Hành động trong sử thi Ấn Độ dưới ánh sáng của hệ qui chiếu đạo đức

Nguyễn Thị Tuyết Thu Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ 105(05): 169 - 173 169 HÀNH ĐỘNG TRONG SỬ THI ẤN ĐỘ DƯỚI ÁNH SÁNG CỦA HỆ QUI CHIẾU ĐẠO ĐỨC Nguyễn Thị Tuyết Thu* Học viện Báo chí và Tuyên truyền, Học viện CT - HCQG Hồ Chí Minh TÓM TẮT Bài báo đề cập đến đặc trưng hành động của nhân vật anh hùng trong sử thi Mahabharata dưới góc nhìn của hệ qui chiếu đạo đức, lấy Dharma làm hạt nhân. Người viết tiếp cận vấn đề trên 3 bình diện: hành động thể hiện sự tương tác giữa hai quan niệm đạo đức - Dharma của Kshatriya với Dharma của Brahmin; hành động bộc lộ sự không nhất quán trong tính cách nhân vật sử thi; hành động là kết quả của lòng thù hận đem lại sự hủy diệt tàn khốc. Bài viết kết luận: Dharma là bổn phận và nghĩa vụ của mỗi đẳng cấp trong xã hội cổ đại Ấn Độ, là nguyên tắc đạo đức soi chiếu hành động, là thước đo giá trị của các anh hùng trong sử thi Mahabharata. Đúng là, “để khắc sâu Dharma vào trái tim nhân loại, Vyasa đã viết bản anh hùng ca này”. Từ khóa: Hành động nhân vật; Hệ qui chiếu đạo đức; Dharma; Dharma của Brahmin; Dharma của Kshatriya; “Brahmin hóa” anh hùng; “Kshatriya hóa” đạo sĩ. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ* Nghiên cứu hành động trong sử thi Ấn Độ dưới ánh sáng của hệ qui chiếu đạo đức là điều đã được một số chuyên gia về Mahabharata quan tâm và gợi mở, tạo cơ sở cho những nghiên cứu hệ thống và chuyên sâu về vấn đề này. Theo sự bao quát của chúng tôi thì những ý kiến sau ít nhiều có liên quan: Sidhanta cho rằng: “Chủ nghĩa anh hùng và chủ nghĩa sùng tín thần linh đan xen một cách phức tạp trong Mahabharata. Mahabharata có nhiều lớp khác nhau, thể hiện hai quan điểm đánh giá thế giới của tu sĩ và của chiến binh, có sự đấu tranh giữa hai quan điểm đó”[9, tr.78]. Ý kiến của ông trùng với Louis Renou khi nhận xét trong Mahabharata có nhiều thế hệ ca sĩ kể chuyện mà: “Người kể sau này vì mục đích giáo huấn đã làm mờ đi cảm hứng về những hành động anh hùng”[9, tr.67]. Grinser cũng tiếp cận Mahabharata dưới hai góc nhìn: góc nhìn truyền thống của sử thi anh hùng và góc nhìn dưới ánh sáng của những học thuyết tôn giáo, triết học, đạo đức. Từ đó, ông đi đến kết luận không có sự đối lập giữa tính sử thi và tính giáo huấn. Trong Mahabharata “lớp nghĩa anh hùng được liên kết chặt chẽ với lớp nghĩa triết học, đạo đức và tôn giáo”[8, tr.23]. * Tel: 0984924256; Email: nguyentuyetthuajc@gmail.com Ý kiến của các ông có điểm tương đồng về hai góc nhìn trong Mahabharata, nhưng lại có những khác biệt về tính chất. Sidhanta và Louis Renou nhấn mạnh mục đích giáo huấn khi cho rằng tính giáo huấn làm mờ đi tính anh hùng. Grinser chú trọng cả hai, tính anh hùng không bị mất đi mà được soi xét dưới quan điểm thẩm mỹ mới đậm sắc thái tôn giáo, đạo đức. Tán thành ý kiến của Grinser, chúng tôi cho rằng: Mahabharata không mất đi cảm hứng anh hùng, nhưng có sự chuyển hoá trong quan niệm anh hùng. Điều này trực tiếp chi phối cách thể hiện hành động nhân vật, bổ sung một lớp nghĩa mới cho chức năng hành động, đó là tuyên truyền giáo huấn đạo đức. Vậy nên, hành động của nhân vật anh hùng được tác giả Mahabharata đặt dưới ánh sáng của hệ quy chiếu đạo đức, dưới góc nhìn của đẳng cấp tu sĩ Brahmin và tinh thần Hindu giáo. Đó là vấn đề mà chúng tôi đặt ra trong bài viết này. “BRAHMIN HÓA” NHÂN VẬT ANH HÙNG HAY SỰ TƯƠNG TÁC GIỮA HAI QUAN NIỆM ĐẠO ĐỨC - DHARMA CỦA KSHATRIYA VÀ DHARMA CỦA BRAHMIN Nếu làm một phép so sánh đem đặt nhân vật Yudhisthira cạnh nhân vật Drona, chúng ta sẽ thấy những nghịch lý thú vị: Drona - đạo sĩ, 174Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Nguyễn Thị Tuyết Thu Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ 105(05): 169 - 173 170 thuộc đẳng cấp Brahmin lại được khắc họa chủ yếu qua hành động anh hùng chiến binh. Trong cuộc đời sử thi của mình, ông hành động 35 lần thì 34 lần gắn với chiến trận. Trong khi, Yudhisthira - võ sĩ, thuộc đẳng cấp Kshatriya lại được khắc họa chủ yếu qua ngôn ngữ: 37 hành động trên 74 đối thoại. Đó là những hành động hướng thiện, dựa trên lẽ công bằng của Dharma theo quan niệm Brahmin. Hành động trong chiến trận của chàng được thể hiện quá mờ nhạt, ít có giá trị trong hủy diệt sinh lực đối phương. Drona - đạo sĩ được khắc họa như một chiến binh kiệt xuất, còn Yudhisthira - chiến binh lại được miêu tả như một đạo sỹ mẫu mực. Hiện tượng đầy nghịch lý này chứng tỏ bức tranh tư tưởng phức tạp của xã hội Ấn Độ đương thời khi lý tưởng chiến binh xen lẫn lý tưởng tu sĩ. Điều này có khác với cách quan niệm của Louis Renou cho rằng Mahabharata chú trọng tới Dharma của chiến binh. Là một đạo sĩ Brahmin, quan niệm sống của Drona là tích thiện và hòa giải. Xây dựng một loạt hành động xuất chúng trên chiến địa của Drona, ý đồ của tác giả đâu chỉ để ngợi ca tư cách chiến binh của ông mà còn muốn thể hiện sự tương tác giữa hai quan niệm Dharma của Kshatriya và Dharma của Brahmin. Ranh giới giữa hai đẳng cấp chưa rắn chắc, còn giao hòa. Drona chao đảo giữa hai bờ vực của hai quan niệm đạo đức đó. Chứng kiến cái “cảm phục trào nước mắt”của sư phụ cao niên Drona trước tài năng của tráng sĩ non trẻ Abhimanyu, ta thấy sự đấu tranh giữa hai quan niệm đạo đức đang diễn ra ngay trong con người ông. Hành động vi phạm Dharma của chính sư phụ Drona ở ngày thứ mười hai của chiến trận thể hiện sự rạn vỡ không gì cứu vãn nổi của nền tảng đạo đức trong xã hội đương thời. Một Drona thận trọng, điềm tĩnh, thấu hiểu đạo lý đã được thay bằng một Drona hiện thân của bạo lực và sự hủy diệt: “Bãi chiến trường máu chảy như xối, ngập ngụa những xác chết, chồng chất cẳng voi, cẳng ngựa” [6, tr.365]. Hành động xa rời Dharma của bổn phận tu sĩ của Drona đã khiến một con người giản đơn, vũ dũng như Bhima cũng phải lên tiếng kết tội sư phụ “đã từ bỏ nhiệm vụ chính đáng của mình, để đi theo nghề võ của đẳng cấp Kshatriya, mang lại tiêu vong cho các bậc vua chúa” [6, tr.426]. Sự xuất hiện của Drona trên chiến trận Kurukshetra với chức tổng thống lĩnh quân đội Kaurava của ông cho thấy chiến trường không còn là võ đài thi thố tài năng của riêng đẳng cấp chiến binh. Sự khác lạ trong bề sâu về chất giữa người anh hùng chiến trận của Iliad và người anh hùng chiến trận của Mahabharata là ở hiện tượng này. Lý tưởng anh hùng chiến binh trong Mahabharata không còn thuần túy chỉ là sức mạnh, dũng cảm và chiến tích. Sự tiêu diệt được nhiều sinh lực đối phương với người anh hùng của Mahabharata không phải lúc nào cũng đáng ngợi ca. Hành động của Drona thể hiện sự cọ sát giữa hai quan niệm đạo đức Dharma của Kshatriya và Dharma của Brahmin hay hiện tượng “Brahmin hóa” anh hùng và “Kshatriya hóa” đạo sĩ, tạo nên mẫu anh hùng Ấn Độ khác với mẫu anh hùng truyền thống của sử thi thế giới. HÀNH ĐỘNG BỘC LỘ SỰ KHÔNG NHẤT QUÁN TRONG TÍNH CÁCH NHÂN VẬT Sử thi truyền thống quan niệm nhân vật anh hùng có tính cách “nhất phiến, yên lặng, an nhàn, tự tại” [3, tr.450]. Mahabharata có câu: “Không một người có phẩm hạnh nào lại đủ kiên cường để suốt đời giữ vững phẩm hạnh, cũng như không một kẻ tội lỗi nào lại quá xấu xa để sống trọn vẹn cuộc đời trong vũng bùn tội lỗi... Trên trần gian này không có ai mà không làm cả việc thiện lẫn điều ác” [6, tr.97]. Tiếp cận với Mahabharata chúng ta thấy nhân vật nào cũng vừa cao cả vừa thấp hèn, vừa đáng ngợi ca vừa đáng chê trách. Về điểm này, nhiều nhà nghiên cứu Mahabharata đã chỉ ra: “Các nhân vật tích cực đôi khi có những hành động mà khó có thể đánh giá được là có đạo đức” [7, tr.138]. P.A.Grinser cũng nhận định: “Trong Mahabharata không có sự phân biệt rạch ròi giữa nhân vật chính diện và nhân vật phản diện, nhưng có mâu thuẫn trong tính cách nhân vật, có cả phần ánh sáng và bóng tối trên 175Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Nguyễn Thị Tuyết Thu Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ 105(05): 169 - 173 171 mỗi tượng đài sử thi” [2, tr.45]. Nguyễn Thừa Hỷ ghi lại những cảm nhận tinh tế của mình về các nhân vật trong Mahabharata như nó vốn có: “Bhima - một con người võ biền, đầy lòng tốt, chân thực, nhưng vẫn còn mang tính chất man rợ, hoặc Yudhisthira - một mẫu người đạo đức, mô phạm nhưng mềm yếu và có lúc vẫn rơi xuống những tật xấu dối trá của một con người bình thường...” [5, tr.144]. Đúng là trong Mahabharata “không có nhân vật toàn thiện, toàn mỹ” [4, tr.59], không có hành động nào được coi là tuyệt đối đúng đắn. Đến như Arjuna cao thượng và tài nghệ, vẫn mượn Sikhandin làm lá chắn cho hành động giao đấu cung tên của mình với Bhisma, hành động phạm luật được biện minh bởi định mệnh. Nhờ vậy tội lỗi của Arjuna cũng được giảm nhẹ, mà tài năng cao cả của Bhisma vẫn được ngợi ca. Điều đó hoàn toàn phù hợp với cảm hứng của thể loại sử thi nói chung và Mahabharata nói riêng. Cũng vậy, khi giao đấu với Karna ở cuối chiến trận Kurukshetra Arjuna đã bắn tên hạ thủ trong lúc Karna ngừng giao đấu vì đang gặp khó khăn, bánh xe kẹt trong bùn lầy và máu... Tác giả miêu tả: “Bàn tay của Arjuna ngập ngừng không muốn làm một hành động không thượng võ” [6, tr.431]. Cuối cùng, bằng sự can thiệp của định mệnh Arjuna đành phải hành động vì “chấp nhận lời sai khiến của Ngọc hoàng” - (ở đây chính là Krishna). Sử thi quy kết trách nhiệm thuộc về Krishna. Cảnh này trong phim Mahabharata được đạo diễn Peter Brook biểu hiện bằng cách cho bàn tay của Krishna di chuyển mũi tên của Arjuna. Điều lạ lùng