Hoa thức

Hoa thức Hoa thức là công thức biểu diễn ngắn gọn cấu tạo của hoa. Các thành phần của hoa được biểu diễn bằng những chữ nhất định. K (Kalyx): đài hoa; C (Corolla): tràng hoa; A (Androeceum): nhị hoa; G (Gynoeceum): nhụy hoa; P (Perigonium): bao hoa chưa phân hóa thành đài và tràng. Hoa thức được biểu diễn trên một hàng ngang, các chữ ký hiệu của các bộ phận được viết theo thứ tự từ ngoài vào trong. Sau mỗi chữ ghi con số chỉ số lượng của bộ phận ở mỗi vòng, nếu số lượng không xác định và nhiều thì dùng kí hiệu (), nếu thành phần nào thiếu thì ghi số (0) bên dưới các chữ, nếu bộ phận nào của hoa sắp xếp thành nhiều vòng thì ta ghi thứ tự từ ngoài vào số lượng của từng vòng và nối với nhau bởi dấu (+). Nếu bộ phận nào của hoa có số lượng thay đổi trong một khoảng nhất định thì ta ghi thứ tự số nhỏ trước số lớn sau và nối với nhau bằng dấu (-). *, + : Hoa đều , : Hoa không đều 0 : Hoa đực 0 : Hoa cái 0 : Hoa lưỡng tính Hình 4.13. Các kiểu tiền khai hoa A. Tiền khai hoa xoắn ốc; B - D. Tiền khai hoa van; E. Tiền khai hoa vặn. F. Tiền khai hoa lợp; G. Tiền khai hoa nanh sấu; H. Tiền khai hoa cờ; I. Tiền khai hoa thìa. 102 Nếu hoa có bầu trên thì ta gạch dưới số chỉ số lá noãn; nếu hoa có bầu dưới ta gạch trên số chỉ số lá noãn và bầu trung thì ta gạch ngang số chỉ số lá noãn. Nếu các thành phần của hoa trong cùng một vòng dính nhau thì ta ghi những số đó trong ngoặc đơn ( ). Tuy nhiên, công thức hoa vẫn chưa thể hiện hết tính chất và đặc điểm của hoa. Ví dụ minh họa: Hoa Huệ : * 0 P(3+3) A 3+3 G(3) Hoa Dâm bụt: * 0 K5- 9 K(5) C5 A G(5) Hoa Đậu: 0 K(5) C5 A(9) +1G1 2.2. Hoa đồ Hoa đồ là sơ đồ biểu diễn cấu tạo cắt ngang của hoa (hoặc nụ hoa) trên mặt phẳng thẳng góc với trục chính mà hoa phát triển. Hoa đồ phản ánh cấu tạo của một cách đầu đủ hơn vì nó thể hiện được sự phân bố tương hỗ giữa các thành phần khác nhau ở trong hoa mà hoa thức không thể hiện được. Trong hoa đồ, trục của hoa thường được đặt ở phía trên, lá bắc được đặt ở phía đối diện, giữa 2 bộ phận đó là các thành phần của hoa. Nếu hoa đều thì các vòng trong hoa đồ được biểu diễn xếp thành những vòng tròn và kích thước của từng phần trong mỗi vòng đều nhau. Nếu hoa không đều, các vòng trong hoa đồ được biểu diễn thành những đường hình bầu dục với kích thước các phần khác nhau. Người ta qui ước biểu diễn các thành phần của hoa như sau: : Trục mang hoa được thể hiện bằng vòng tròn nhỏ có thể để trắng hoặc tô đen. : lá bắc được biểu diễn bằng một đường cung có mấu lồi ở lưng. : lá đài được biểu diễn như lá bắc nhưng để phân biệt người ta có thể tô đen hoặc gạch chéo ở bên trong. : tràng hoa được biểu diễn bởi một cung tròn có thể để trắng hoặc tô đen hoặc dùng nét đậm (cách sắp xếp của đài và tràng đựoc biểu diễn theo kiểu tiền khai hoa). : nhị biểu diễn theo lát cắt ngang của bao phấn và hướng mở của bao phấn. Nếu số lượng nhị ở trong hoa quá nhiều để đơn giản hoa người ta thường biểu diễn bằng những hình tròn nhỏ. Nhị lép được biểu diễn bằng dấu chấm (.) trong vòng nhị. 103 : nhụy hoa được biểu diễn theo lát cắt ngang của bầu với số ô và cách đính noãn. Nếu các bộ phận của hoa dính nhau, ta vẽ chúng nối với nhau bằng dấu móc hoặc bằng những nét chấm (...) Nếu trong vòng có một bộ phận nào tiêu giảm, ta ghi dấu x vào vị trí của nó. Hoa thức và hoa đồ sẽ bổ sung cho nhau và cho ta