34 6 C©y lµm thøc ¨n gia sóc 11 7 C©y cho dÇu bÐo 8 8 C©y cho chÊt ®éc 5 9 C©y dïng ®an l¸t 3 Trong bµi b¸o nµy chóng t«i chØ tr×nh bµy 4 nhãm tµi nguyªn cã sè l−îng loµi cao vµ cã gi¸ trÞ quan träng. T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 1(45) Tập 1/N¨m 2008 50 3.2.1. Nhãm c©y lµm thuèc §] thèng kª ®−îc 335 loµi thuéc 109 hä, 6 ngµnh thùc vËt bËc cao cã m¹ch, trong ®ã ngµnh Méc lan cã sè loµi vµ sè hä cao nhÊt (319 loµi, 99 hä). TiÕp theo lµ ngµnh D−¬ng xØ cã 12 loµi, 6 hä. Bèn ngµnh cßn l¹i, mçi ngµnh chØ cã 1 loµi, 1 hä. C¸c hä cã nhiÒu loµi c©y lµm thuèc lµ: hä ThÇu dÇu (Euphorbiaceae): 25 loµi, hä Cóc (Asteraceae): 18 loµi, hä §Ëu (Fabaceae): 14 loµi, hä D©u t»m (Moraceae): 13 loµi, hä Cµ phª (Rubiaceae): 10 loµi, hä Gõng (Zingiberaceae): 9 loµi, hä Cam (Rutaceae): 8 loµi, hä Hoµ th¶o (Poaceae): 7 loµi. C¸c hä Lan (Orchidaceae), R¸y (Araceae), Cá roi ngùa (Verbenaceae), §¬n nem (Myrsinaceae), mçi hä ®Òu cã 6 loµi... 3.2.2. Nhãm c©y lÊy gç Nhãm c©y lÊy gç ë x] Xu©n S¬n cã 132 loµi, 44 hä, thuéc 2 ngµnh Th«ng (Pinophyta) vµ Méc lan (Magnoliophyta). Nh÷ng hä cã sè loµi cao lµ: Long n]o (Lauraceae): 9 loµi, hai hä DÎ (Fagaceae) vµ Xoan (Meliaceae) ®Òu cã 7 loµi, hä ThÇu dÇu (Euphorbiaceae) cã 6 loµi. C¸c hä cã 5 loµi lµ Bå hßn (Sapindaceae), D©u t»m (Moraceae), 6 hä cã 4 loµi lµ Trinh n÷ (Mimosaceae), Vang (Caesalpiniaceae), Xoµi (Anacardiaceae), Bøa (Clusiaceae),... ë Xu©n S¬n cßn kh¸ nhiÒu loµi c©y gç quÝ nh− Chß n©u (Dipterocarpus retusus), Chß chØ (Parashorea chinensis), L¸t hoa (Chukrasia tabularis), NghiÕn (Excentrodendron tonkinense), Trai (Garcinia fagraeoides)... 3.2.3. Nhãm c©y ¨n ®−îc Nhãm c©y ¨n ®−îc cã 87 loµi, bao gåm c¸c loµi lµm rau ¨n, cho qu¶ ¨n, hoÆc c¸c bé phËn ¨n ®−îc. - C©y lµm rau ¨n ®] thèng kª ®−îc 38 loµi thuéc 24 hä, trong ®ã hä Cóc (Asteraceae) cã nhiÒu loµi nhÊt (7 loµi). C¸c c©y th−êng gÆp lµ: Rau dÖu (Alternanthera sessilis), DÒn gai (Amaranthus spinosus), DÒn c¬m (Amaranthus lividus), VÇu ngät (Indosasa crassiflora), VÇu ®¾ng (Indosasa sinica). §Æc biÖt loµi Rau s¾ng (Melientha suavis) ®−îc ng−êi d©n th−êng xuyªn sö dông v× ®ã kh«ng chØ lµ rau ¨n mµ cßn lµ vÞ thuèc cã gi¸ trÞ. - C©y cã qu¶ ¨n ®−îc, gåm 49 loµi thuéc 24 hä. Mét sè loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao nªn ®−îc ng−êi d©n rÊt quan t©m nh−: Tr¸m ®en (Canarium tramdenum), Tr¸m tr¾ng (Canarium album), Däc (Garcinia muntiflora), Nh]n rõng (Dimocarpus fumatus), V¶i rõng (Nephelium cuspidatum), SÊu (Dracontomelon duperreanum), Chuèi rõng (Musa acuminata), Me rõng (Phyllanthus emblica), Giæi ¨n qu¶ (Michelia tonkinensis), Tr©m tr¾ng (Syzygium jambos), Roi (Syzygium samarangense), MÝt (Artocarpus heterophyllus), Cä (Livitona Chinensis), Cä b¾c bé (Livistona tonkinensis)... 3.2.4. Nhãm c©y cã tinh dÇu T¹i x] Xu©n S¬n ®] thèng kª ®−îc 34 loµi c©y cã tinh dÇu, thuéc 10 hä cña ngµnh Méc lan. Hä cã nhiÒu loµi lµ hä Cam (Rutaceae) vµ hä Hoa mâm sãi (Scrophulariaceae) mçi hä cã 5 loµi. C¸c hä cã 4 loµi lµ Long n]o (Lauraceae) vµ B¹c hµ (Lamiaceae)... Mét sè loµi cho tinh dÇu nh−: Gï h−¬ng (Cinnamomum balansae), QuÕ thanh (Cinnamomum cassia), Bêi lêi ba v× (Litsea baviensis), Mµng tang (Litsea cubeba), Bêi lêi bao hoa ®¬n (Litsea monopetala), Xuyªn tiªu (Zanthoxylum nitidum), Rau om bß (Limnophila repens)... Tinh dÇu thùc vËt cã vai trß quan träng trong c¸c ngµnh c«ng nghiÖp d−îc phÈm, mü phÈm, thùc phÈm... T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 1(45) Tập 1/N¨m 2008 51 3.3. C¸c