là tất cả những hành động thể hiện sự thiếu nhất quán trong tính cách ấy, đều được tác giả xây dựng trên cơ sở lý giải nó như nghĩa vụ thực thi bổn phận dưới sự chỉ đạo của Krishna. Krishna là nhân vật gây ra nhiều tranh cãi, nhiều cách hiểu khác nhau, chứa đựng những băn khoăn thắc mắc, tốt hay xấu, thiện hay ác, thần hay người, vô hình hay hữu hình... Chúng tôi tạm phân ra các loại ý kiến: - Cho Krishna là hoá thân của thần Vishnu (Will Durant, Nguyễn Tấn Đắc). - Chỉ ra sự thiếu nhất quán trong hành động của Krishna (Louis Renou, Nguyễn Thừa Hỷ). - Cho Krishna là sự đúc kết toàn bộ nội dung đồ sộ của Mahabharata, là tham vọng nhận thức vũ trụ nhân sinh của người Ấn Độ, mà điều cốt tủy là học thuyết Dharma (Rabinôvic, Carrière). Theo chúng tôi, Krishna trở thành biểu tượng cho Dharma, chi phối nguyên tắc xây dựng hình tượng nhân vật anh hùng. Krishna thành người hướng đạo, giáo huấn đạo đức và cách xử thế cho các nhân vật anh hùng trong sử thi này, kết tinh của tinh thần Hindu giáo: Bảo vệ lẽ phải, tiêu diệt cái ác tội lỗi và phi đạo lý, giữ vững luật lệ, thiết lập thế giới của cái thiện, cái hoà hợp. Để thực hiện chức năng đó, nhân vật này có thể hoá thân thành trăm ngàn vóc thể thế nhân. Và như thế, tất cả những hành vi xử thế dường như mâu thuẫn được nêu và phân tích ở bên trên, đều được hướng đạo bởi Krishna hiện thân của Dharma. Như vậy, Mahabharata không chỉ miêu tả hành động nhân vật anh hùng theo quan niệm truyền thống mà còn thể hiện chúng dưới ánh sáng đạo đức tôn giáo. HÀNH ĐỘNG LÀ KẾT QUẢ CỦA LÒNG THÙ HẬN, GẮN VỚI CƠN GIẬN ĐEM LẠI SỰ HỦY DIỆT TÀN KHỐC Từ điểm nhìn của đẳng cấp tu sĩ Brahmin, Mahabharata xem “cơn thịnh nộ”, “sự giận dữ”... không còn vẻ cao cả, hùng tráng, đáng kính như trong Iliad. Nó không còn là “biến cố sử thi” để người anh hùng hành động khẳng định danh dự cá nhân. Hình ảnh “cơn giận”, “cơn thịnh nộ” trở đi trở lại nhiều lần trên từng trang sách của Mahabharata, là động lực để sản sinh những hành động hủy diệt cả nhân hình lẫn nhân tính: “Khi hận thù và căm giận đã trào lên thì những điều luật về danh dự và đạo lý Dharma đều bất lực và không kiểm soát được chúng” [6, tr.418]. Cơn giận trở thành một tín hiệu nghệ thuật chi phối hành động của nhân vật trong Mahabharata, tạo nên nét đặc thù. Trong Iliad, Achilles giận Agamennon, nhưng khi Patrocle bị giết, cái chết ấy đã hóa giải mối hận thù của Achilles với Agamennon, đẩy Achilles sang thái cực khác. Achilles đã trút sức mạnh của lòng căm thù lên Hector. Ngược lại trong Mahabharata, cơn giận mang tính đối 176Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Nguyễn Thị Tuyết Thu Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ 105(05): 169 - 173 172 kháng trở thành xung lực chi phối từng hành động cụ thể, không được hoá giải mà ngày càng tích tụ thêm. Ví như Karna giữ mãi mối hận với Arjuna cho đến cuối đời. Bhima chỉ hả giận khi thanh toán xong với Dussasana và Duryodhana... Với Mahabharata, cơn giận cắt nghĩa cho hành động, thúc đẩy hành động. Chiến trận Kurukshetra diễn ra trong vòng mười tám ngày, thì có tới 63 lần các anh hùng hành động xuất phát từ sự giận dữ, có những nhân vật cứ hành động là hầu như gắn với cơn giận. Bhima là nhân vật như vậy, mười tám ngày chiến trận thì có tới 17 lần Bhima được khắc họa qua hành động gắn với sự giận dữ bản năng. Sau Bhima là các nhân vật thuộc phe Kaurava như: Duryodhana, Dussasana, Karna, Aswatthama... Tư tưởng thẩm mỹ của hành động được bổ sung lớp ý nghĩa về khả năng tuyên truyền giáo lý, cung cấp cho các thế hệ độc giả những bài học sâu sắc: “Cơn thịnh nộ sinh ra cùng với nó là cái ác. Đó là kẻ thù trong thế giới này”[2, 322]. Vào ngày thứ sáu của chiến trận Kurukshetra, hành động của Drona được miêu tả hết sức bất thường. Ông lao vào “một cuộc chém giết kỳ lạ”, biến chiến trường thành nghĩa địa đầy những thây ma “máu chảy thành thác, phủ đầy xác binh lính voi ngựa và xe cộ...”[6, tr.338]. Chìm trong cơn lốc chiến tranh, hành động của Bhima cũng được thể hiện dồn dập, khốc liệt hơn rất nhiều. Mahabharata miêu tả theo nguyên tắc tịnh tiến, bằng so sánh dịch lùi, cuộc giao tranh giữa Bhima với anh em Duryodhana diễn ra “giống như cuộc giao tranh thuở trước giữa thần và quỷ”. Bhima đã không còn lý trí “mất hết kiên nhẫn, với cây chùy lăm lăm trong tay, nhảy xuống xe, chạy bộ tới thẳng chỗ con cái Dhritarashtra, và nóng lòng giết chúng ngay” [6, tr.339]. Hành động thiếu tự chủ này, còn lặp lại ở nhiều trận giao đấu khác. Ở ngày thứ mười bốn, trong trận giao phong ác liệt với Karna: “Một phút giận điên không tự chủ được, Bhima nhảy bổ vào Karna...” [6, tr.412]. Hành động của Bhima được chỉ đạo bởi sức mạnh dữ dội của lòng hận thù bản năng. Cách thể hiện hành động của Drona và hành động của Bhima là một quá trình chuyển đổi từ nhân tính sang thú tính. Mahabharata cắt nghĩa trạng thái chuyển đổi đó do chiến tranh, trực tiếp tỏ thái độ không đồng tình. Đây là lớp nghĩa mới và cách thể hiện mới của Mahabharata. Quan niệm của đẳng cấp Kshatriya rằng chiến trận là trường đua chen sức mạnh, là nơi thi thố tài năng, mang lại vinh quang cho người anh hùng đã lùi xa. Chiến tranh ngày càng bộc lộ bộ mặt hủy diệt, qua những hành động tha hoá nhân tính đẩy lùi con người trở lại bản năng thú tính. Chiến tranh trong Mahabharata được đặt dưới góc nhìn của tu sĩ Brahmin, khác với chiến tranh trong Iliad. Với Iliad, chiến tranh được xem như “cách kiếm lợi thông thường của tập thể chúng ta đối với tập thể chúng nó”, nên cũng vinh quang như lao động sản xuất. Cũng với cách nhìn này Mahabharata miêu tả hành động giao tranh của Yudhisthira ở ngày thứ bảy trên chiến trường Kurukshetra: “Thế là Yudhisthira mất bình tĩnh, phóng một mũi tên cực mạnh đâm thủng ngực áo giáp của Srutayu. Ngày hôm đó, Yudhisthira không tự chủ được mình mà lại bừng bừng lửa giận”[6, tr.343]. Đây là một trong hai hành động, để lại kết quả của Yudhisthira trên chiến trận được khắc họa trong trạng thái tinh thần mất tự chủ. Con người nhẫn nhục, điềm tĩnh đức độ như Yudhisthira đến cuối chiến trận cũng bị chiến tranh lôi vào vòng cương tỏa khốc liệt, trở thành kẻ sát nhân. Mahabharata không ngợi ca hành động này như một chiến tích vinh quang, mà trái lại đặt ra bao vấn đề xã hội có ý nghĩa vũ trụ, vấn đề chiến tranh và hoà bình, đạo đức và phi đạo đức Mahabharata xây dựng mọi tương quan giữa các nhân vật anh hùng đều mang tính biểu tượng, thuyết minh cho ý nghĩa đạo đức, lấy Dharma làm hạt nhân. Dharma là nguyên tắc đạo đức của người Ấn Độ, là nghĩa vụ hành động, là bổn phận của mỗi người sống trong vũ trụ này. Với trận đánh trên chiến trường Kurukshetra, Dharma trở thành nguồn năng lượng vô song, là thước đo giá trị anh hùng. 177Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Nguyễn Thị Tuyết Thu Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ 105(05): 169 - 173 173 Những hành động trên khẳng định ý tưởng: “Để khắc sâu Dharma vào trái tim nhân loại, Vyasa đã viết bản anh hùng ca này” [1, tr.9]. Mahabharata đã xây dựng những hành động mang tính chất biểu tượng, thể hiện sự nghiêng mình trước đạo đức, và sự hướng tới một khuôn mẫu đạo đức lý tưởng của nhân vật anh hùng Ấn Độ. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1]. Jean Claude Carrière (1989), “Mahabharata Bài thơ nhân gian”, Tạp chí Người đưa tin UNESCO, (9), tr. 4-9 và tr. 56-57. [2]. P.A. Grinser (1970), Ramayana và Mahabharata, Nxb Khoa học, Mátxcơva. [3]. Hêghen (1999), Mỹ học tập 1 (Phan Ngọc dịch), Nxb Văn học, Hà Nội. [4]. Phan Thu Hiền (1999), Sử thi Ấn Độ tập 1, Mahabharata, Nxb Giáo dục, Hà Nội. [5]. Nguyễn Thừa Hỷ (1986), Tìm hiểu văn hóa Ấn Độ, Nxb Văn hóa, Hà Nội. [6]. C. Rajagopalachari (1979), Mahabharata (Cao Huy Đỉnh và Phạm Thủy Ba dịch), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. [7]. I.Đ. Xêrêbriacốp (1978), Khảo luận về văn học cổ Ấn Độ (Nguyễn Xuân Hậu dịch, Bản chép tay, Thư viện Trường ĐHSP Hà Nội. [8]. P.A Grinser (1974), Sử thi Ấn Độ, Nxb Khoa học, Mátxcơva. [9]. N.K Sidhanta (1977), Thời đại Anh hùng Ấn Độ, Cục xuất bản Châu Á, Ấn Độ. SUMMARY ACTIONS IN THE INDIAN EPIC UNDER THE LIGHT OF MORAL SYSTEM Nguyen Thi Tuyet Thu* Academy Journalism and Communication - Ho Chi Minh National Academy of Politics and Public Administration The article mentions typical actions of heroes in the Epic Mahabharata from the angle of moral system, in which Dharma is the key one. The writer approaches this issue from three aspects: actions representing the interrelation between two concepts of morality - Dharma in Kshatriya and that in Brahmin, actions showing the inconsistence of characters’ personality in the epic, and actions resulting from animosity which finally only brings about merciless destruction. The article concludes that Dharma is the responsibility and duty of every social class in Ancient India. It is also the moral principle that lightens the actions of the epical heroes, and ultimately, the tool to measure the values of those heroes in the Mahabharata. In deed, “Vyasa wrote this epic so as to imprint Dharma into the mind of human beings.” Key words: actions of heroes, moral system, Dharma, Dharma in Brahmin, Dharma in Kshatriya, “Brahminized” heroes, “Kshatriya-ized” priests. Ngày nhận bài: 11/3/2013; Ngày phản biện: 17/5/2013; Ngày duyệt đăng: 06/6/2013 * Tel: 0984924256; Email: nguyentuyetthuajc@gmail.com 178Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên