Giám sát và đánh giá đa dạng sinh học

Mục đích: Trang bị cho sinh viên những kiến thức cơ bản về điều tra giám sát và đánh giá đa dạng sinh học. Mục tiêu: Sau khi học xong chương nμy sinh viên có khả năng: ã Tham gia phân tích xác định nhu cầu và lập kế hoạch giám sát, đánh giá đa dạng sinh học. ã Trình bày và vận dụng được các phương pháp điều tra giám sát và đánh giá đa dạng sinh học. Bài 10: Lập kế hoạch điều tra, giám sát đa dạng sinh học Mục tiêu: học xong bài này, sinh viên có khả năng: +Vận dụng và tham gia phân tích xác định nhu cầu và lập kế hoạch giám sát, đánh giá đa dạng sinh học. 1. Sự cần thiết của giám sát, đánh giá đa dạng sinh học Tính đa dạng sinh học không phải lúc nào cũng cố định trong các khu bảo tồn thiên nhiên. Theo sự biến đổi của thời gian, khí hậu, sự canh tranh phát triển trong các quần xã, diễn thế tự nhiên, di cư, sự tác động của con người . làm cho tính đa dạng sinh học trong các khu bảo tồn luôn thay đổi. Vì vậy, điều tra, giám sát đa dạng sinh học có ý nghĩa rất lớn trong công tác bảo tồn. Điều tra và giám sát đa dạng sinh học chính là các hoạt động nhằm xem xét, phân tích tình hình diễn biến các tài nguyên sinh vật theo thời gian, làm cơ sở đề xuất giải pháp bảo tồn.

pdf26 trang | Chia sẻ: tlsuongmuoi | Lượt xem: 2090 | Lượt tải: 2download
Bạn đang xem trước 20 trang tài liệu Giám sát và đánh giá đa dạng sinh học, để xem tài liệu hoàn chỉnh bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
c¸ch tiÕp cËn vμ th¸i ®é cña ng−êi pháng vÊn. + Trong mét sè tr−êng hîp nÕu loμi ®iÒu tra lμ qu¸ hiÕm (nh− Hæ, Bß x¸m, Voi) chóng ta cã thÓ ¸p dông phiÕu ®iÒu tra thî s¨n. + Quan s¸t c¸c vòng n−íc, c¸c ®iÓm muèi - n¬i mμ ®éng vËt hay lui tíi. C¸c quan s¸t nh− vËy kh«ng chØ cung cÊp c¸c th«ng tin vÒ sè l−îng c¸c loμi mμ cã thÓ c¶ mét sè th«ng tin s¬ bé vÒ 64 kÝch th−íc quÇn thÓ cña chóng. C¸c quan s¸t nμy nªn tËp trung vμo nh÷ng khu vùc hÊp dÉn ®Æc biÖt. Sù hÊp dÉn ®ã th−êng thay ®æi theo n¨m, mïa hoÆc thËm chÝ hμng ngμy. §a sè c¸c tr−êng hîp nμy kh«ng thÓ sö dông c¸c sè liÖu ®ã ®Ó tÝnh mËt ®é cña quÇn thÓ hoÆc thËm chÝ c¶ xu thÕ quÇn thÓ. • C¸c chØ sè (hay xu thÕ) quÇn thÓ ChØ sè quÇn thÓ lμ con sè thÓ hiÖn tÝnh phong phó t−¬ng ®èi cña loμi ë mét vïng trong mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh (sè l−îng c¸c con vËt ®Õm ®−îc). C¸c chØ sè quÇn thÓ thu thËp ®−îc qua nhiÒu thêi kú liªn tiÕp kh¸c nhau b»ng mét ph−¬ng ph¸p tèt nhÊt cho thÊy xu thÕ ph¸t triÓn hoÆc suy gi¶m cña quÇn thÓ. Cã thÓ x¸c ®Þnh chØ sè quÇn thÓ b»ng ba c¸ch ®¬n gi¶n sau: + Quan s¸t t¹i mét ®iÓm Quan s¸t t¹i vòng n−íc, ®iÓm muèi hoÆc khu vùc hÊp dÉn c¸c thó lín. Ho¹t ®éng quan s¸t ë c¸c ®iÓm nμy ph¶i theo mét quy tr×nh thèng nhÊt: quan s¸t liªn tôc giê/ngμy vμ ph¶i lÆp l¹i 3 - 5 lÇn tÝnh trong mïa ®· ®Þnh. C¸c quan s¸t nh− vËy sÏ gióp ta thÊy ®−îc sù thay ®æi theo ngμy, theo mïa, viÖc sö dông c¸c vòng n−íc vμ ®iÓm muèi cña c¸c loμi kh¸c nhau. §Ó cã kÕt qu¶ tèt cÇn ph¶i bè trÝ khoa häc vÒ nh©n lùc, thêi gian, vÞ trÝ quan s¸t vμ ghi chÐp cÈn thËn c¸c th«ng tin loμi cã mÆt, thêi gian, sè l−îng c¸ thÓ, giíi tÝnh vμ tuæi −íc tÝnh. + §iÒu tra theo c¸c ®−êng ®i bé Cã thÓ dïng ®Ìn pin quan s¸t ban ®ªm vμ tÝnh sè l−îng thó däc theo ®−êng ®i. Ph−¬ng ph¸p nμy còng sÏ cho ta mét sè th«ng tin vÒ c¸c loμi cã mÆt trong khu b¶o tån. NÕu thùc hiÖn theo mét thêi gian biÓu nghiªm ngÆt th× c¸c sè liÖu cho thÊy c¸c chØ sè hoÆc xu thÕ quÇn thÓ theo thêi gian nh−ng kh«ng thÓ dïng sè l−îng ®éng vËt ®Õm ®−îc ®Ó tÝnh mËt ®é quÇn thÓ. §iÒu tra theo ®−êng ®i lμ ph−¬ng ph¸p dÔ lμm, rÎ tiÒn vμ yªu cÇu Ýt nh©n lùc. §ång thêi cã thÓ kÕt hîp víi lÞch tuÇn tra th−êng xuyªn cña kiÓm l©m viªn khu b¶o tån. Tuy nhiªn, kh¶ n¨ng nh×n thÊy c¸c con vËt phô thuéc vμo nhiÒu yÕu tè vμ viÖc nhËn biÕt loμi phô thuéc vμo kinh nghiÖm cña ®iÒu tra viªn. MÉu biÓu ghi sè liÖu ®iÒu tra ven ®−êng Tªn ®−êng ®iÒu tra: ...................................Ph−¬ng tiÖn ®i: .......................................... Ngμy .... th¸ng .... n¨m........ Thêi gian b¾t ®Çu:......... thêi gian kÕt thóc. .................... ChØ sè (km) cña ®ång hå xe lóc b¾t ®Çu kiÓm tra:........................................................ ChØ sè (km) cña ®ång hå xe lóc kÕt thóc kiÓm tra:....................................................... Quan s¸t bªn tr¸i:.................................... Quan s¸t bªn ph¶i:....................................... Ng−êi ghi: ............................................... L¸i xe: ........................................................ + §Õm sè ®èng ph©n: Ph−¬ng ph¸p nμy cã mét −u ®iÓm lín lμ chóng ta kh«ng cÇn thÊy con vËt mμ chØ cÇn ph¸t hiÖn ph©n cña chóng. Khã kh¨n nhÊt lμ nhËn biÕt ph©n cña loμi nμo vμ tõ ®èng ph©n suy ra sè l−îng ra sao. CÇn chuÈn bÞ tr−íc nh÷ng ®iÒu kiÖn: − X©y dùng mét bé s−u tËp ph©n ®Ó ®èi chøng (cÇn lÊy trùc tiÕp, cè g¾ng ph©n lo¹i: ph©n míi ≤ 1 tuÇn (ph©n cßn −ít, nhít tr¬n), trung b×nh = 1 tuÇn ®Õn 3 th¸ng (ph©n kh«, nh−ng bªn trong cßn ch¾c vμ nguyªn vÑn) vμ cò = 3 th¸ng ®Õn 1 n¨m (ph©n kh«, bªn trong ®· ph©n huû). − HuÊn luyÖn cho c¸c c¸n bé ®iÒu tra c¸ch sö dông s−u tËp ph©n ®èi chøng vμ c¸ch x¸c ®Þnh nhãm tuæi cña ph©n. §Ó thùc hiÖn ph−¬ng ph¸p nμy cÇn tiÕn hμnh chän c¸c tuyÕn dμi 1 km ®¹i diÖn cho mçi kiÓu sinh c¶nh trong khu (tuyÕn bËc I). Däc mçi tuyÕn bËc I, cø 200 m chän vμ lËp c¸c tuyÕn bËc II trong sinh c¶nh ®ång nhÊt. Trªn mçi tuyÕn bËc II chän c¸c tuyÕn bËc III ®Ó tiÕn hμnh nghiªn cøu víi kho¶ng c¸ch 50m mét tuyÕn. §i däc c¸c tuyÕn bËc III vμ ®Õm sè l−îng ®èng ph©n n»m trong ph¹m vi 1m vÒ mçi bªn tuyÕn (2 m cho c¶ hai bªn tuyÕn). ChiÒu dμi tuyÕn bËc III cÇn ®¹t 25m nh−ng nÕu 65 chØ 60% c¸c tuyÕn cã tõ 1 ®èng ph©n trë lªn th× cÇn t¨ng chiÒu dμi tuyÕn bËc III lªn 50m (cã thÓ dïng ph−¬ng ph¸p lËp c¸c « trßn, diÖn tÝch 4m2, b¸n kÝnh 1,13m, ph©n bè ®Òu däc theo tuyÕn). Tu yÕ n bË c II C¸ch 200m TuyÕn bËc I TuyÕn bËc III 50m 25m S¬ ®å 4: LËp tuyÕn ®Õm sè l−îng ph©n trong sinh c¶nh ®ång nhÊt Cuèi cïng tÝnh tæng c¸c ®èng ph©n cho mçi tuyÕn bËc III sau ®ã gép chung l¹i theo c¸c tuyÕn bËc II cña tõng lo¹i sinh c¶nh, lμm c¬ së ®Ó tÝnh tæng diÖn tÝch khu vùc ®Õm ph©n. TÝnh mËt ®é c¸c ®èng ph©n b»ng c¸ch chia tæng sè ®èng ph©n cho diÖn tÝch khu vùc ®Õm hoÆc chia cho sinh c¶nh. L−u ý r»ng c¸c mËt ®é ®èng ph©n tÝnh ®−îc vμ sù so s¸nh cña chóng lu«n lμ vÊn ®Ò nghi vÊn bëi v× ®é ®èng ph©n tÝnh ®−îc vμ sù so s¸nh cña chóng lu«n lμ vÊn ®Ò nghi vÊn bëi v× sè lÇn th¶i ph©n th−êng kh«ng biÕt vμ kh¸c nhau gi÷a c¸c loμi, c¸c