Hành trình đến thế giới khác trong Folklore: Từ thần thoại đến truyện cổ tích - Nguyễn Thị Kim Ngân

Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế ISSN 1859-1612, Số 02(30)/2014: tr. 32-39 HÀNH TRÌNH ĐẾN THẾ GIỚI KHÁC TRONG FOLKLORE: TỪ THẦN THOẠI ĐẾN TRUYỆN CỔ TÍCH NGUYỄN THỊ KIM NGÂN Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế Tóm tắt: Truyện cổ tích là một “mảnh vỡ” của thần thoại, kế thừa một cách tích cực thế giới quan thần thoại, đặc biệt là lối tư duy nhị phân và sự tri giác các mô hình thế giới của người nguyên thủy. Thừa hưởng những điều đó, kết hợp với những yêu cầu có tính nguyên tắc về mặt nghệ thuật, không gian trong truyện cổ tích kéo theo những phạm trù phi không gian trong đó đều tuân theo logic nhị phân. Các mô hình thế giới trong truyện cổ tích cũng được xây dựng theo kiểu phân đôi hoặc kiểu mô hình ba tầng thế giới từ đó tạo nên hiện tượng dịch chuyển không gian độc đáo. Sự dịch chuyển này không chỉ được dùng như là nền tảng cơ bản của thế giới tưởng tượng mà còn được dùng để tạo nên tính hấp dẫn của một số lượng lớn các câu chuyện cổ tích. Ở phương diện này, chủ nghĩa cấu trúc đã đưa ra những phương pháp khám phá hữu hiệu. Từ khóa: văn hóa dân gian, truyện truyền kỳ trung đại, truyện cổ tích 1. ĐẶT VẤN ĐỀ I.U. Lotman trong công trình nghiên cứu Cấu trúc văn bản nghệ thuật đã nhận định: “Trạng thái khởi đầu của nhân vật truyện cổ tích thần kỳ là việc nó không có chỗ trong thế giới mà nó đang sống, nó bị xua đuổi, không được thừa nhận, không biểu lộ bản chất đích thực của mình. Sau đấy nhân vật ra đi để khắc phục cái ranh giới phân chia giữa thế giới này với thế giới kia” [1]. Sự ra đi do không có chỗ đứng này của nhân vật cổ tích thường tồn tại dưới nhiều hình thức khác nhau. Trong đó người anh hùng thường thực hiện một cuộc phiêu lưu dài đi đến một thế giới khác. Đôi lúc đó là những thế giới ở dưới thấp như địa ngục của Dante hoặc có thể là thế giới ở trên cao như thiên đường, không hiếm khi đó là những hành trình đi xuyên qua thế giới của nước. Dẫu là với lý do nào thì diễn biến của câu chuyện cổ tích chỉ thực sự bắt đầu khi nhân vật “ra đi”. Sự dịch chuyển không gian theo từng bước chân và số phận của nhân vật cũng bắt đầu từ đó. Sự kiện “ra đi” này đóng vai trò thắt nút, là xung lực cho toàn bộ diễn biến của một câu chuyện. Tuy nhiên, hiện tượng dịch chuyển không gian trong truyện cổ tích không xuất hiện một cách tình cờ mà có một phả hệ lâu dài từ trong thần thoại. Do đó, để hiểu được bản chất sâu xa của hiện tượng dịch chuyển không gian trong truyện cổ tích, chúng ta cần có cái nhìn thấu đáo hơn về tư duy của con người thời cổ, về cội rễ phát sinh vũ trụ quan từ huyền thoại. Ở phương diện này, chủ nghĩa cấu trúc với những tham vọng của nó mà đại diện tiêu biểu nhất – Levi-Strauss – người sáng tạo ra loại hình học cấu trúc thần thoại đã đưa ra những phương pháp khám phá hữu hiệu. HÀNH TRÌNH ĐẾN THẾ GIỚI KHÁC TRONG FOLKLORE... 