loµi thùc vËt quÝ hiÕm ë Xu©n S¬n Dùa vµo c¸c tµi liÖu hiÖn cã [2], [5], chóng t«i ®] ph©n lo¹i vµ x¸c ®Þnh ®−îc 20 loµi c©y quÝ hiÕm ë khu vùc nghiªn cøu (b¶ng 3). B¶ng 3. C¸c loµi thùc vËt quÝ hiÕm ë x` Xu©n S¬n TT Tªn khoa häc Tªn ®Þa ph−¬ng Gi¸ trÞ b¶o tån S§VN IUCN 1 Quercus platycalyx DÎ cau VU VU 2 Dipterocarpus retusus Chß n©u VU VU 3 Canarium tramdenum Tr¸m ®en VU VU 4 Markhamia stipulata §inh VU VU 5 Drynaria bonii T¾c kÌ ®¸ VU VU 6 Rauvolfia verticillata Ba g¹ch vßng VU VU 7 Cinnamomum balansae Gï h−¬ng VU VU 8 Manglietia fordiana Vµng t©m VU VU 9 Michelia balansae Giæi l«ng VU VU 10 Chukrasia tabularis L¸t hoa VU VU 11 Tinospora sagittata Cñ giã VU VU 12 Ardisia silvestris C©y kh«i VU VU 13 Melientha suavis Rau s¾ng VU VU 14 Calamus platyacanthus Song mËt VU VU 15 Disporopsis longifolia Hoµng tinh hoa tr¾ng VU VU 16 Vatica subglabra T¸u n−íc EN EN 17 Annamocarya sinensis Chß ®·i EN EN 18 Excentrodendron tonkinense NghiÕn EN EN 19 Anoectochilus calcareus Kim tuyÕn ®¸ v«i EN EN 20 Paris polyphylla Träng l©u nhiÒu l¸ EN EN Ghi chó: S¸ch ®á ViÖt Nam, (S§VN), 2004: EN (nguy cÊp); VU (sÏ nguy cÊp). Danh lôc ®á IUCN (2001): EN (nguy cÊp); VU (sÏ nguy cÊp) 4. KÕt luËn - Thµnh phÇn thùc vËt ë x] Xu©n S¬n (huyÖn T©n S¬n, tØnh Phó Thä) lµ kh¸ phong phó vµ ®a d¹ng. B−íc ®Çu ®] thèng kª ®−îc 530 loµi, 382 chi, 134 hä thuéc 6 ngµnh thùc vËt bËc cao cã m¹ch: QuyÕt l¸ th«ng (Psilotophyta), Th«ng ®Êt (Licopodiophyta), Cá th¸p bót (Equisetophyta), D−¬ng xØ (Polypodipophyta), Th«ng (Pinophyta) vµ Méc lan (Magnoliophyta). - §] thèng kª ®−îc 9 nhãm tµi nguyªn thùc vËt, trong ®ã cã 4 nhãm tµi nguyªn quan träng nhÊt: nhãm c©y lµm thuèc cã 335 loµi thuéc 109 hä. Nhãm c©y lÊy gç cã 132 loµi thuéc 44 hä. Nhãm c©y chøa tinh dÇu cã 34 loµi, 10 hä. Nhãm c©y ¨n ®−îc cã 87 loµi, trong ®ã nh÷ng loµi lµm rau ¨n (38 loµi, 24 hä), nh÷ng loµi cã qu¶ ¨n ®−îc (49 loµi thuéc 24 hä). - §] ph©n lo¹i vµ x¸c ®Þnh ®−îc 20 loµi thùc vËt quÝ hiÕm cã tªn trong S¸ch ®á ViÖt Nam (S§VN), 2004 vµ Danh lôc ®á (IUCN), 2001, cÇn ®−îc b¶o tån, ph¸t triÓn vµ khai th¸c hîp lý. T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 1(45) Tập 1/N¨m 2008 52 Summary The results of investigation about plant resources in Xuan Son (Tan Son district, Phu Tho province) Nguyen Thi Yen, Le Ngoc Cong - College of Pedagogy - Thai Nguyen university Do Huu Thu - Institute of Ecology and Biological Resources The flora of the Xuan Son (Tan Son district, Phu Tho province) is very rich and diverse, including 530 species, 382 genera, 134 families of 6 vascular plant phyla. The results of investigation about plant resources in Xuan Son showed that medicinal plant groups include 335 species in 109 families. Tree plant groups consist of 132 species in 44 families. Essentinal - oil plant groups have 34 species in 10 families. Vegetabables and edible fruits groups of 87 species in 48 families. There are 20 endangered species listed in the Red Data Book of VietNam (2004), the IUCN Red List of Threatened Plants (2001). Tµi liÖu tham kh¶o [1]. NguyÔn TiÕn B©n (2003 - 2005), Danh lôc c¸c loµi thùc vËt ViÖt Nam, Nxb N«ng nghiÖp, Hµ Néi. [2]. Bé Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng (2004), S¸ch ®á ViÖt Nam (phÇn Thùc vËt). Nxb Khoa häc vµ Kü thuËt, Hµ Néi. [3]. Vâ V¨n Chi (1997), Tõ ®iÓn c©y thuèc ViÖt Nam. Nxb Y häc, thµnh phè Hå ChÝ Minh. [4]. Ph¹m Hoµng Hé (1992), C©y cá ViÖt Nam. Nxb Montreal [5]. IUCN (2001), Red List of Threatened Plants. Webside: red list. org