sinh c¶nh, c¸c mïa vμ ®ång thêi phô thuéc vμo nguån thøc ¨n vμ n−íc uèng s½n cã. MÉu biÓu ghi sè liÖu ®Õm ph©n Vïng nghiªn cøu: .................................... Ngμy ®iÒu tra:.......................... VÞ trÝ cña tuyÕn bËc nhÊt:........................................................................... TuyÕn sinh c¶nh bËc 2 TuyÕn sinh c¶nh bËc 3 Loμi 1 sè ®èng ph©n Loμi 2 sè ®èng ph©n Loμi 3 sè ®èng ph©n M« t¶ sinh c¶nh A 1 A 2 A 3 B 1 B 2 B 3 B 1 C • TÝnh mËt ®é quÇn thÓ theo tuyÕn ViÖc ®i theo tuyÕn ®Ó ®Õm c¸c loμi thó quan s¸t ®−îc nh»m tÝnh mËt ®é quÇn thÓ cña chóng cã thÓ kh«ng ®¹t ®−îc kÕt qu¶ nh− mong muèn nÕu sè l−îng c¸ thÓ cña loμi ®iÒu tra cßn qu¸ Ýt. NÕu ë vïng ®ã cã kh¶ n¨ng gÆp ®−îc tõ 40 c¸ thÓ trë lªn cña mét loμi hoÆc cña mét nhãm nhá, th× ph−¬ng ph¸p tÝnh theo tuyÕn lμ ph−¬ng ph¸p tèt. §iÒu tra theo tuyÕn cho phÐp chóng ta tÝnh ®−îc mËt ®é c¸ thÓ trªn diÖn tÝch quan s¸t. DiÖn tÝch nμy kh«ng x¸c ®Þnh tr−íc mμ dùa vμo kho¶ng c¸ch mμ ng−êi quan s¸t nh×n thÊy con vËt trong khi ®iÒu tra. V× “diÖn tÝch quan s¸t” ®−îc sö dông ®Ó tÝnh mËt ®é, nªn c¸c kÝch th−íc cÇn ®o chÝnh x¸c. α1 Gãc lÖch tuyÕn α1 Gãc lÖch tuyÕnG1 Nhãm 1/ on vËt 1 α2 Gãc lÖch tu X1 r1 yÕn Ng−êi ®iÒu tra TuyÕn quan s¸t r 66 S¬ ®å 5: Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra theo tuyÕn th¼ng gãc NÕu chóng ta gi¶ ®Þnh mËt ®é nμy lμ gièng nhau cho toμn sinh c¶nh chøa tuyÕn kh¶o s¸t vμ tæng c¸c “diÖn tÝch quan s¸t” däc tuyÕn kh¶o s¸t ph¶i chiÕm trªn 50% diÖn tÝch khu vùc th× mËt ®é cña quÇn thÓ sÏ lμ: Sè c¸ thÓ trung b×nh cña 1 tuyÕn x diÖn tÝch sinh c¶nh (km2) N (con/km2)= –––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––––––– DiÖn tÝch trung b×nh cña mét tuyÕn (km2) DiÖn tÝch cña mét tuyÕn cã thÓ tÝnh b»ng c«ng thøc: St(km 2)= chiÒu dμi tuyÕn (L) x chiÒu réng trung b×nh tuyÕn ( X ) ChiÒu réng tuyÕn trung b×nh cã thÓ tÝnh b»ng 2 c¸ch sau: + C¸ch 1: Tr−êng hîp ®o cù ly vu«ng gãc tõ con vËt ®Õn tuyÕn ®iÒu tra: X1 + X2 + X3 +...+ Xn X = ––––––––– –––––––– x 2 n + C¸ch 2: Tr−êng hîp ®o cù ly tõ ng−êi quan s¸t ®Õn con vËt (r) vμ ®é lÖch gãc quan s¸t t¹o nªn gi÷a h−íng quan s¸t vμ h−íng tuyÕn (α): 21 x n X X n i i∑ == víi Xi = Sinαi x ri §Ó tr¸nh nh÷ng sai sè m¾c ph¶i cÇn l−u ý mét sè ®iÓm: - C¸c tuyÕn ph¶i c¸ch xa nhau Ýt nhÊt lμ 1 km ®Ó tr¸nh kh¶ n¨ng b¾t gÆp mét con vËt nhiÒu lÇn. - TÝnh kh¸ch quan cña sè liÖu. - TÝnh ®ång ®Òu cña ngo¹i c¶nh trong thêi gian quan s¸t (m−a, n¾ng, rÐt..) - TÝnh c¶nh gi¸c cña c¸c c¸ thÓ vμ gi÷a c¸c loμi, kiÓu vμ mËt ®é th¶m thùc vËt, sù lanh lîi vμ kinh nghiÖm cña quan s¸t viªn. 1.2.3. §iÒu tra gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ thó nhá Thó nhá nhiÒu lóc rÊt nh¹y c¶m víi sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng v× vËy møc ®é giμu nghÌo loμi vμ sè l−îng c¸ thÓ cña loμi cho ta biÕt diÔn biÕn cña m«i tr−êng. Ngoμi ra, c¸c thó nhá cßn lμ con måi cho c¸c loμi thó lín khã gi¸m s¸t. V× vËy, ë møc ®é nμo ®ã chóng cã thÓ lμ vËt chØ thÞ t×nh tr¹ng cña c¸c loμi ®éng vËt lín. Mét sè loμi thó nhá lμ loμi cã h¹i cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vïng l©n cËn, hoÆc s¨n b¾t c¸c loμi chim, thó nhá kh¸c trong khu b¶o tån. Do vËy sè liÖu vÒ c¸c loμi thó nhá sÏ cung cÊp cho ta nh÷ng th«ng tin vÒ mèi ®e do¹ tiÒm n¨ng cña chóng ®èi víi khu b¶o tån hoÆc c¸c loμi kh¸c trong khu. • BÉy b¾t ®Ò kiÓm kª BÉy b¾t lμ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cã hiÖu qu¶ nhÊt ®èi víi loμi thó nhá khã nh×n thÊy. BÉy b¾t cho phÐp ®¸nh dÊu c¸c c¸ thÓ vμ thu thËp c¸c th«ng tin vÒ t×nh tr¹ng sinh s¶n cña chóng. C¶ hai lo¹i 67 th«ng tin ®ã sÏ cho biÕt râ h¬n vÒ t×nh tr¹ng quÇn thÓ trong khu b¶o tån. HiÖu qu¶ bÉy b¾t phô thuéc vμo kÝch th−íc loμi nghiªn cøu, vμo kiÓu sinh c¶nh n¬i ®Æt bÉy vμ c¸c lo¹i bÉy sö dông. Chän khu vùc ®Æt bÉy: trong gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc, bÉy th−êng ®−îc ®Æt trªn c¸c tuyÕn ®iÒu tra ®· lËp s½n, tuy nhiªn vïng ®Æt bÉy cô thÓ l¹i phô thuéc vμo loμi ®iÒu tra. Tæng qu¸t ph−¬ng ph¸p ®Æt bÉy nh− sau: + §i däc theo tuyÕn cÊp I vμ trªn mçi tuyÕn cÊp II ®Æt 2 bÉy c¸ch nhau ë cù li 50m, ®¸nh dÊu n¬i ®Æt bÉy. + khi sinh c¶nh cã thay ®æi, cÇn chän n¬i thÝch hîp ®Ó ®Æt bÉy míi, dï cù li ch−a tho¶ m·n (cè g¾ng ®Æt ë cù ly xa nhÊt cho phÐp). + Sè bÉy ë mçi sinh c¶nh ph¶i b»ng nhau: BÉy 2 BÉy 1 BÉy 3 BÉy 4 S¬ ®å 6: Giíi thiÖu c¸ch ®Æt bÉy trªn tuyÕn NÕu chóng ta tiÕn hμnh lμm vμ lÆp l¹i nh− vËy hμng n¨m trªn cïng mét ®Þa ®iÓm, cïng sè lÇn th× c¸c kÕt qu¶ ®ã sÏ cho ta nh÷ng th«ng tin vÒ sù xuÊt hiÖn hay biÕn mÊt cña mét sè loμi trªn mét sinh c¶nh trong khu vùc ®iÒu tra. • Gi¸m s¸t xu h−íng cña quÇn thÓ §Ó gi¸m s¸t xu h−íng biÕn ®æi sè l−îng cña chñng quÇn thó nhá trong khu b¶o tån th× sè bÉy ®Æt trªn tuyÕn cÇn tû lÖ víi ®é phong phó t−¬ng ®èi cña mçi kiÓu sinh c¶nh. NÕu kiÓu sinh c¶nh chiÕm 80% diÖn tÝch khu b¶o tån th× ®Æt 80% sè bÉy trong kiÓu sinh c¶nh ®ã. BÉy c¸ch ®Òu nhau (50 -100m) däc theo tuyÕn. C¸c kÕt qu¶ bÉy b¾t n¨m ®Çu sÏ cho phÐp ta so s¸nh mËt ®é t−¬ng ®èi cña mçi loμi trong tõng sinh c¶nh. KÕt qu¶ bÉy b¾t vμo n¨m thø hai vμ c¸c n¨m sau sÏ cho ta biÕt c¸c chñng quÇn thó nhá ®ang t¨ng lªn hay gi¶m xuèng. • §Æt bÉy ®Ó gi¸m s¸t mËt ®é quÇn thÓ trong sinh c¶nh NÕu ë mét hoÆc vμi kiÓu sinh c¶nh nμo ®ã mμ kÕt qu¶ kiÓm kª hoÆc ®iÒu tra xu h−íng quÇn thÓ lμ hÊp dÉn vμ cã thÓ kiÓm tra ®−îc th× chóng ta cã thÓ ®Æt tÊt c¶ bÉy hiÖn cã vμo sinh c¶nh ®ã thμnh mét hÖ thèng “l−íi bÉy”. Sè liÖu tõ l−íi bÉy sÏ cho ta biÕt mËt ®é thó nhá trong chÝnh sinh c¶nh ®ã, nh−ng kh«ng ®¹i diÖn cho c¶ khu b¶o tån. C¸ch lËp l−íi bÉy ®Ó tÝnh mËt ®é theo h×nh c¸c nan hoa cña b¸nh xe, nan hoa nμy c¸ch nan hoa kia 450 (s¬ ®å 11.3). Cø mçi qu·ng dμi 10m däc theo th−íc d©y c¾m mét cäc xuèng ®Êt vμ ®¸nh dÊu nã b»ng to¹ ®é sè vßng vμ sè ®−êng th¼ng. T¹i mçi cäc ®Æt 2 bÉy. S¬ ®å 7: Bè trÝ hÖ thèng l−íi bÉy ®Ó x¸c ®Þnh mËt ®é chñng quÇn trong sinh c¶nh 68 *Mét sè ®iÓm cÇn chó ý trong ®Æt bÉy ®Ó gi¸m s¸t mËt ®é quÇn thÓ: + C¸c sè liÖu lμ rÊt quan träng cho viÖc so s¸nh c¸c kÕt qu¶ gi÷a c¸c ®ît ®Æt bÉy hoÆc gi÷a c¸c sinh c¶nh nÕu cã ®ñ thêi gian ®Æt bÉy nh− nhau. NÕu ®Æt 10 bÉy trong mét ngμy ta sÏ cã 10 ngμy/ bÉy; nÕu ®Æt 10 bÉy trong 3 ngμy ta sÏ cã 30 ngμy/bÉy. NÕu l−íi bÉy cã 17 ®iÓm ®Æt víi 2 bÉy ë mçi ®iÓm ®Æt bÉy trong 3 ngμy th× ta cã 102 ngμy/bÉy. NÕu muèn so s¸nh vÞ trÝ cña l−íi bÉy nμy víi vÞ trÝ cña l−íi bÉy kh¸c th× ta còng ph¶i cã 102 ngμy bÉy ë c¸c vÞ trÝ l−íi bÉy kh¸c. + T×m n¬i thÝch hîp ®Ó ®Æt bÉy (b»ng ph¼ng, c¹nh c©y gç ®æ, d−íi gèc c©y, trªn lèi ®i trong c¸c tr¶ng cá) vμ tèt nhÊt lμ ®Æt 2 bÉy t¹i mçi ®iÓm ®Æt. BÉy thø nhÊt th−êng b¾t ®−îc nh÷ng loμi cã sè l−îng nhiÒu h¬n hoÆc x«ng x¸o h¬n, bÉy thø hai ®Ó b¾t nh÷ng loμi kÐm phong phó hay nhót nh¸t. + §Æt måi dô tr−íc b»ng c¸ch d−¬ng bÉy cã måi nh−ng kho¸ l¹i (kh«ng cho sËp) 1 - 3 ngμy tr−íc khi cμi bÉy thùc sù. Chän lo¹i måi sö dông thÝch hîp cho tõng vïng, tõng loμi vμ nªn ®a d¹ng. • KiÓm ra vμ xö lý con vËt sa bÉy KiÓm tra bÉy th−êng xuyªn sau 12 giê vμ khi con vËt sËp bÉy ®−îc th× c¸ch xö lý nh− sau : + Dïng tói v¶i bÞt cöa bÉy, më cöa vμ xãc cho con vËt r¬i tõ bÉy xuèng tói v¶i. Tóm chÆt lÊy g¸y con vËt tõ phÝa ngoμi tói v¶i, ®Ò phßng con vËt cμo hoÆc c¾n vμo tay. CÈn thËn lén tói v¶i ra ®Ó nghiªn cøu con vËt theo c¸c yªu cÇu sau: - X¸c ®Þnh loμi vμ giíi tÝnh cña con vËt - §· tr−ëng thμnh hay cßn non. Con tr−ëng thμnh vμ con non th−êng cã mμu l«ng kh¸c nhau vμ ghi l¹i mμu s¾c cÈn thËn nÕu ch−a kh¼ng ®Þnh râ. - T×nh tr¹ng sinh s¶n (cã/kh«ng/®ang sinh s¶n) b»ng c¸ch xem c¸c c¬ quan sinh s¶n (vó hoÆc lç sinh dôc ë con c¸i, cã thÓ sê thÊy con non nÕu n¾n nhÑ bông con mÑ). NÕu b¾t ®−îc con ®ùc, xem tinh hoμn (®«i khi ph¶i vuèt nhÑ bông con vËt tinh hoμn míi xuÊt hiÖn) vμ tinh hoμn th−êng lín h¬n vμo mïa ho¹t ®éng sinh s¶n. - X¸c ®Þnh träng l−îng con vËt: c©n nÕu cã c©n, nÕu kh«ng cã c©n cã thÓ −íc tÝnh kÝch th−íc t−¬ng ®èi cña con vËt b»ng c¸ch ®o kho¶ng c¸ch tõ cæ ch©n ®Õn khuû ch©n tr¸i. Sö dông sè ®o nμy ®Ó so s¸nh c¸c c¸ thÓ kh¸c nhau cña cïng mét loμi. - §¸nh dÊu con vËt: nÕu con vËt nÆng d−íi 100g, dïng kÐo c¾t ngãn ch©n theo m· sè quy ®Þnh. NÕu con vËt nÆng trªn 100 g th× bÊm lç tai. - Th¶ con vËt t¹i n¬i mμ ®· b¾t chóng. • Ph©n tÝch kÕt qu¶ bÉy b¾t §iÒu quan träng cuèi cïng lμ tËp hîp sè liÖu c¸c lÇn nghiªn cøu. TÊt c¶ c¸c sè liÖu thu thËp ®−îc ghi theo biÓu mÉu sau vμ ta gäi lμ sè liÖu gèc. 69 MÉu biÓu ghi sè liÖu gèc KiÓu sinh c¶nh A B C ... Sè ®iÓm ®Æt bÉy Sè bÉy ®Æt ë mçi ®iÓm Sè ngμy cμi bÉy 1. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 3 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn n 2. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn ... B¶ng sè liÖu nμy ®−îc lËp cho mçi mïa hoÆc mçi n¨m. B¶ng sè liÖu gèc cña mïa bÉy ®Çu tiªn ch−a cung cÊp cho ta nhiÒu th«ng tin. Tuy nhiªn khi ta cã c¸c sè liÖu cho mïa thø 2 hoÆc ë khu b¶o tån kh¸c th× viÖc ph©n tÝch sÏ cã nhiÒu ý nghÜa, ®Æc biÖt lμ xu h−íng biÕn ®æi vÒ thμnh phÇn loμi, sè l−îng cña c¸c loμi, sè l−îng c¸ thÓ gi÷a c¸c sinh c¶nh. NÕu chóng ta cã ®ñ sè liÖu b¾t vμ ®¸nh dÊu tõ c¸c l−íi bÉy th× cã thÓ so s¸nh ®−îc mËt ®é thó, mÆc dï viÖc sö dông c¸c sè l−îng c¸ thÓ lμm dÉn chøng cho xu h−íng biÕn ®æi dÔ h¬n nhiÒu. 1.3. §iÒu tra gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ chim Gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ chim còng cã ý nghÜa t−¬ng tù nh− gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ thó nhá hoÆc c¸c quÇn thÓ Õch nh¸i. C¸c ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t sÏ cho ta biÕt vÒ t×nh tr¹ng cña khu b¶o tån, biÕt ®−îc nh÷ng biÕn ®æi vÒ sè l−îng cña c¸c loμi theo thêi gian, tÝnh hiÖu qu¶ cña c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý ®· ¸p dông. §Ó cã thÓ gi¸m s¸t mét c¸ch thÝch hîp vμ hiÖu qu¶ chóng ta cÇn x¸c ®Þnh mét nhãm c¸c loμi t−¬ng ®èi dÔ quan s¸t, kh«ng tèn kÐm, dÔ ph©n lo¹i vμ nh÷ng ®Þa ®iÓm mμ ë ®ã sö dông cïng mét ph−¬ng ph¸p cã thÓ b¾t ®−îc nhiÒu loμi vÝ dô nh− c¸c loμi sèng ë sinh c¶nh trèng, dÔ quan s¸t vμ nh÷ng loμi kiÕm ¨n, lμm tæ trong c¸c c©y bôi vμ cã thÓ dÔ b¾t t¹i æ. Còng cã thÓ chän c¸c loμi dÔ dμng sö dông cho môc ®Ých gi¸o dôc quÇn chóng. Sö dông l−íi mê ®Ó b¾t chim lμ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p dÔ lμm vμ cã hiÖu qu¶ trong ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t quÇn thÓ chim rõng. Tuy nhiªn l−íi mê kh«ng thÓ ¸p dông ®−îc víi tÊt c¶ c¸c loμi chim v× mét sè loμi bay qu¸ cao hoÆc kÝch th−íc cña chóng qu¸ lín. • Chän ®Þa ®iÓm gi¨ng l−íi mê Th−êng l−íi mê ®−îc gi¨ng trªn c¸c tuyÕn ®iÒu tra ®· x¸c ®Þnh. Tuy nhiªn tuyÕn ®Æt l−íi cô thÓ thÕ nμo tuú thuéc vμo néi dung cÇn gi¸m s¸t. C¸ch gi¨ng l−íi: t×m 2 c©y ®øng c¸ch nhau ®óng b»ng chiÒu dμi cña l−íi mê (12 hay 16m) vμ treo l−íi trªn 2 c©y ®ã. NÕu kh«ng cã c©y th× dïng 2 cäc th¼ng xuèng ®Êt ë ®óng kho¶ng c¸ch. Kh¸c víi c¸c lo¹i bÉy thó, l−íi mê kh«ng dïng h×nh thøc thu hót con vËt mμ chØ ®¬n gi¶n lμ ®Æt ë ®ã vμ chê chim t×nh cê bay qua mμ v−íng vμo l−íi. V× vËy, cÇn chó ý gi¨ng l−íi sao cho c¸c loμi chim khã ph¸t hiÖn vμ tr¸nh l−íi. T¹i ranh giíi gi÷a c¸nh ®ång vμ rõng c©y, gi÷a sinh c¶nh trèng vμ sinh c¶nh kÝn, n¬i chim bay tõ vïng cã ¸nh s¸ng vμo vïng tèi lμ nh÷ng ®iÓm ®Æt l−íi tèt nhÊt v× l−íi khã bÞ ph¸t hiÖn. • §iÒu tra kiÓm kª NÕu chØ ®iÒu tra thμnh phÇn loμi chim cña khu b¶o tån th× chóng ta ®i däc c¸c tuyÕn vμ gi¨ng l−íi mê t¹i mçi ®iÓm n¬i kiÓu sinh c¶nh thay ®æi nh− ®· lμm tr−íc ®©y. NÕu muèn so s¸nh gi÷a c¸c sinh c¶nh th× kh«ng ®−îc ®Æt c¸c l−íi c¸ch nhau d−íi 100m vμ cÇn sè l−íi ®Æt ë mçi kiÓu sinh c¶nh lμ nh− nhau. 70 VÞ trÝ ®Æt l−íi ph¶i ®−îc ®¸nh dÊu cè ®Þnh cho c¸c n¨m nghiªn cøu gi¸m s¸t, sè lÇn vμ sè l−íi sö dông trong mçi lÇn ë mçi n¨m hay mçi mïa ph¶i b»ng nhau. C¸ch lμm ®ã sÏ cho ta biÕt ®−îc loμi nμo ®ã xuÊt hiÖn hoÆc biÕn mÊt khái c¸c kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau. • Gi¸m s¸t xu h−íng cña quÇn thÓ Môc ®Ých gi¸m s¸t nh»m ®Ó biÕt sè l−îng chim t¨ng hay gi¶m. C¸ch lμm lμ gi¨ng l−íi mê däc c¸c tuyÕn tû lÖ víi ®é phong phó t−¬ng ®èi cña mçi kiÓu sinh c¶nh víi kho¶ng c¸ch 100m mét däc theo tuyÕn ®iÒu tra. • KiÓm tra l−íi mê L−íi cÇn ®−îc kiÓm tra th−êng xuyªn. N¬i cã bãng r©m, cÇn kiÓm tra l−íi 1,5 - 2 giê mét lÇn, n¬i cã mÆt trêi chiÕu trùc tiÕp th× sau 0,5 - 1 giê/lÇn. Trêi m−a nhá kiÓm tra 0,5 - 1 giê mét lÇn, trêi m−a to kh«ng nªn gi¨ng l−íi. ¸nh s¸ng mê lμm cho l−íi khã ph¸t hiÖn, v× vËy nh÷ng giê ®Çu cña b×nh minh vμ tr−íc hoμng h«n lμ thêi gian bÉy chim tèt nhÊt. Chóng ta tÝnh giê/bÉy tõ thêi ®iÓm gi¨ng bÉy thø nhÊt vμo buæi s¸ng cho ®Õn thêi ®iÓm thu bÉy thø nhÊt. Vμo cuèi mçi ngμy bÉy ta cã thÓ cuén ®Ó l−íi treo trªn c©y vμ vμo buæi h«m sau ta míi më l−íi l¹i. Còng nh− ®èi víi ®Æt bÉy thó, chóng ta ph¶i cã sè giê/bÉy gièng nhau ë c¸c sinh c¶nh nghiªn cøu. NÕu ®Æt 5 l−íi trong mét sinh c¶nh vμ l−íi gi¨ng trong 5 giê, khi ®ã ta cã 25 giê/l−íi vμ lμm nh− vËy trong 4 ngμy th× ta kh¶o s¸t ®iÓm nghiªn cøu ®ã 100 giê/l−íi. • Xö lý chim b¾t ®−îc: + Gì chim khái l−íi nhÑ nhμng, kh«ng g©y th−¬ng tÝch vμ kh«ng lμm r¸ch l−íi. + X¸c ®Þnh loμi vμ giíi tÝnh cña chim. + KiÓm tra chim ®· tr−ëng thμnh hay cßn non. Chim non th−êng cã bé l«ng kh¸c víi chim tr−ëng thμnh. + KiÓm tra t×nh tr¹ng sinh s¶n; Chim bÞ mÊt l«ng ë vïng ngùc cã thÓ lμ ®ang Êp trøng (th−êng chØ cã con c¸i Êp trøng). Chim trèng tÝch tinh dÞch quanh khu hËu m«n vμo mïa sinh s¶n. Chóng cã thÓ cã vïng quanh hËu m«n s−ng lªn, ®ã lμ dÊu hiÖu sinh s¶n râ rμng. + KiÓm tra sù thay l«ng: Trong thêi gian thay l«ng, l«ng c¸nh vμ l«ng ®u«i kh«ng dμi b»ng nhau. + §¸nh dÊu chim: NÕu cã vßng sè ®o th× ®eo nã vμo ch©n chim, cÇn cã 3 - 4 lo¹i vßng cã kÝch th−íc kh¸c nhau ®Ó chän lo¹i thÝch hîp nhÊt cho loμi b¾t ®−îc. NÕu kh«ng cã vßng th× c¾t mét Ýt l«ng ®u«i ngoμi ®Ó ®¸nh dÊu lμ chim ®· bÞ b¾t. + Th¶ l¹i chim ngay t¹i n¬i mμ nã bÞ b¾t. + Tr¸nh c¸c sù cè trong bÉy b¾t chim: - Chim bÞ chÕt trong l−íi: th−êng x¶y ra ë 2 tr−êng hîp do qu¸ nãng khi ®Æt l−íi d−íi ¸nh mÆt trêi hoÆc do bÞ −ít khi trêi m−a to. Trong tr−êng hîp nμy, cÇn rót ng¾n thêi gian gi÷a c¸c lÇn th¨m l−íi. Nguyªn t¾c chung lμ tû lÖ chÕt ph¶i nhá h¬n 5%. NÕu tû lÖ chim chÕt lín h¬n 5%, cÇn thiÕt ph¶i xem xÐt l¹i ph−¬ng ph¸p vμ quy tr×nh bÉy b¾t. - L−íi kh«ng b¾t ®−îc chim: cã thÓ trong mét sè ®ît ®Æt bÉy cã mét sè l−íi kh«ng thÓ b¾t ®−îc chim. Trong tr−êng hîp nμy, nªn xem xÐt mét sè nguyªn nh©n nh−: chÊt l−îng l−íi, vÞ trÝ ®Æt bÉy, ¸nh s¸ng n¬i ®Æt bÉy, thêi gian më l−íi vμ thêi gian ®Æt l−íi kÐo dμi (chim biÕt n¬i ®Æt bÉy). • Ph©n tÝch kÕt qu¶ bÉy b¾t b»ng l−íi mê B−íc ®Çu tiªn trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch sè liÖu lμ lËp b¶ng sè liÖu (nh− biÓu d−íi ®©y). §èi víi mçi mïa hoÆc mçi n¨m bÉy b¾t ta cÇn lËp mét b¶ng nh− vËy. Sè liÖu bÉy b¾t mïa ®Çu hoÆc n¨m ®Çu ch−a cho ta mét kh¸i niÖm g× nh−ng c¸c mïa hoÆc n¨m sau sÏ cho thÊy sù biÕn ®æi vÒ thμnh phÇn loμi, vÒ sè l−îng loμi, ph¶n ¸nh t×nh h×nh tμi nguyªn cña khu b¶o tån t¨ng hay gi¶m vμ hiÖu qu¶ cña c«ng t¸c qu¶n lý. MÉu biÓu sè liÖu gèc ph©n tÝch kÕt qu¶ bÉy b¾t b»ng l−íi mê KiÓu sinh c¶nh A B C ... Sè ®iÓm ®Æt l−íi Sè l−íi ®Æt ë mçi ®iÓm 71 Sè ngμy më l−íi Tæng sè c¸c sè liÖu ghi trªn 1. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 3 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn n 2. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn ... 1.4. §iÒu tra gi¸m s¸t l−ìng c−, bß s¸t 1.4.1. Giíi thiÖu chung L−ìng c− vμ bß s¸t cã liªn quan ®Õn nh÷ng nhãm ®éng vËt cã x−¬ng sèng m¸u l¹nh xuÊt hiÖn rÊt sím trong lÞch sö tiÕn ho¸ cña tr¸i ®Êt. L−ìng c− ®Î trøng vμ tr¶i qua mét thêi kú dμi sèng d−íi n−íc, trong khi ®ã bß s¸t l¹i ®Î trøng trªn c¹n. Tuy nhiªn khi ®· tr−ëng thμnh th× nhiÒu loμi bß s¸t l¹i sèng d−íi n−íc vμ nhiÒu loμi l−ìng c− l¹i sèng trªn c¹n (ch¼ng h¹n nh− rïa biÓn khi tr−ëng thμnh sèng d−íi n−íc trõ lóc ®Î trøng). VÒ tÇm quan träng sinh häc, l−ìng c− vμ bß s¸t lμ nh÷ng loμi rÊt phæ biÕn, xuÊt hiÖn trªn mäi vïng cña tr¸i ®Êt ngo¹i trõ mét sè vïng ®Þa cùc. Chóng ®−îc t×m thÊy ë tÊt c¶ c¸c m«i tr−êng sèng, tõ vïng Èm −ít b¾c Ch©u ¢u vμ Ch©u Mü tíi c¸c vïng rõng m−a nhiÖt ®íi ë nam Mü vμ §«ng Nam ¸. L−ìng c− vμ bß s¸t lμ mét phÇn rÊt quan träng cña tμi nguyªn thiªn nhiªn trªn hμnh tinh, chóng cã mèi liªn quan trùc tiÕp tíi c¸c loμi vËt ®· xuÊt hiÖn c¸ch ®©y hμng triÖu n¨m vÒ tr−íc. 1.4.2. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra gi¸m s¸t Thu thËp tiªu b¶n Cã mét sè ph−¬ng ph¸p cã thÓ ®−îc sö dông vμo viÖc b¾t gi÷ l−ìng c− vμ bß s¸t trªn thùc ®Þa. ViÖc sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p tuú thuéc vμo lo¹i m«i tr−êng vμ loμi ®éng vËt ®Þnh b¾t. BÉy hè (pitfall trap) BÉy hè ®−îc sö dông phæ biÕn trong ®iÒu tra bß s¸t vμ Õch nh¸i (trõ loμi Õch c©y-sèng trªn c©y), kÓ c¶ mét sè ®éng vËt nhá kh¸c. §©y lμ ph−¬ng ph¸p kh¸ ®¬n gi¶n l¹i hiÖu qu¶. BÇy hè bao gåm c¸c hè bÉy ®−îc ®μo theo hμng vμ ®−îc hç trî b»ng mét hμng rμo cao kho¶ng 40 cm ®Æt chÝnh gi÷a hμng hè bÉy. T¸c dông cña hμng rμo lμ nh»m dô cho con vËt ®i men theo hμng rμo dÉn tíi c¸c hè. Do vËy hμng rμo nªn b¾t ®Çu 5 mÐt tr−íc hè thø nhÊt vμ kÐo dμi sau hè cuèi cïng 5 mÐt. Mçi hμng bÉy hè th−êng bè trÝ 5 hè ®−êng kÝnh 25 cm s©u 30-40 cm, th−êng sö dông c¸c èng s¾t hoÆc nhùa ®Ó t¹o cho thμnh hè tr¬n nh½n ®Ó cho ®éng vËt khi ®· r¬i vμo hè kh«ng leo ra ngoμi ®−îc. BÉy hè cÇn ®−îc kiÓm tra ®Þnh kú, khi con vËt sa bÉy cÇn thu thËp c¸c d÷ liÖu cÇn thiÕt (tªn loμi, giíi tÝnh, t×nh tr¹ng sinh s¶n, träng l−îng,..) hoÆc cã thÓ cho vμo tói mÉu vËt mang vÒ lÒu (tr¹i) ®Ó x¸c ®Þnh sau ®ã sÏ th¶ con vËt ®óng n¬i ®· b¾t ®−îc. Sè l−îng ngμy bÉy tuú thuéc vμo yªu cÇu (møc ®é chi tiÕt) cña cuéc ®iÒu tra. C¸c hμng bÉy hè cã thÓ ®−îc ®Æt trªn c¸c tuyÕn ®· lËp s½n. Quan s¸t vμ t×m kiÕm Õch nh¸i Õch nh¸i th−êng sèng ë nh÷ng Èm −ít, gÇn khe suèi, ao hå do vËy ta cã thÓ dïng ®Ìn pin chuyªn dông (cã c«ng suÊt lín) ®Ó ®iÒu tra ban ®ªm. Õch nh¸i cã thÓ ®−îc nh×n thÊy trùc tiÕp (quan s¸t) hoÆc còng cã thÓ th«ng qua nghe tiÕng kªu. §Ó ®iÒu tra ®−îc Õch nh¸i qua tiÕng kªu th× ®iÒu quan träng lμ ph¶i ph©n biÖt ®−îc tiÕng kªu cña c¸c loμi kh¸c nhau. Sè liÖu ®iÒu tra ®−îc ghi vμo mÉu biÓu sau: MÉu biÓu ghi sè liÖu ®iÒu tra Bß s¸t, Õch nh¸i Khu vùc ®iÒu tra................................................................ Ng−êi/nhãm ®iÒu tra....................................Nhãm tr−ëng................ 72 STT/m· sè Tªn loμi Ph−¬ng ph¸p Sè l−îng KiÓu sinh c¶nh Ghi chó L−u ý c¸c th«ng tin liªn quan ®Õn khu vùc ®iÒu tra (to¹ ®é trªn b¶n ®å/GPS, thêi tiÕt, thêi gian b¾t ®Çu & kÕt thóc ®iÒu tra,...) cÇn ®−îc ghi chÐp ®Çy ®ñ phôc vô cho c«ng viÖc ph©n tÝch sau nμy. 2. §iÒu tra, gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng loμi thùc vËt C¸c loμi thùc vËt cã thÓ cho biÕt nhiÒu vÒ t×nh tr¹ng, gãp phÇn vμo tÝnh ®a d¹ng sinh häc chung cña khu b¶o tån. §iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt cho phÐp ta biÕt tÊt c¶ hoÆc nhiÒu loμi thùc vËt trong khu b¶o tån ®ang ®−îc b¶o vÖ tèt nh− thÕ nμo bëi chiÕn l−îc qu¶n lý b¶o tån. §iÒu tra thùc vËt sÏ gióp chóng ta nhËn d¹ng c¸c kiÓu sinh c¶nh vμ ph©n bè cña chóng trong khu b¶o tån. Thùc vËt sinh tr−ëng nhanh nªn cã ¶nh h−ëng ®Õn nh÷ng thay ®æi cña m«i tr−êng. V× vËy, ®iÒu tra thùc vËt sÏ gióp ta gi¸m s¸t vμ nhËn ra nh÷ng thay ®æi cña sinh c¶nh vμ nguyªn nh©n lμm thay ®æi (do ho¹t ®éng cña con ng−êi, do ®éng vËt hoang d·, do s©u h¹i, bÖnh dÞch vμ c¸c thiªn tai...). Trªn c¬ së c¸c sè liÖu ®iÒu tra ng−êi qu¶n lý cã thÓ ®Ò ra nh÷ng biÖn ph¸p tÝch cùc ®Ó æn ®Þnh, triÖt