33 2. LOGIC TƯ DUY THẦN THOẠI - NGUỒN CỘI CỦA HIỆN TƯỢNG DỊCH CHUYỂN KHÔNG GIAN Khác với nhà xã hội học Levy Bruhl trong Kinh nghiệm thần bí và biểu tượng ở người nguyên thủy xem tư duy nguyên thủy là “tiền logic”, một kết luận dựa trên những nghiên cứu tỉ mỉ mang tính đột phá vào thời điểm đó, lý thuyết về tư duy nguyên thủy của Levi-Strauss chính là học thuyết quan trọng nhất sau phát hiện của Levy Bruhl. Nhà khoa học khởi xướng trường phái Nhân loại học cấu trúc đã kiến giải về khả năng tư duy của người nguyên thủy theo một chiều hướng khác. “Ông chú ý đến tính tự nhiên trong hình thức tư duy của chúng (tư duy logic ở trình độ cảm tính) tương ứng với cơ sở cấu trúc vô thức tập thể chung của tư duy” [2], xem việc nghiên cứu cấu trúc huyền thoại là con đường tự nhận thức tinh thần của con người và vì thế phản ánh chính kết cấu trí não của người nguyên thủy. Trong Savage Mind (Tư duy hoang dã), qua việc phân tích cơ chế của tư duy huyền thoại, Lévi-Strauss nhấn mạnh, thần thoại hợp lý và có hệ thống như “suy nghĩ thực chứng” mặc dù chúng thường đi đến những kết luận khác nhau. Do đó, nó có giá trị thao tác, khả năng nhận thức, khả năng khái quát, loại suy và phân tích. Thông điệp của chúng có thể không được bắt nguồn đơn giản từ các câu chuyện rõ ràng như cách người nguyên thủy nói. Vì thế, những câu chuyện này phải được chia nhỏ và sắp xếp lại để chúng ta có thể nhận thấy rằng một số yếu tố trong đó có thể kết hợp với nhau khi trái ngược với các yếu tố của nhóm khác. Sau đó các huyền thoại có thể “đọc” như một số phân đoạn âm nhạc và thông điệp thực sự của nó từ đó được giải mã. Cách tiếp cận cấu trúc đã cho phép Lévi-Strauss mô tả một cách hiệu quả nhất các cơ chế logic trong tư duy nguyên thủy và đem lại cho ông khả năng triển khai, phân tích về mặt phương pháp luận hệ thần thoại với tư cách là sản phẩm biểu trưng cho tinh thần của con người sơ khai. Dựa trên các chất liệu của thần thoại và hàng trăm truyện cổ da đỏ Bắc Mỹ, Lévi- Strauss đã vạch ra được cơ chế của tư duy huyền thoại. Trong đó, sự biểu hiện của các cặp đôi đối lập là mặt quan trọng nhất trong phương pháp luận của Lévi-Strauss, ông gọi đó là logic nhị phân, xem nó có giá trị như một hằng số tư duy của con người hoang dã, là bản thể tinh thần của con người và thế giới. Kết luận này của Lévi-Strauss còn dựa vào kết quả nghiên cứu theo kiểu đối lập nhị phân (binaire) của nhiều nhà xã hội học kinh điển như Durkheim và Moss (Pháp), hay dựa vào nghiên cứu của các nhà dân tộc học về các hình thức nhị nguyên của tổ chức xã hội bộ lạc và thuyết nhị nguyên về phân hạng tôtem, không loại trừ còn chịu ảnh hưởng Thi học của Jakovson và xa hơn trước nữa là F.de Saussure Với Lévi-Strauss, người nguyên thủy “nhận xét thế giới trước hết bằng các cặp đối lập mà cơ bản nhất là hai cặp Trời / Đất và Đực / Cái. Hai cặp này cũng lồng vào nhau như Trời/Đất // Đực/Cái. Những bản phối hợp của chúng có thể biến thành nhiều “bản hòa tấu” trong thế giới của những ký hiệu, tượng trưng và thần thoại. Từ tư duy cặp đối lập, họ tìm ra yếu tố trung gian xen vào giữa, yếu tố có sứ mạng hòa giải tạo nên sự cân bằng. Nhiều nghi lễ, tập tục, thần thoại được tạo ra là để cụ thể hóa yếu tố trung gian này. Chúng vừa là văn hóa nghệ thuật, vừa là công cụ giải 34 NGUYỄN THỊ KIM NGÂN thích thế giới, vừa có chức năng nghệ thuật, vừa có chức năng tôn giáo” [3]. Cách tiếp cận của Lévi-Strauss phong phú với cái nhìn sâu sắc và đầy ắp những ý tưởng mới. Nó có tác dụng như một cuộc cách mạng trong việc nghiên cứu huyền thoại và biểu tượng, trong và ngoài Nhân học, đồng thời ảnh hưởng to lớn đến phê bình văn học. Mặt khác, nhị nguyên luận (binairisem) cũng từ đó trở thành một khái niệm quan trọng trong việc tìm hiểu folklore và văn học theo nghiên cứu của chủ nghĩa cấu trúc. Như đã nói, Lévi-Strauss chứng minh rằng người nguyên thủy tư duy theo từng cặp đối lập và đồng thời đưa ra những kiến giải cho rằng logic nhị phân là công cụ chính yếu của phương pháp huyền thoại hóa. Từ những sự tương phản theo cặp đôi đối lập, sang đến truyện cổ tích, sự phân đôi theo logic nhị phân vốn là sản phẩm của các đặc tính cảm xúc của sự vật, hiện tượng bao quanh con người trong thần thoại ngày càng được ngữ nghĩa hóa và tư tưởng hóa, đồng thời từ bỏ ý nghĩa vũ trụ quan để trở thành những phương tiện khác nhau nhằm biểu hiện những xung đột và đối lập chủ yếu trong cầu trường xã hội kiểu cuộc sống/cái chết; thiện/ác; may mắn/bất hạnh Đây là hiện tượng bảo lưu ngữ nghĩa thần thoại nhưng chịu sự thống trị của các mã xã hội mới. Quan sát bảng tra motif của S.Thompson, có thể thấy phương thức tư duy này đã chuyển hóa và in dấu ấn rất đậm vào trong các motif của truyện kể dân gian. Trong mục Hành trình đến thế giới khác [4], sự xuất hiện thường xuyên của các type và motif thể hiện sự phân đôi sự vật hiện tượng theo logic nhị phân này: “Lên trời bằng cừu trắng, xuống địa ngục bằng cừu đen” (F.69), “Phân chia giới tính trong thế giới khác” (F.112.0.2), “Hành trình đến vùng đất của những người khổng lồ và những người tí hon” (F.123), “Mùa hè ở thế giới khác trong khi ở thế giới người chết đang là mùa đông” (F.161.1.1), “Đồ vật có phẩm chất trái ngược nhau được tìm thấy trong khu vườn ở thế giới khác” (F.162.1.2.), “Vòi nước đắng và ngọt trong khu vườn ở thế giới khác” Xuất phát từ lối tư duy và logic nhị phân, từ những ý niệm triết học về nhân sinh và vũ trụ từ thời xa xưa, người nguyên thủy hình dung thế giới theo mô hình phân đôi và theo quan hệ đối lập tầng bậc. Từ thể thức phân đôi ấy, con người vào giai đoạn sơ kì bắt đầu hình dung những yếu tố đóng vai trò trung gian để kết nối các cặp đối lập, hay nói cách khác tư duy thần thoại phát triển từ sự nhận thức một số cặp đối lập và nguyện vọng muốn khắc phục, hóa giải những đối lập này. Nguyên lý tam vị vì thế trở thành một phần không tách rời với logic nhị phân và mô hình thế giới theo trục dọc được phân chia thành ba lớp không gian hình thành từ đó. Như vậy, việc phân chia vũ trụ theo trời và đất, trên và dưới theo nguyên tắc nhị phân, cùng những yếu tố trung gian hòa giải đã tạo thành những nhân tố quan trọng để định tính phân biệt về bản chất vũ trụ theo chiều dọc. Chính loại mô hình này đã khiến cho không gian nghệ thuật trong truyện cổ tích trở nên độc đáo và phân biệt nó với các loại hình không gian nghệ thuật của