biết những nét chủ yếu nhất trong cấu tạo của một hoa. 3. Cụm hoa Cụm hoa là tập hợp của nhiều hoa riêng rẽ, có cuống hay không có cuống cùng đính trên một trục chung gọi là cuống cụm hoa. Trong cụm hoa mỗi hoa có một lá bắc riêng. Ngoài ra, ở một số cây có lá bắc chung cho cả cụm hoa - gọi là tổng bao, trong trường hợp này từng hoa riêng biệt không có lá bắc (các cây trong họ Cúc, họ Hoa tán...). Có khi lá bắc chung có những biến đổi đặc biệt tạo thành một mo (Các cây trong họ Cau và họ Ráy...). Tùy theo sự phân nhánh của cuống cụm hoa, người ta phân biệt các kiểu cụm hoa chính sau đây: 3.1. Cụm hoa không hạn Là kiểu cụm hoa có cành mang hoa không hạn chế, đầu cành không tận cùng bằng một hoa, nên các hoa vẫn tiếp tục được hình thành. Những hoa ở trên ngọn thường là hoa non nhất. Nếu xét những hoa cùng nằm trên một mặt phẳng ngang thì những hoa ở phía trong là hoa non nhất. Như vậy thứ tự nở hoa từ dưới lên trên (theo trục thẳng đứng) hoặc từ ngoài vào trong (theo mặt phẳng cắt ngang). Cụm hoa không hạn gồm các kiểu chính sau đây: a. Chùm Trong cụm hoa, mỗi hoa đều có một cuống riêng rẽ, mọc ở kẽ của 1 lá bắc. Nếu cuống của cụm hoa không phân nhánh, ta có kiểu chùm đơn (hoa Muồng), nếu phân nhánh ta có kiểu chùm kép (hoa Nho). b. Bông Các hoa trong cụm hoa thường không có cuống hoặc có cuống rất ngắn và được đính trực tiếp trên cuống của cụm hoa. Nếu trục của cụm hoa phân nhánh ta có kiểu bông kép (Lúa, ngô...). Nếu không phân nhánh ta có kiểu bông đơn (Cỏ roi ngựa...). Nếu cụm hoa hình bông được bao bọc bởi 1 lá bắc chung đã được biến đổi thành mo, gọi là kiểu cụm hoa bông mo (Bông mo đơn: hoa Ráy; Bông mo kép: hoa Cau...). 104 Hình 4.14. Sơ đồ các kiểu cụm hoa không hạn A. Chùm - A. Chùm đơn; A1. Chùm có hoa mọc đối; A2..Chùm kép; B.Bông; C. Bông nạc; D,E. Ngù; G. Tán đơn; H. Tán kép; I. Hình cầu; J. Hình đĩa. (Nguồn: Nguyễn Bá, 1975) - Buồng: buồng chuối là một kiểu bông kép đặc biệt mà trên đó các bông đơn cũng như các hoa tập trung lại thành nải. - Bông đuôi sóc: là kiểu bông mang rất nhiều hoa dày đặc (hoa một số loài cỏ). c. Ngù Kiểu cụm hoa này có cấu tạo giống kiểu chùm, nhưng các hoa ở phía dưới lại có cuống dài hơn các hoa ở phía trên, nên các hoa trong cụm hoa gần như được đưa lên trên cùng một mặt phẳng (hoa Phượng vĩ: ngù đơn; hoa Súp lơ: ngù kép). d. Tán Các hoa cùng nằm trên một mặt phẳng ngang nhưng các cuống của hoa đều tập trung tại một điểm trên đầu tận cùng trục cụm hoa, ở đó tất cả các lá bắc tập hợp thành tổng bao. Có 2 loại tán đơn và tán kép, kiểu cụm hoa này đặc trưng cho các hoa thuộc họ Hoa tán (Cà rốt, Ngò...). e. Đầu Là kiểu cụm hoa gồm nhiều hoa không cuống mọc sít nhau trên đỉnh trục cụm hoa thu ngắn lại. - Nếu các hoa tập trung lại thành hình cầu - kiểu cụm hoa hình cầu (Hoa Trinh nữ, hoa Keo dậu...). 105 Hình 4.15. Các kiểu cụm hoa có hạn (Xim) 1, 2, Xim một ngả; 2. Xim hai ngả; 3, Xim nhiều ngả. (Nguồn: T. Elliot Weier, C. Rolph Stocking, 1982) - Nếu đầu tận cùng của trục cụm hoa loe rộng ra, bên trên có mang những hoa nhỏ, các lá bắc của hoa sẽ tập trung lại thành tổng bao: gọi là kiểu cụm hoa hình dĩa - đặc trưng cho các cây họ Cúc. - Nếu đầu tận cùng của trục cụm hoa lõm xuống dạng hình chén và khép kín lại bên trong có mang rất nhiều những hoa nhỏ - kiểu cụm hoa hình đầu trạng (thường gặp ở Sung, Vả, Vú bò...).