tiªu hoÆc duy tr× c¸c thay ®æi ®ã nh− mét bé phËn cña chiÕn l−îc qu¶n lý khu b¶o tån. Ho¹t ®éng qu¶n lý cã thÓ bao gåm c¸c biÖn ph¸p nh− phôc håi sinh c¶nh, kiÓm tra viÖc ®èt c¸c tr¶ng cá, c¸c lo¹i h×nh b¶o vÖ ®Æc biÖt kh¸c,... ViÖc ®iÒu tra cã thÓ tËp trung vμo c¸c loμi thùc vËt nh¹y c¶m víi nh÷ng biÕn ®æi, cã thÓ sö dông chóng nh− nh÷ng loμi chØ thÞ cho sù biÕn ®æi hay xuèng cÊp sinh c¶nh. V× vËy, cã thÓ phôc vô nh− mét hÖ thèng c¶nh b¸o sím c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng. • §iÒu tra, gi¸m s¸t ®a d¹ng loμi thùc vËt ë mçi d¹ng sinh c¶nh cÇn thiÕt ph¶i quan t©m ®Õn tÊt c¶ c¸c d¹ng sèng cã trong sinh c¶nh ®ã, bao gåm: c©y th©n gç, c©y th©n th¶o, thùc vËt ngo¹i tÇng (d©y leo, thùc vËt ký sinh,...). • C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra thùc vËt ®· ®−îc tr×nh bμy kü trong m«n häc §iÒu tra rõng. Liªn quan ®Õn gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng thμnh phÇn loμi thùc vËt, ë ®©y chØ l−u ý ®Õn mét sè tr×nh tù trong ®iÒu tra, gi¸m s¸t c¸c d¹ng sèng cña thùc vËt víi 2 h×nh thøc, ®ã lμ: ®iÒu tra theo tuyÕn vμ ®iÒu tra trªn « tiªu chuÈn. 2.1. §iÒu tra, gi¸m s¸t theo tuyÕn 2.1.1. LËp tuyÕn ®iÒu tra Còng gièng nh− ®iÒu tra gi¸m s¸t ®éng vËt, sau khi x¸c ®Þnh c¸c d¹ng sinh c¶nh chÝnh cña khu vùc cÇn gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸, trªn c¬ së nguån lùc, kinh phÝ vμ môc tiªu ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t chóng ta cÇn x¸c ®Þnh khu vùc lËp tuyÕn ®iÒu tra, sè tuyÕn ®iÒu tra gi¸m s¸t cÇn lËp vμ sè lÇn lËp l¹i. • Cù ly c¸c tuyÕn: Kho¶ng c¸ch gÇn xa cña c¸c tuyÕn phô thuéc vμo møc ®é chi tiÕt cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t. §èi víi ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c tuyÕn cã thÓ chän lùa trong kho¶ng 100m - 1000m. • H−íng tuyÕn: Trong ®iÒu tra thùc vËt, h−íng tuyÕn ph¶i vu«ng gãc víi ®−êng ®ång møc chÝnh ®Ó cã thÓ ghi nhËn ®−îc sù thay ®æi cña thμnh phÇn thùc vËt theo ®Þa h×nh hoÆc sinh c¶nh. 2.1.2. Thu thËp d÷ liÖu trªn tuyÕn • X¸c ®Þnh cù ly ghi chÐp T−¬ng tù nh− cù ly gi÷a c¸c tuyÕn, trªn mçi tuyÕn ®iÒu tra ®· ®−îc lËp cÇn ®¸nh dÊu chia ®o¹n ®Ó ghi chÐp, thu thËp d÷ liÖu. Tuú theo møc ®é chi tiÕt cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t, cù ly ghi chÐp cã thÓ x¸c ®Þnh víi kho¶ng c¸ch tõ 100m - 500m. • Ghi chÐp d÷ liÖu: T¹i c¸c ®iÓm ®· x¸c ®Þnh, chóng ta tiÕn hμnh ghi chÐp toμn bé c¸c loμi c©y gÆp ®−îc trªn tuyÕn. D÷ liÖu thu thËp ®èi víi c¸c loμi thùc vËt tuú theo tõng d¹ng sèng kh¸c nhau. + §èi víi c©y th©n gç: cÇn ph¶i x¸c ®Þnh tªn loμi; ®o c¸c d÷ liÖu vÒ chiÒu cao, ®−êng kÝnh ngang ngùc; ®Æc ®iÓm sinh tr−ëng; phÈm chÊt c©y. + §èi víi c©y th©n th¶o: c¸c d÷ liÖu cÇn bao gåm tªn loμi, −íc l−îng ®é che phñ (%), ®Æc ®iÓm ph©n bè,... 73 + §èi víi thùc vËt ngo¹i tÇng: cÇn thiÕt ghi nhËn c¸c d÷ liÖu nh− tªn loμi, ®é phong phó t−¬ng ®èi, tÇng ph©n bè cña loμi. Chó ý: - ViÖc ghi nhËn tªn loμi thùc vËt ®èi víi c¶ 3 d¹ng sèng nªu trªn nÕu ch−a thÓ x¸c ®Þnh ®−îc t¹i hiÖn tr−êng, cÇn ®Æt ký hiÖu cho c©y ®ång thêi thu h¸i mÉu hoÆc chôp ¶nh,... mang vÒ ®Ó tra cøu sau. - Mét trong nh÷ng h¹n chÕ cña h×nh thøc ®iÒu tra trªn tuyÕn lμ kh«ng thÓ −íc l−îng ®−îc mËt ®é c©y cña c¸c loμi c©y th©n gç. 2.2. §iÒu tra, gi¸m s¸t theo « tiªu chuÈn Kh¸c víi ®iÒu tra theo tuyÕn, ®iÒu tra theo « tiªu chuÈn gióp cho ng−êi ®iÒu tra cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc diÖn tÝch ®iÒu tra vμ ghi chÐp d÷ liÖu mét c¸ch cô thÓ, chi tiÕt h¬n. • Cã 2 lo¹i « tiªu chuÈn: « tiªu chuÈn t¹m thêi vμ « tiªu chuÈn cè ®Þnh. ViÖc lùa chän « tiªu chuÈn lo¹i nμo cßn tuú thuéc vμo yªu cÇu cña ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra, gi¸m s¸t. Mét nguyªn t¾c khi x©y dùng vμ thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc lμ cÇn ph¶i tuyÖt ®èi tu©n thñ viÖc ®iÒu tra lÆp l¹i. Do ®ã, trong gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc tèt nhÊt nªn chän « tiªu chuÈn cè ®Þnh. • Ph−¬ng ph¸p ®Æt « tiªu chuÈn: cã thÓ lùa chän mét trong 3 ph−¬ng ph¸p: ngÉu nhiªn, hÖ thèng hoÆc ®iÓn h×nh. 2.2.1. §èi víi thùc vËt th©n gç • X¸c ®Þnh h×nh d¹ng, kÝch th−íc vμ sè l−îng « tiªu chuÈn: + §èi víi ph−¬ng ph¸p « tiªu chuÈn ®iÓn h×nh: ®Ó ®iÒu tra ®a d¹ng thμnh phÇn loμi thùc vËt th©n gç kh«ng thÓ Ên ®Þnh tr−íc diÖn tÝch « tiªu chuÈn mμ ph¶i x¸c ®Þnh th«ng qua qu¸ tr×nh ®iÒu tra trªn thùc tÕ. ViÖc ®iÒu tra cã thÓ b¾t ®Çu tõ « tiªu chuÈn cã diÖn tÝch tèi tiÓu, sau ®ã më réng dÇn diÖn tÝch « cho ®Õn khi sè liÖu ghi nhËn vÒ thμnh phÇn loμi kh«ng cßn thay ®æi th× dõng l¹i. DiÖn tÝch « tiªu chuÈn ®−îc x¸c ®Þnh trong tr−êng hîp nμy gäi lμ diÖn tÝch biÓu hiÖn loμi. H×nh d¹ng « tiªu chuÈn cã thÓ lμ h×nh ch÷ nhËt, h×nh vu«ng hoÆc h×nh trßn. Cã thÓ biÓu thÞ viÖc x¸c ®Þnh diÖn tÝch biÓu hiÖn loμi b»ng ®å thÞ sau: DiÖn tÝch «tc (S) DiÖn tÝch biÓu hiÖn æn ®Þnh Sè §å thÞ 1: X¸c ®Þnh diÖn tÝch biÓu hiÖn loμi + §èi víi ph−¬ng ph¸p ngÉu nhiªn, hÖ thèng: - Diªn tÝch « tiªu chuÈn th−êng ®−îc Ên ®Þnh tr−íc. Tuú thuéc vμo ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra, diÖn tÝch « tiªu chuÈn cã thÓ chän trong kho¶ng tõ 100m2 - 2.500m2. H×nh d¹ng « tiªu chuÈn cã thÓ lμ h×nh ch÷ nhËt, h×nh vu«ng hoÆc h×nh trßn. - X¸c ®Þnh dung l−îng mÉu (sè « tiªu chuÈn) cho tõng sinh c¶nh theo c«ng thøc: Δ% .V%tN 22 ct ≥ Trong ®ã: t = 1,96 V%: hÖ sè biÕn ®éng vÒ sè loμi, ®−îc tÝnh theo c«ng thøc: 74 x100 X SV% = Víi ( ) 1n n x x S 2 2 − ⎟⎟⎠ ⎞ ⎜⎜⎝ ⎛ = ∑∑ S: Sai tiªu chuÈn mÉu n: Sè « rót mÉu thö (th−êng chän n ≥ 30) x: Sè loμi trªn mçi « Δ%: Sai sè cho phÐp tõ 1% - 10%. Th−êng rót thö 30 « ®Ó ®iÒu tra, nÕu sè liÖu ghi nhËn kh«ng ®¶m b¶o dung l−îng mÉu cÇn thiÕt theo c«ng thøc trªn th× cÇn ph¶i tiÕn hμnh ®iÒu tra bæ sung, ng−îc l¹i nÕu dung l−îng mÉu cÇn thiÕt ®· ®¶m b¶o qua tÝnh to¸n th× viÖc ®iÒu tra bæ sung kh«ng cßn cÇn thiÕt. - Sau khi x¸c ®Þnh sè l−îng « tiªu chuÈn rót mÉu thö, tiÕn hμnh x¸c ®Þnh cù ly gi÷a c¸c tuyÕn vμ cù ly gi÷a c¸c « trªn tuyÕn. • Tæ chøc ®iÒu tra vμ thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn: viÖc thu thËp sè liÖu tiÕn hμnh trªn « tiªu chuÈn theo sinh c¶nh, trong tõng « tiªu chuÈn ghi nhËn tªn loμi, c¸c chØ tiªu vÒ sinh tr−ëng nh− ®−êng kÝnh ngang ngùc, chiÒu cao c¶ c©y (Hcc), chiÒu cao d−íi cμnh (Hdc), ®−êng kÝnh t¸n (Dt), phÈm chÊt c©y, t×nh h×nh sinh tr−ëng... MÉu biÓu ghi sè liÖu ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt th©n gç ¤tc sè: Ngμy ®iÒu tra: Ng−êi/nhãm ®iÒu tra: Tr¹ng th¸i rõng/kiÓu sinh c¶nh: VÞ trÝ: Ch©n/s−ên/®Ønh: Stt Loμi c©y D1,3 (cm) Hcc (m) Hdc (m) Dt (m) tÇng thø Sinh tr−ëng/s©u bÖnh h¹i PhÈm chÊt VËt hËu Chó ý: viÖc ghi nhËn vμ ký hiÖu ®èi víi c¸c loμi ch−a thÓ x¸c ®Þnh ®−îc tªn gièng nh− h×nh thøc ®iÒu tra theo tuyÕn. • Mèi quan hÖ loμi TÝnh ®a d¹ng thμnh phÇn thùc vËt cßn thÓ hiÖn ë mèi quan hÖ gi÷a c¸c loμi víi nhau. §Æc biÖt ë rõng hçn loμi nhiÖt ®íi bao gåm nhiÒu loμi c©y cïng tån t¹i. Thêi gian cïng tån t¹i cña mét sè loμi trong ®ã phô thuéc vμo møc ®é phï hîp hay ®èi kh¸ng gi÷a chóng víi nhau trong qu¸ tr×nh lîi dông nh÷ng yÕu tè m«i tr−êng, cã thÓ ph©n ra 3 tr−êng hîp: + Liªn kÕt d−¬ng: lμ tr−êng hîp nh÷ng loμi c©y cã thÓ cïng tån t¹i suèt qu¸ tr×nh sinh tr−ëng, gi÷a chóng kh«ng cã sù c¹nh tranh vÒ ¸nh s¸ng, vÒ c¸c chÊt dinh d−ìng trong ®Êt vμ kh«ng lμm h¹i nhau. + Liªn kÕt ©m: lμ tr−êng hîp nh÷ng loμi c©y kh«ng thÓ tån t¹i l©u dμi bªn c¹nh nhau ®−îc do cã nh÷ng ®èi kh¸ng quyÕt liÖt trong qu¸ tr×nh lîi dông c¸c yÕu tè m«i tr−êng (¸nh s¸ng, chÊt dinh d−ìng, n−íc,...), cã khi lo¹i trõ nhau th«ng qua nhiÒu yÕu tè nh−: ®éc tè l¸ c©y, c¸c tinh dÇu hoÆc sinh vËt trung gian,... + Quan hÖ ngÉu nhiªn: lμ tr−êng hîp nh÷ng loμi c©y tån t¹i t−¬ng ®èi ®éc lËp víi nhau. Tuy nhiªn, nghiªn cøu ®Çy ®ñ mèi quan hÖ gi÷a c¸c loμi c©y trong rõng tù nhiªn lμ mét vÊn ®Ò rÊt phøc t¹p, ®ßi hái ph¶i dùa trªn nhiÒu yÕu tè. BiÕt ®−îc ba lo¹i quan hÖ trªn lμ c¬ së ®Ó gãp phÇn lùa chän c¸c biÖn ph¸p kü thuËt t¸c ®éng còng nh− c¸c gi¶i ph¸p b¶o tån phï hîp víi tõng lo¹i ®èi t−îng loμi c©y, sinh c¶nh,... kh¸c nhau. 2.2.2. §èi víi thùc vËt th©n th¶o • X¸c ®Þnh kÝch th−íc vμ sè l−îng « tiªu chuÈn: gièng nh− ®iÒu tra thùc vËt th©n gç ë c¶ 3 ph−¬ng ph¸p rót mÉu: ®iÓn h×nh, ngÉu nhiªn hay hÖ thèng. Tuy nhiªn, diÖn tÝch « tiªu chuÈn Ên 75 ®Þnh ®èi víi ph−¬ng ph¸p chän mÉu ngÉu nhiªn, hÖ thèng trong ®iÒu tra thùc vËt th©n th¶o nhá h¬n trong ®iÒu tra thùc vËt th©n gç. DiÖn tÝch « tiªu chuÈn cã thÓ chän trong kho¶ng tõ 2m2 - 25 m2. • Tæ chøc ®iÒu tra vμ thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn: triÓn khai viÖc thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn theo sinh c¶nh. Trong mçi « tiªu chuÈn ghi nhËn tªn loμi, ®é che phñ, sè l−îng... MÉu biÓu ®iÒu tra gi¸m s¸t thùc vËt th©n th¶o ¤tc sè: Ngμy ®iÒu tra: Ng−êi/nhãm ®iÒu tra: Tr¹ng th¸i rõng/kiÓu sinh c¶nh: VÞ trÝ: Ch©n/s−ên/®Ønh: Stt Loμi c©y §é che phñ (%) Sè l−îng Chó ý: viÖc ghi nhËn vμ ký hiÖu ®èi víi c¸c loμi ch−a thÓ x¸c ®Þnh ®−îc tªn gièng nh− h×nh thøc ®iÒu tra theo tuyÕn. 2.2.3. §èi víi thùc vËt ngo¹i tÇng • X¸c ®Þnh kÝch th−íc vμ sè l−îng « tiªu chuÈn Thùc tÕ, qu¸ tr×nh sinh tr−ëng vμ ph¸t triÓn cña phÇn lín c¸c loμi thùc vËt ngo¹i tÇng liªn quan ®Õn c©y th©n gç. ChÝnh v× thÕ nªn ph−¬ng ph¸p rót mÉu, x¸c ®Þnh sinh tr−ëng, sè l−îng « tiªu chuÈn gièng nh− ®èi víi tr−êng hîp ®iÒu tra thùc vËt th©n gç. Th«ng th−êng khi triÓn khai thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn ®èi víi c©y th©n gç, ®ång thêi kÕt hîp víi viÖc thu thËp sè liÖu cña thùc vËt ngo¹i tÇng cã ph©n bè trong «. • Thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn ®èi víi thùc vËt ngo¹i tÇng th−êng ghi nhËn: tªn loμi, tÇng ph©n bè, sè l−îng... MÉu biÓu ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt ngo¹i tÇng ¤tc sè: Ngμy ®iÒu tra: Ng−êi/nhãm ®iÒu tra: Tr¹ng th¸i rõng/kiÓu sinh c¶nh: VÞ trÝ: Ch©n/s−ên/®Ønh: Stt Loμi c©y TÇng ph©n bè chÝnh Sè l−îng VËt hËu Chó ý: viÖc ghi nhËn vμ ký hiÖu ®èi víi c¸c loμi ch−a thÓ x¸c ®Þnh ®−îc tªn gièng nh− h×nh thøc ®iÒu tra theo tuyÕn. 2.3. Mét tr−êng hîp ®iÓn h×nh vÒ ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt Cã nhiÒu h×nh thøc ®iÒu tra thùc vËt, viÖc ¸p dông h×nh thøc nμo lμ phô thuéc vμo c¸c môc tiªu qu¶n lý vμ c¸c th«ng tin cÇn thu thËp. Chóng ta ®· lËp mét sè tuyÕn trong khu b¶o tån ®Ó tiÕn hμnh c¸c ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra vμ gi¸m s¸t. VÒ mÆt lý thuyÕt, ®iÒu tra thùc vËt däc theo tuyÕn nμy cã thÓ thùc hiÖn b»ng 2 c¸ch. C¸ch thø nhÊt lμ ®¸nh dÊu, ®o vμ ®Þnh lo¹i c¸c c©y däc theo tuyÕn vμ lÆp l¹i mçi n¨m. Ph−¬ng ph¸p nμy kh«ng thÓ biÕt chÝnh x¸c diÖn tÝch ®ang nghiªn cøu ®ång thêi vÊn ®Ò n¶y sinh lμ c¸c c©y to th−êng v−ît ra khái ph¹m vi tuyÕn ®iÒu tra. V× vËy, tèt nhÊt lμ x¸c ®Þnh mét khu cè ®Þnh (« kh¶o s¸t) vμ ë ®ã nghiªn cøu tÊt c¶, x¸c ®Þnh nh÷ng c©y t×m thÊy, sè c©y trªn mçi ha nghiªn cøu (c¸ch 2). ¤ kh¶o s¸t cã kÝch th−íc cè ®Þnh, ®−îc ®¸nh dÊu vÜnh cöu däc theo c¸c tuyÕn vμ cã thÓ lÆp l¹i nghiªn cøu cho tõng n¨m hoÆc tõng mïa. KÝch th−íc « phô thuéc vμo sù ®a d¹ng cña ®Þa ®iÓm nghiªn cøu. VÝ dô ë nh÷ng vïng cã nhiÒu c©y nhá hoÆc nhiÒu loμi kh¸c nhau th−êng khã kh¶o s¸t cho c¶ mét « trßn b¸n kÝnh h¬n 10m. Trong khi ®ã ë c¸c savan hoÆc khu vùc trèng, « cã b¸n kÝnh 10m cã thÓ kh«ng tån t¹i mét c©y nμo. §èi víi rõng nhiÖt ®íi chuÈn cã tuæi tõ non ®Õn trung b×nh th× « b¸n kÝnh 11m lμ tèt nhÊt. §èi víi c¸c rõng giμ h¬n hoÆc trèng h¬n th× c¸c « cÇn lín h¬n. Tuy nhiªn, kÝch th−íc cña « cã thÓ lμ kh«ng 76 quan träng nÕu nh− chóng ta kh«ng thay ®æi nã trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t. Khi x¸c ®Þnh ®−îc kÝch th−íc cÇn thiÕt cña «, ta lËp c¸c « däc theo tuyÕn trong c¸c sinh c¶nh trªn c¬ së ph©n lo¹i sinh c¶nh m« t¶ tr−íc ®©y. C¸ch lËp «: ph¶i ®¸nh dÊu « khi ®· chän ®−îc vÞ trÝ thÝch hîp b»ng c¸ch ®ãng mét cäc vμo gi÷a vÞ trÝ ®ã. Dïng 2 th−íc d©y kÐo thμnh 2 ®−êng th¼ng vu«ng gãc víi nhau theo ph−¬ng B¾c - Nam vμ §«ng - T©y. T¹i mçi h−íng lÊy mét ®o¹n th¼ng dμi 11,2m kÓ tõ cäc trung t©m vμ ®¸nh dÊu 4 ®iÓm ®ã. Nh− vËy, ta sÏ ®−îc mét h×nh trßn diÖn tÝch lμ 400m2. HoÆc còng cã thÓ lÊy d©y dμi 11,2m vμ lÊy cäc lμm t©m quay mét vßng trßn. §Ó gi¸m s¸t l©u dμi thùc vËt ph¶i ®¸nh dÊu cè ®Þnh cäc trung t©m vμ 4 ®iÓm ë 4 h−íng trªn ®Ó sau nμy dÔ dμng t×m l¹i. §¸nh dÊu cÈn thËn trªn b¶n ®å bÞ trÝ cña « (dïng m¸y ®Þnh vÞ GPS x¸c ®Þnh to¹ ®é cña «). B»ng c¸ch ®ã th× bÊt kú ng−êi nμo ®−îc cung cÊp nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt nμy còng cã thÓ t×m ra vÞ trÝ cña « vμo mïa, hoÆc n¨m ®iÒu tra sau. MÉu biÓu ghi chÐp sè liÖu gi¸m s¸t thùc vËt TuyÕn sè:............Sè ng−êi ®iÒu tra: ................ Ngμy:....................................... ¤ sè: ................... §Þa ®iÓm: ............................................................................ Míi (< 2 tuÇn); Ch¸y C K Th©n c©y bÞ chÆt C K Di chuyÓn cá l¸ C K N−íc ®äng C K ThÒm suèi C K Qu¶ trªn mÆt ®Êt C K Ph©n míi cña thó mãng guèc b¶n ®Þa C K (bao nhiÒu...) VËt nu«i C K Loμi c©y gç (loμi vμ kÝch th−íc) Loμi c©y bôi (loμi vμ RA) Loμi cá (loμi vμ RA) Loμi cá nhá (loμi vμ RA) §¸nh dÊu c¸c c©y cã qu¶ (F), cã hoa (FL) hoÆc h¹t (S) vμ ghi râ t×nh tr¹ng cña loμi RA = §é phong phó t−¬ng ®èi: 1≤ 5%, 2 ≤ 25%, 3 = 25-75%, 4 = 75 - 95%. Nh÷ng c©u hái trªn sÏ m« t¶ ®Æc tÝnh cña thiªn nhiªn trong « kh¶o s¸t. Kh«ng ghi thªm bÊt cø th«ng tin g× xuÊt xø tõ phÝa ngoμi «. Khi t×m thÊy ph©n cña ®éng vËt hoang d· h·y tÝnh sè l−îng ®èng ph©n chø kh«ng ph¶i sè l−îng viªn ph©n. Ph©n cã mμu ®en míi ®−îc xem lμ ph©n míi vμ míi ®−îc ghi vμo b¶ng. §©y lμ b¶ng sè liÖu chung nÕu thÊy cÇn cã thÓ bæ sung thªm c¸c th«ng tin kh¸c phï hîp víi khu b¶o tån cña m×nh. + §Þnh lo¹i c¸c c©y gç vμ c©y bôi: X¸c ®Þnh tªn cña c¸c c©y cã ®−êng kÝnh ngang ngùc > 3,9 cm vμ xÕp chóng thμnh nhãm theo ®é lín ®−êng kÝnh. §Þnh loaÞ vμ tÝnh tÊt c¶ c¸c c©y bôi d¹ng th©n gç cã ®−êng kÝnh ngang ngùc 1m. + §o mËt ®é c©y d−íi t¸n: C¾m cäc ë kho¶ng c¸ch 1m mét däc theo h−íng cña ®Þa bμn vÒ phÝa ph¶i cña th−íc d©y. Xem xÐt tõng kho¶ng mét gi÷a c¸c cäc vμ tÝnh sè kho¶nh cã chøa c¸c thùc vËt sèng. + §o mËt ®é tÇng t¸n vμ tÇng mÆt ®Êt: Dïng èng cã sîi tãc ch÷ thËp. Nang èng lªn ngang tÇm m¾t råi h−íng èng th¼ng xuèng theo mçi v¹ch nÐt cña 2 th−íc d©y. Kh«ng ®o ë c¸c kho¶ng 0,22 hoÆc 11m v× chóng n»m ë gi÷a vμ ë 2 ®Çu th−íc d©y. T¹i mçi v¹ch mÐt ghi l¹i vËt thÓ ®Çu tiªn nh×n thÊy qua tãc ch÷ thËp, sö dông kho¸ phÝa d−íi b¶ng sè liÖu. + NÕu t¸n cã vμi tÇng, ®Õm sè tÇng nh×n thÊy trong tr−êng nh×n cña èng. + S¾p xÕp theo trËt tù ®é phong phó cña c©y con vμ c©y gç con: ®Þnh lªn tÊt c¶ c¸c loμi c©y cá, c©y cá nhá vμ c©y con cã mÆt trong « vu«ng §«ng - Nam t¹o bëi 2 th−íc d©y c¾t ngang « kh¶o s¸t. Sö dông kho¸ phÝa d−íi b¶ng sè liÖu ®Ó s¾p xÕp c¸c loμi nh×n thÊy theo tû lÖ phÇn tr¨m mμ nã che phñ diÖn tÝch mÆt ®Êt thuéc « vu«ng ®ã. NÕu kh«ng thÓ x¸c ®Þnh loμi, h·y ®¸nh dÊu vμ ghi sè vμo c©y ®ã ®Ó x¸c ®Þnh sau. + X©y dùng bé s−u tËp mÉu ®èi chøng: bé s−u tËp nμy bao gåm tÊt c¶ c¸c loμi ta ®Þnh lo¹i ®−îc trong c¸c « kh¶o s¸t. Nã sÏ gióp c¸c chuyªn gia chØnh lý c¸c t− liÖu cña m×nh vμ sÏ gióp nh÷ng ng−êi kh¸c ®Þnh lo¹i c¸c loa× c©y ë c¸c khu vùc kh¸c. NÕu chóng ta kh«ng biÕt tªn khoa häc, h·y dïng tªn phæ th«ng mμ c¸c chuyªn gia ®Þa ph−¬ng th−êng dïng. H·y cè t×m tÊt c¶ c¸c tªn ®Þa ph−¬ng cho mçi loμi c©y ®Ó tr¸nh nhÇm lÉn khi tªn khoa häc cña nã ®−îc c¸c chuyªn gia x¸c ®Þnh vμ mét s−u tËp ®èi chøng hoμn chØnh ®−îc h×nh thμnh. 77 + KiÓm tra l¹i lÇn cuèi: kiÓm tra l¹i tÊt c¶ c¸c sè liÖu thu thËp ®−îc tr−íc khi rêi khái ®iÓm nghiªn cøu. Sau khi vÒ h·y xÕp tÊt c¶ c¸c b¶ng ghi sè liÖu ®· hoμn chØnh vμ cïng mét kÑp. L−u gi÷ b¶n ®å gèc cã ®¸nh dÊu tÊt c¶ c¸c « kh¶o s¸t. 3. Gi¸m s¸t t¸c ®éng cña con ng−êi ®Õn khu b¶o tån 3.1. T¸c ®éng cña con ng−êi lªn c¸c sinh c¶nh C¸c khu d©n c− cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn c¸c sinh c¶nh cña khu b¶o tån b»ng nhiÒu c¸ch: sö dông c¸c nguån tμi nguyªn, ch¨n th¶ gia sóc... Cïng víi thêi gian, c¸c ¶nh h−ëng lªn sinh c¶nh cã thÓ t¨ng lªn do sù t¨ng qui m« d©n c− hoÆc do sù nhËp c−.... hoÆc cã thÓ gi¶m xuèng do sù di d©n bít hoÆc chuyÓn lμng ®i n¬i kh¸c. Møc ®é t¸c ®éng th−êng kh¸c nhau ë nh÷ng khu vùc kh¸c nhau, møc ®é cμng cao h¬n ®èi víi khu vùc cμng gÇn khu d©n c−, däc c¸c ®−êng ®i, ®−êng mßn, hoÆc gÇn nguån n−íc. Con ng−êi cã thÓ g©y nªn c¸c t¸c ®éng ng¾n h¹n hoÆc dμi h¹n. T¸c ®éng tøc thêi nh− ch¨n th¶ qu¸ møc cã thÓ lμm mÊt nguån thøc ¨n cho ®éng vËt hoang d·. T¸c ®éng l©u dμi lμm mÊt ®i sù t¸i sinh tù nhiªn cña c¸c loμi c©y th©n gç vμ lau sËy chiÕm −u thÕ. Còng nh− ®èi víi c¸c d¹ng ®iÒu tra kh¸c, ®iÒu quan träng lμ chóng ta ph¶i hiÓu s©u s¾c c¸c môc tiªu ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña con ng−êi vμ vËt nu«i lªn c¸c sinh c¶nh. ChØ khi ®ã ta míi thu thËp th«ng tin mét c¸ch chÝnh x¸c vμ kÞp thêi ®Ó lªn kÕ ho¹ch qu¶n lý. Mét chiÕn l−îc qu¶n lý khu b¶o tån hoμn chØnh bao gåm viÖc gi¸m s¸t møc ®é "quÊy nhiÔu sinh c¶nh" do t¸c ®éng cña con ng−êi ®Ó dù b¸o ®−îc møc ®é t¸c ®éng trong t−¬ng lai vμ thùc thi c¸c biÖn ph¸p chèng l¹i. 3.2. LËp tuyÕn ®iÒu tra t¸c ®éng cña con ng−êi ViÖc liÖt kª t¸c ®éng cña c¸c khu d©n c− lªn khu b¶o tån lμ t−¬ng ®èi dÔ nh−ng viÖc ®¸nh gi¸ c¸c t¸c ®éng ®ã nh»m ®−a ra c¸c quyÕt ®Þnh qu¶n lý tho¶ ®¸ng th× khã h¬n. D−íi ®©y lμ mét kü thuËt ®¬n gi¶n cho phÐp thu thËp nhanh c¸c sè liÖu ®Þnh l−îng vÒ møc ®é t¸c ®éng lªn sinh c¶nh hiÖn t¹i còng nh− nh÷ng thay ®æi réng lín h¬n theo thêi gian. C¸c sè liÖu thu ®−îc cã thÓ chØ ra nh÷ng khu vùc cã t¸c ®éng thÊp còng nh− cù ly ¶nh h−ëng cña con ng−êi tõ khu vùc lμng b¶n vμo khu b¶o tån. Th«ng tin nμy cã thÓ sö dông ®Ó thiÕt lËp mét hÖ thèng gi¸m s¸t dμi h¹n vμ tÝch cùc h¬n nÕu cÇn. C¸c con ®−êng mßn dÉn vμo rõng th−êng do ng−êi d©n t¹o nªn khi vμo khai th¸c tμi nguyªn cña khu b¶o tån. V× vËy, mét trong nh÷ng c¸ch ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña con ng−êi lμ ®¸nh gi¸ t¸c ®éng däc theo c¸c ®−êng mßn vμ ®iÓm xuÊt ph¸t tõ trung t©m lμng, ®i theo ®−êng mßn dÉn vμo rõng ®−îc sö dông nhiÒu nhÊt cho ®Õn khi kh«ng cßn t×m ra dÊu vÕt t¸c ®éng n÷a. §iÒu ®ã cho phÐp ta x¸c ®Þnh toμn bé ph¹m vi kh«ng gian cña t¸c ®éng. NÕu cã thêi gian cã thÓ chän thªm ®−êng mßn kh¸c dÉn vμo khu vùc kh¸c cña khu b¶o tån. 3.2.1. §¸nh gi¸ t¸c ®éng theo kho¶ng c¸ch 100m hoÆc 200m TuyÕn kh¶o s¸t b¾t ®Çu tõ ng«i nhμ cuèi cïng cña lμng vμ cho ®iÓm møc ®é t¸c ®éng theo c¸c yÕu tè sau ë mçi ®iÓm ®iÒu tra. Kh¸c víi viÖc ph©n tÝch thùc vËt, ë ®©y chØ ®¸nh gi¸ nhanh t¸c ®éng cña con ng−êi. Do vËy chØ xem xÐt nhanh mét diÖn tÝch kho¶ng 400m2 (h×nh trßn b¸n kÝnh 11,2m) vμ ®¸nh gi¸ s¬ bé c¸c lo¹i t¸c ®éng. +Xãi mßn: møc nghiªm träng cña xãi mßn r·nh, m¸ng, khe nhá. +¡n gÆm: chiÒu cao cña c©y cá hoÆc phÇn tr¨m ®Êt trèng. +ChÆt c©y: tû lÖ hoÆc sè l−îng c©y gç, c©y bôi gç bÞ chÆt hoÆc c¾t cμnh. +§éng vËt nu«i: sè l−îng hoÆc sè lÇn gÆp ph©n cña ®éng vËt nu«i. +§èt: kÝch th−íc khu vùc bÞ ®èt. Trong mçi tr−êng hîp, chóng ta tiÕn hμnh ®¸nh gi¸ møc nghiªm träng cña t¸c ®éng b»ng c¸ch cho ®iÓm theo thang tõ 0 (kh«ng cã) ®Õn 3 (lín nhÊt). 78 TuyÕn gi¸m s¸t t¸c ®éng con ng−êi xuÊt ph¸t tõ lμng ®i vμo KBT Nhμ cuèi cïng Trªn mçi kho¶ng c¸ch 100m lËp mét « trßn 400m2 ®Ó ®o ®Õm c¸c sè liÖu cÇn thiÕt S¬ ®å 8: TuyÕn ®iÒu tra gi¸m s¸t t¸c ®éng cña con ng−êi ®èi víi KBT Lμng MÉu biÓu ghi sè liÖu t¸c ®éng cña con ng−êi vμ vËt nu«i Ngμy: ............. Giê b¾t ®Çu: .......... KÕt thóc: ....... Tê sè:...... cña tê: ......... Ng−êi ®iÒu tra thø nhÊt:........................................................................................ Ng−êi ®iÒu tra kh¸c: ............................................................................................ Ng−êi ghi: ............................................................................................................ Tªn khu vùc: ........................................................................................................ TuyÕn ®iÒu tra: .................................................................................................... Thêi tiÕt tr−íc vμ khi ®iÒu tra: .............................................................................. Sè lÇn ®o Kho¶ng c¸ch (m) ChÆt c©y ChÆt cμnh DÊu vÕt vËt nu«i ¨n/ph©n §èt ph¸ quang DÊu ®éng vËt hoang d¹i §Æc ®iÓm kh¸c 1 2 ... 3.2.2. Ph©n tÝch kÕt qu¶ ®iÒu tra, gi¸m s¸t t¸c ®éng cña con ng−êi • TÝnh tæng “®iÓm t¸c ®éng” cho mçi tuyÕn trªn mçi “kho¶ng c¸ch tõ trung t©m lμng” cho tõng yÕu tè vμ cho tÊt c¶ c¸c yÕu tè vμ thÓ hiÖn kÕt hîp trªn biÓu ®å cét. TÝnh gi¸ trÞ trung b×nh sè liÖu cña mçi kho¶ng c¸ch tõ tÊt c¶ c¸c tuyÕn cña mét lμng. • So s¸nh sè liÖu gi÷a c¸c lμng ®Ó t×m ra sù kh¸c biÖt. Sau ®ã x¸c ®Þnh nguyªn nh©n cña sù kh¸c biÖt nÕu cã thÓ. Nh÷ng nguyªn nh©n ®ã cã thÓ cho ta nh÷ng gîi ý cã gi¸ trÞ ®Ó x©y dùng ch−¬ng tr×nh qu¶n lý nh»m gi¶m thiÓu ®Õn møc thÊp nhÊt c¸c t¸c ®éng cña con ng−êi lªn khu b¶o tån. 79 Tμi liÖu tham kh¶o TiÕng ViÖt 1. ChÝnh phñ CHXHCN ViÖt Nam vμ Dù ¸n cña quü m«i tr−êng toμn cÇu VIE/91/G31 (1995): KÕ ho¹ch hμnh ®éng ®a d¹ng sinh häc cña ViÖt Nam- Hμ Néi. 2. Cao ThÞ Lý vμ nhãm biªn tËp (2002): Bμi gi¶ng "B¶o Tån §a D¹ng Sinh Häc", Ch−¬ng tr×nh hç trî L©m NghiÖp X· Héi, Hμ Néi. 3. D−¬ng Méng Hïng, NguyÔn H÷u Huy, Lª §×nh Kh¶ (1992): Gièng c©y rõng; Tr−êng §¹i häc L©m nghiÖp ViÖt Nam. 4. §Æng Huy Huúnh (2001): B¶o vÖ vμ ph¸t triÓn l©u bÒn §a d¹ng sinh häc trong c¸c hÖ sinh th¸i ë ViÖt Nam; Trung t©m khoa häc tù nhiªn vμ c«ng nghÖ quèc gia- ViÖn sinh th¸i vμ tμi nguyªn sinh vËt ViÖt Nam. 5. §Æng Huy Huúnh(1998): Ch−¬ng tr×nh b¶o vÖ §a d¹ng sinh häc vμ c¸c nguån gen quý hiÕm, ph¸t triÓn v−ênquèc gia vμ c¸c khu b¶o tån; ViÖn sinh th¸i vμ tμi nguyªn sinh vËt ViÖt Nam. 6. §Æng Huy Huúnh vμ céng sù (1999) : §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng diÔn biÕn tμi nguyªn sinh vËt nh»m ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p, c«ng nghÖ phôc vô quy ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi vμ b¶o vÖ m«i tr−êng bÒn v÷ng ë T©y Nguyªn. 7. Héi c¸c V−ên quèc gia vμ c¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn ViÖt Nam, Héi khoa häc kü thuËt l©m nghiÖp ViÖt Nam (2001): TuyÓn tËp b¸o c¸o Héi th¶o gi¸o dôc m«i tr−êng t¹i c¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn ViÖt Nam - Hμ néi, ViÖt Nam. 8. IUCN (HiÖp héi Quèc tÕ b¶o vÖ thiªn nhiªn), UNEP (Ch−¬ng tr×nh m«i tr−êng liªn hiÖp quèc), WWF (Quü quèc tÕ vÒ b¶o vÖ thiªn nhiªn) (1996): Cøu lÊy tr¸i ®Êt chiÕn l−îc cho cuéc sèng bÒn v÷ng; S¸ch xuÊt b¶n theo tho¶ thuËn cña IUCN - NXB Khoa häc vμ kü thuËt - Hμ Néi. 9. NguyÔn Hoμng NghÜa (1997): B¶o tån nguån gen c©y rõng; ViÖn Khoa häc l©m nghiÖp ViÖt Nam - NXB N«ng nghiÖp. 10. NguyÔn Hoμng NghÜa (1999): B¶o tån ®a d¹ng sinh häc; ViÖn Khoa häc l©m nghiÖp ViÖt Nam - NXB N«ng nghiÖp. 11. NguyÔn NghÜa Th×n (1997): CÈm nang nghiªn cøu ®a d¹ng sinh vËt (Manual on research of biodiversity); Tr−êng §¹i häc khoa häc tù nhiªn - NXB N«ng nghiÖp. 12. Ph¹m NhËt (1999): Bμi gi¶ng §a d¹ng sinh häc (l−u hμnh néi bé); Tr−êng §¹i häc l©m nghiÖp ViÖt Nam. 13. Ph©n héi c¸c V−ên quèc gia vμ Khu b¶o tån thiªn nhiªn, Héi khoa häc kü thuËt l©m nghiÖp ViÖt Nam (2001): C¸c v−ên Quèc gia ViÖt Nam; CETD, VNPPA, JICA - NXB N«ng nghiÖp - Hμ Néi. 80 TiÕng Anh 14. Given, D.R. (1994): Principles and practice of plant Conservation.Timber Press, New York. 15. Gaston, K.J. and Spicer, J.I. (1998): Biodiversity: an introduction, Blackwell Science, Oxford. 16. IUCN/WF (1989): The Botanic Gardens Conservation Strategy. IUCN; Grand Switzerland. 17. Lande, R. (1988): genetic and demography in biological conservation; Science 241 (PP. 1455 - 1460). 18. Mace, G.M and Lande (1991): Assessing extinction threats “Towards a revaluation of INCN threatened species categories”; Conservation Biology 5 (PP. 145 - 157). 19. Menges, E.S (1991): The application of minimun viable population theory to plants. In D.A. Falk and K.E.Holsinger (eds), Genetics and Conservation of rare plants (PP. 45- 61); Oxford University press, New York. 20. Noss, R.F. and A.Y.Cooperrider (1994): Saving Nature’s Legacy “Protecing and Restoring Biodiversity”; Island Press, Qashington, D.C. 21. Bryant, P.J. (2004): Biodiversity and Conservation: A hypertext book, (19/2/2004) 22. Robinson, M.H (1992): Global change, the future of biodiversity, and the future of Zoos. Biotropica (Special Issue) 24 (PP: 345 - 352). 23. Shaffer, M.L. (1981): Minimum population sizes for species convervation; Bio science 31 (pp. 131 - 134). 24. Thiollay, J.M. (1989): Area requirements for the consevation of rainforest raptors and game berds in French Guiana; Conservation Biology 3 (pp. 128 - 137). 25. United Nation (1993 a); Agenda 21: Rio Declaration and forest principles. Post - Rio Edition; United Nations Pupliccations, New York. 26. United Nation (1993 b): The global parnership for Environment and development; United Nations Puliccations, New York. 27. Western, D (1989): Conservation without parks “Wildlitfe in the rural landscape”. In D. Western and M. Pearl (eds.), Conservation for the Twenty - first century, Oxford University Press, New York, PP.158-16 Bμi gi¶ng "§a D¹ng Sinh Häc" nμy ®−îc biªn so¹n dùa trªn khung ch−¬ng tr×nh vμ néi dung cña m«n häc do Tr−êng §¹i Häc L©m NghiÖp ViÖt Nam cïng víi 5 khoa L©m NghiÖp trong c¶ n−íc, trong ®ã cã khoa L©m NghiÖp, §HNL Th¸i Nguyªn, ph¸t triÓn trong khu«n khæ cña ch−¬ng tr×nh hç trî L©m NghiÖp X· Héi. §©y lμ bμi gi¶ng ®−îc biªn so¹n víi môc ®Ých chÝnh lμ phôc vô gi¶ng d¹y cho sinh viªn L©m NghiÖp tr−êng §HNL Th¸i Nguyªn. ViÖc cËp nhËt th«ng tin, bæ sung vËt liÖu gi¶ng d¹y ®−îc coi lμ c«ng viÖc cÇn thiÕt vμ th−êng xuyªn trong suèt qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y m«n häc nμy. 81 иnh gi¸ ThiÕu dÉn liÖu - DD Đủ dẫn liệu Ýt nguy cấp - LR Sắp bị đe doạ - nt Ýt lo ng¹i - lc Bị đe doạ Rất nguy cấp - CR Nguy cấp - EN Sẽ nguy cấp - VU Tuyệt chủng ngoi thiªn nhiªn - EW Tuyệt chủng - EX

Các file đính kèm theo tài liệu này:

  • pdfGiám sát và đánh giá đa dạng sinh học.pdf