các thể loại khác. Chúng ta gọi đó là mô hình tam thế giới. Thế giới trên cao (thiên đường, những hành tinh xa xôi, mặt trăng, mặt trời và các vì tình tú), thế giới trên mặt đất (bao gồm cả những thế giới khác cùng tồn tại trên mặt đất), và thế giới dưới mặt đất (âm ty, địa phủ và thế giới thủy cung). Meletinsky khẳng định “cách phân chia tam giới như vậy là kết quả của cặp đối lập trên/dưới, tiếp đó là kết quả của những đặc tính khác biệt giữa âm HÀNH TRÌNH ĐẾN THẾ GIỚI KHÁC TRONG FOLKLORE... 35 giới như là nơi trú ngụ của ma quỷ và thượng giới như là nơi sinh sống của các vị thần và sau đó là những người được tuyển chọn sau khi chết” [5]. Như vậy, về nguyên tắc, logic nhị phân cũng gắn liền với việc phân chia thế giới theo nguyên tắc tam phân thành thiên giới, địa giới và âm giới (bao gồm cả thủy giới). S.Thompson trong Folktale (Truyện cổ tích) đã nhận xét về mô hình các thế giới này như sau: “Nếu ta xem xét đến những nguồn gốc đa hình thức của truyện cổ tích Châu Á và Châu Âu, những hình thức có từ thời tiền sử, những truyện cổ tích phương Đông với sự phản ánh những niềm tin tôn giáo cổ xưa, những câu chuyện huyền thoại của người Xeltic và người Bắc Âu, những truyền thuyết của nhà thờ trung cổ, ta không ngạc nhiên khi nhận ra rằng đã tồn tại một cách mãnh liệt những niềm tin vào thế giới khác không phải là thế giới ta đang sống”. Ông cũng khẳng định trong phần lớn các truyện cổ tích Châu Âu ta thấy có một niềm tin về sự tồn tại của ba thế giới: “trái đất, nơi chúng ta đang sống một cách bình thường; thế giới ở trên cao, hay thiên đường nơi những điều huyền bí có thể xảy ra; và cuối cùng là thế giới ở dưới thấp” [6]. Trong truyện cổ tích khoảng cách giữa các thế giới này rất đặc biệt. Đôi khi thế giới ở trên cao và dưới thấp không cách xa nhau. Một cái cây có thể mọc vươn cao lên thiên đường chỉ sau một đêm, và một sợi dây lại có thể đủ để có thể leo xuống dưới địa ngục Giữa các thế giới này luôn tồn tại những yếu tố đóng vai trò trung gian kết nối. Nhà nghiên cứu V.N. Toporov đã nghiên cứu kỹ lưỡng về biểu tượng trung gian này và cho đó là một mô hình lý tưởng của quá trình chuyển động theo chiều dọc. Như vậy, có thể thấy mô hình tam thế giới xuất phát từ trong huyền thoại chính là môi trường, không gian, điều kiện quan trọng cho nhân vật hoạt động, cho sự tưởng tượng và hư cấu của người kể chuyện cổ tích, cho việc các nhân vật từ cổ tích thần kỳ có thể dịch chuyển một cách vô cùng “tự do” trong các loại không gian không đồng chất, là nguyên nhân tạo nên sự kỳ ảo và thần tiên của các câu chuyện cổ. Ngoài ra, việc hình thành một cách độc đáo các mô hình không gian nghệ thuật trong truyện cổ tích trên một số phương diện căn bản đã khẳng định những ý niệm thống nhất của người xưa về phạm trù không gian. Đồng thời còn thể hiện nó như một khuynh hướng vĩnh cửu và phổ quát làm nền tảng căn bản cho các hình thức văn học cũng như trở thành vấn đề trao đổi và tích hợp lẫn nhau giữa các nền văn học trên thế giới. 3. DỊCH CHUYỂN KHÔNG GIAN TRONG THẦN THOẠI VÀ SỰ CHUYỂN HÓA VÀO TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH Franz Boas, nhà folklore nổi tiếng trên thế giới, nhận xét việc sử dụng thần thoại với tư cách là chất liệu nghệ thuật cụ thể đã đưa ra nhận định nổi tiếng: “Dường như thế giới thần thoại được xây dựng nên chỉ là để lại tan vỡ ra và các thế giới mới lại được xây dựng nên từ các mảnh vỡ” [7]. Đấy là một nhận định mang tính hình tượng nhưng cũng chứa đựng một luận điểm khoa học về gốc rễ thần thoại của các thể loại tự sự dân gian. Trong thần thoại, không gian luôn mang các tính chất đặc thù, nguyên dã và hoang sơ. Đề tài về sự sáng tạo mà thần thoại quan tâm bao gồm nguồn gốc của các thiên thể, mặt trời, về sự ra đời của vũ trụ từ hỗn mang, từ những trận lụt hay những cơn địa chấn, đại 36 NGUYỄN THỊ KIM NGÂN hồng thủy, và sự xuất hiện của loài người Do đó, không gian thần thoại là thứ không gian của sự khởi thủy, không gian khởi phát của tất cả các sự kiện đầu tiên. Không gian thần thoại, một cách rất đặc biệt gắn liền với ý thức tôn giáo. Nó phân đôi thành các phạm trù như không gian thiêng liêng của thần linh đối lập với không gian phàm tục. Chiếu ứng với sự phân đôi này chính là mô hình ba thế giới: Trời, đất, nước (âm ty) với thần linh, người và ma quỷ. Điều này chính là cơ sở căn bản nhất để tạo ra nhiều câu chuyện thần thoại trên khắp thế giới, cũng như là cơ sở nền tảng của rất nhiều thể loại có nguồn gốc phát sinh từ thần thoại. Trong không gian nguyên dã và hoang sơ này, thần thoại bao chứa rất nhiều các yếu tố có tính chất như những cổ mẫu và biểu tượng. Sự dịch chuyển, bước đường thay đổi không gian của các nhân vật trong thần thoại vì thế cũng là sự dịch chuyển mang tính chất biểu tượng. Đó là chuyến hành trình của chàng Prometheus đi lên thiên giới, đánh cắp lửa và mang về cho loài người. Aeneas đi xuống âm phủ, qua con sông ghê rợn của vương quốc thần chết, vượt qua con chó ngao Cerberus ba đầu và cuối cùng, trò chuyện được với vong hồn của người cha đã chết. Thông thường, phần kết trong chuyến đi của người anh hùng là sự kiện anh ta vượt thoát những hiểm nguy ở thế giới của cái chết, sau đó tiếp tục đi lên thế giới của thiên đường và được đặt vào địa vị vĩnh viễn ở trong mối quan hệ với các đấng bậc thần linh. Lịch sử phát triển các thể loại của folklore đã cho thấy, chu kỳ vòng đời được biểu trưng bằng chuyến hành trình của người anh hùng từ lúc sinh ra cho đến khi đi vào vĩnh cửu, đại diện bằng những chuyến viễn du đến các thế giới khác nhau trong thần thoại đã để lại những dấu vết sâu đậm trong truyện cổ tích. Từ sự dịch chuyển không gian mang tính chất biểu tượng, cổ mẫu và linh thiêng trong thần thoại, đến truyện cổ tích, vấn đề dịch chuyển không gian đã mang nhiều sắc thái mới. Sự trưởng thành về mặt tư duy, sự thay đổi về mặt xã hội, sự hình thành các hình thái nhà nước và các thiết chế trật tự, xã hội mới cộng thêm sự quan tâm đến số phận riêng tư đã tạo ra một bước nhảy vọt mới trong đời sống văn hóa của loài người. Như vậy, đến một thời điểm lịch sử nhất định, vũ trụ quan thần thoại dần dần bị đẩy lùi, nhường chỗ cho nhân sinh quan của truyện cổ tích phát triển – nơi chỉ còn lưu lại những dấu ấn ràng buộc xa xôi của thần thoại. 4. SỰ DỊCH CHUYỂN KHÔNG GIAN TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KỲ Từ những nghiên cứu về cấu trúc tư duy nguyên thủy trong Nhân học của Lévi-Strauss về những thuộc tính đặc trưng của tư duy hoang dã, chúng ta có thể thấy con người từ khởi thủy đã luôn tin rằng có một đời sống vĩnh hằng tiếp nối sau đời sống hữu hạn. Do đó, họ tri giác và hình dung thế giới theo nguyên tắc nhị phân và mô hình tam thế giới. Điều đó đã làm nảy sinh hiện tượng các nhân vật trong cổ tích thường xuyên dịch chuyển một cách tự do giữa các thế giới hiện thực và kỳ ảo một cách phi cản trở trong không gian. Linda Dégh, do đó, đã định nghĩa truyện cổ tích là “một cuộc hành trình phiêu lưu dài và người anh hùng từ chỗ bị chối từ, bị tước đoạt đến hoàn thành nhiệm vụ, thông qua trải nghiệm với khổ đau và nguy hiểm đã hành động chống lại kẻ thù cùng sự giúp đỡ của những người có phép thuật” [8]. Trong truyện cổ tích, thường xuyên xuất hiện tình trạng nhân vật vì một lý do tự nguyện HÀNH TRÌNH ĐẾN THẾ GIỚI KHÁC TRONG FOLKLORE... 37 hay bắt buộc, phải rời khỏi môi trường sống quen thuộc của mình để đi đến một nơi xa lạ.“Ta đã từng biết đến những câu chuyện mà trong đó người anh hùng thực hiện một cuộc hành trình đi đến một thế giới khác. Đôi lúc đó là những thế giới ở dưới thấp như địa ngục của Dante hoặc có thể là thế giới ở trên cao như thiên đường. Đôi khi hướng di chuyển của những hành trình đến những thế giới khác không được chỉ ra một cách rõ ràng. Không hiếm khi đó là những hành trình đi xuyên qua thế giới của nước” [6]. Sự kiện “ra đi” này đóng vai trò thắt nút, là xung lực cho toàn bộ diễn biến của một câu chuyện cổ tích. Các nhà cấu trúc luận nhận ra rằng sự dịch chuyển của nhân vật cổ tích từ thiên đường, sang địa ngục về trần gian hay các chiều ngược lại, hoặc đơn giản là sự di chuyển của nhân vật từ xứ sở này đến xứ sở khác ở trần gian không chỉ được dùng như là những nền tảng cơ bản của thế giới tưởng tượng mà còn được dùng để tạo nên tính hấp dẫn của một số lượng lớn các câu chuyện cổ tích. Nguyên nhân của hiện tượng này trước hết bởi truyện cổ tích là thể loại vừa có mối quan hệ sinh thành trực tiếp từ cơ cấu xã hội, vừa chịu ảnh hưởng của thần thoại trước đó – thể loại mà trong đó bóng dáng của nghi lễ hiến tế, nghi lễ thụ pháp và nghi lễ trưởng thành chiếm một vai trò vô cùng đặc biệt. Vì vậy, rất nhiều motif của cổ tích chịu sự ảnh xạ từ các nghi lễ này. Rõ ràng, các nhà khoa học không khẳng định rằng nguồn gốc trực tiếp của các câu truyện cổ hoàn toàn xuất phát từ nghi lễ của con người thời cổ thế nhưng họ cũng không thể phủ nhận rằng một phần không nhỏ trong gia tài các câu chuyện cổ là sự thoát thai từ các nghi lễ của con người từ thời xa xưa, là sự phản ánh trực tiếp các phong tục tập quán sinh hoạt mà sau này bị phai tàn theo thời gian và chỉ còn được giữ lại dưới dạng những tàn tích. Trong đó, những chuyến viễn du sang một thế giới khác, đến những vùng miền xa lạ trong truyện cổ tích được tin là xuất phát từ ý niệm về thế giới bên kia. Thoạt tiên, sự dịch chuyển không gian của các nhân vật trong thần thoại vốn có ý nghĩa như một chuyến du hành về thế giới bên kia, liên quan chặt chẽ đến các ý niệm về cái chết. Tuy nhiên, khi đi vào truyện cổ tích việc dịch chuyển không gian và du hành của các nhân vật đã không còn giữ nguyên ý nghĩa ban đầu như trong thần thoại. Nó là một hình thức được kế thừa có chọn lọc và cộng sinh thêm nhiều nhân tố khác thuộc về ý thức xã hội và các nguyên tắc sáng tạo của nghệ thuật có ý thức. Cốt truyện về một cuộc viễn du nguy hiểm trước đây có ý nghĩa là một chuyến đi sang thế giới bên kia khi chuyển hóa vào trong truyện cổ tích đã được chuẩn bị bằng một sự thắt nút hiện thực xác định, bằng những lý lẽ trong đời sống và lại còn có một kết thúc hiện thực. Nhân vật cổ tích có thể dịch chuyển từ trần thế lên thiên đường, từ thiên đường về địa ngục hoặc các chiều ngược lại một cách tự do. Thế nhưng bản thân những tình tiết của chuyến đi, những cuộc chạm trán với quái vật kỳ ảo và việc đi thăm một vương quốc kỳ ảo dưới đất hoặc một vương quốc khác nào đó vốn được tiếp thu như là tri thức xác thực đã trở thành một lĩnh vực trong đó trí tưởng tượng của người kể và người nghe bay bổng tự do hơn. Đồng thời, các nghệ nhân trong quá trình kể chuyện có thể bổ sung hoặc rút ngắn đường dây của cốt truyện tùy theo những nhu cầu của mình và đem lại cho nó những màu sắc phong phú khác. Mặt khác, xung năng cơ bản nhất của nghệ thuật kể chuyện và nghe chuyện cổ tích 38 NGUYỄN THỊ KIM NGÂN chính là khát vọng vượt thoát ra khỏi đời sống hàng ngày để đắm chìm vào thế giới của sự hình dung và tưởng tượng về những điều kỳ diệu. Nghệ thuật truyện cổ tích đã đáp ứng một cách rất xuất sắc nhu cầu tạm thời biến mất khỏi hoàn cảnh hiện tại của độc giả để sống một đời sống khác. Do đó, một số lượng lớn các danh mục motif của truyện kể dân gian đều liên quan đến vấn đề dịch chuyển. Dẫu có thể khám phá truyện cổ theo nhiều cách khác nhau, nhưng sau rốt, sự dịch chuyển không gian trong cổ tích vẫn mang một vai trò đặc biệt. Đây là một trong những bằng chứng cho thấy hình thức sự dịch chuyển không gian trong cổ tích không chỉ có ý nghĩa về mặt cấu trúc tư duy nguyên thủy mà hơn hết chúng còn là một yêu cầu bắt buộc đối với các nghệ nhân trong quá trình tạo tác các câu chuyện cổ, là một trong những yêu cầu nghiêm ngặt của các thủ pháp nghệ thuật trong quá trình tạo nên cốt truyện và làm nên sức hấp dẫn của một số lượng lớn các câu chuyện cổ tích. 5. KẾT LUẬN Như vậy, hiện tượng dịch chuyển không gian trong truyện cổ tích cũng chứa đựng rất nhiều vấn đề quan trọng trong nghiên cứu và tìm hiểu truyện cổ tích thần kỳ. Trước hết, bản thân việc dịch chuyển chỉ đóng vai trò như xung lực cho cốt truyện diễn tiến, tạo điểm thắt nút cho nhân vật rời khỏi môi trường của nó và xâm lấn vào một không gian khác theo cách nhìn của thuyết cấu trúc. Nó chỉ là điểm khởi đầu cho chuyến du hành của nhân vật trong thế giới của mình. Các không gian mà nhân vật xuất phát và tìm đến lúc đó dường như vắng mặt. Chúng đơn thuần chỉ là đi và đến một địa điểm. Chúng được nhắc đến mà không hề được miêu tả, được đề cập đến mà không hề phơi bày bản chất. Nhưng mặt khác, sự dịch chuyển không gian lại dường như là nguyên nhân khởi phát và chi phối kết cấu và bố cục của một câu chuyện cổ. Nhờ sự dịch chuyển, toàn bộ không khí thần tiên của câu chuyện cổ mới được phơi bày một cách phong phú nhất, tính phi cản trở thống nhất độc đáo duy có ở cổ tích mới được thể hiện một cách đầy đủ. Hơn thế nữa, sự dịch chuyển không gian chính là một hồi ức câm lặng của quá khứ đã lưu dấu vào trong truyện cổ tích. Nhờ lần theo dấu vết của những hồi ức câm lặng ấy, chúng ta mới có thể phát hiện ra sợi dây vô cùng bền chặt kết nối nó với quá khứ xa xôi của con người từ thời viễn cổ, mới hiểu được cái thứ logic “tiền lôgic”, sự tham dự của các “kinh nghiệm thần bí” (Levy Bruhl) và “tư duy ma thuật độc đáo” (J.Frazer) của người nguyên thủy, mới có thể hiểu được nguồn cội và hình thức khởi thủy của nghi lễ hiến tế được móc xích một cách đặc biệt trong từng tình tiết tạo nên nền tảng và một phần trong dạng thức chung của các câu chuyện cổ. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] IU. M. Lotman (2004). Cấu trúc của văn bản nghệ thuật, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, tr. 231. [2] E. M. Meletinsky (2005). Thi pháp của huyền thoại, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, tr. 91. [3] Trịnh Bá Đĩnh (2002). Chủ nghĩa cấu trúc và văn học, NXB Văn hóa, Hà Nội, tr. 28. HÀNH TRÌNH ĐẾN THẾ GIỚI KHÁC TRONG FOLKLORE... 39 [4] Thompson S. (1958). Motif - index of Folk - Literature, A Classification of Narrative Elements in Folk - Tale, Ballads, Myths, Fables, Medieval, Romances, Exempla, Local Legends, Indiana University Press, pp .1056. [5] E.M. Meletinsky (2005). Thi pháp của huyền thoại, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, tr. 219. [6] Thompson S. (1946). Folktale, The Dryden press, New York. [7] Viện nghiên cứu văn hóa (2005). Folklore thế giới, một số công trình nghiên cứu cơ bản (Ngô Đức Thịnh Cb), NXB Khoa học xã hội, tr. 281. [8] J. Ziolkowski (2007). Fairy tales from before fairy tales. The University of Michigan Press. Title: JOURNEY TO OTHERWORLD IN FOLKLORE: FROM MYTH TO FAIRYTALES Abstract: Folktale is a “segment” of mythology, it positively inherited the perspectives on the world of mythology, particularly the binary principle of primitive people. All of these characteristics, when being integrated with some art principles, will contribute to the creation of an art space which is strongly effected by binary principle. Imagining worlds in folktale are also based on the binary principle and three-world perspective. The free movement between the real and unreal world in the art space of folktale created miracles and significances in folktale. This movement is not only used as foundation of the imagination but also as a crucial technique to make the folktale more attractive. In this respect, structuralism is an effective research methods. Keywords: folklores, medieval legendary stories, fairytales ThS. NGUYỄN THỊ KIM NGÂN Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế