Giám sát và đánh giá đa dạng sinh học

c¸ch tiÕp cËn vμ th¸i ®é cña ng−êi pháng vÊn. + Trong mét sè tr−êng hîp nÕu loμi ®iÒu tra lμ qu¸ hiÕm (nh− Hæ, Bß x¸m, Voi) chóng ta cã thÓ ¸p dông phiÕu ®iÒu tra thî s¨n. + Quan s¸t c¸c vòng n−íc, c¸c ®iÓm muèi - n¬i mμ ®éng vËt hay lui tíi. C¸c quan s¸t nh− vËy kh«ng chØ cung cÊp c¸c th«ng tin vÒ sè l−îng c¸c loμi mμ cã thÓ c¶ mét sè th«ng tin s¬ bé vÒ 64 kÝch th−íc quÇn thÓ cña chóng. C¸c quan s¸t nμy nªn tËp trung vμo nh÷ng khu vùc hÊp dÉn ®Æc biÖt. Sù hÊp dÉn ®ã th−êng thay ®æi theo n¨m, mïa hoÆc thËm chÝ hμng ngμy. §a sè c¸c tr−êng hîp nμy kh«ng thÓ sö dông c¸c sè liÖu ®ã ®Ó tÝnh mËt ®é cña quÇn thÓ hoÆc thËm chÝ c¶ xu thÕ quÇn thÓ. • C¸c chØ sè (hay xu thÕ) quÇn thÓ ChØ sè quÇn thÓ lμ con sè thÓ hiÖn tÝnh phong phó t−¬ng ®èi cña loμi ë mét vïng trong mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh (sè l−îng c¸c con vËt ®Õm ®−îc). C¸c chØ sè quÇn thÓ thu thËp ®−îc qua nhiÒu thêi kú liªn tiÕp kh¸c nhau b»ng mét ph−¬ng ph¸p tèt nhÊt cho thÊy xu thÕ ph¸t triÓn hoÆc suy gi¶m cña quÇn thÓ. Cã thÓ x¸c ®Þnh chØ sè quÇn thÓ b»ng ba c¸ch ®¬n gi¶n sau: + Quan s¸t t¹i mét ®iÓm Quan s¸t t¹i vòng n−íc, ®iÓm muèi hoÆc khu vùc hÊp dÉn c¸c thó lín. Ho¹t ®éng quan s¸t ë c¸c ®iÓm nμy ph¶i theo mét quy tr×nh thèng nhÊt: quan s¸t liªn tôc giê/ngμy vμ ph¶i lÆp l¹i 3 - 5 lÇn tÝnh trong mïa ®· ®Þnh. C¸c quan s¸t nh− vËy sÏ gióp ta thÊy ®−îc sù thay ®æi theo ngμy, theo mïa, viÖc sö dông c¸c vòng n−íc vμ ®iÓm muèi cña c¸c loμi kh¸c nhau. §Ó cã kÕt qu¶ tèt cÇn ph¶i bè trÝ khoa häc vÒ nh©n lùc, thêi gian, vÞ trÝ quan s¸t vμ ghi chÐp cÈn thËn c¸c th«ng tin loμi cã mÆt, thêi gian, sè l−îng c¸ thÓ, giíi tÝnh vμ tuæi −íc tÝnh. + §iÒu tra theo c¸c ®−êng ®i bé Cã thÓ dïng ®Ìn pin quan s¸t ban ®ªm vμ tÝnh sè l−îng thó däc theo ®−êng ®i. Ph−¬ng ph¸p nμy còng sÏ cho ta mét sè th«ng tin vÒ c¸c loμi cã mÆt trong khu b¶o tån. NÕu thùc hiÖn theo mét thêi gian biÓu nghiªm ngÆt th× c¸c sè liÖu cho thÊy c¸c chØ sè hoÆc xu thÕ quÇn thÓ theo thêi gian nh−ng kh«ng thÓ dïng sè l−îng ®éng vËt ®Õm ®−îc ®Ó tÝnh mËt ®é quÇn thÓ. §iÒu tra theo ®−êng ®i lμ ph−¬ng ph¸p dÔ lμm, rÎ tiÒn vμ yªu cÇu Ýt nh©n lùc. §ång thêi cã thÓ kÕt hîp víi lÞch tuÇn tra th−êng xuyªn cña kiÓm l©m viªn khu b¶o tån. Tuy nhiªn, kh¶ n¨ng nh×n thÊy c¸c con vËt phô thuéc vμo nhiÒu yÕu tè vμ viÖc nhËn biÕt loμi phô thuéc vμo kinh nghiÖm cña ®iÒu tra viªn. MÉu biÓu ghi sè liÖu ®iÒu tra ven ®−êng Tªn ®−êng ®iÒu tra: ...................................Ph−¬ng tiÖn ®i: .......................................... Ngμy .... th¸ng .... n¨m........ Thêi gian b¾t ®Çu:......... thêi gian kÕt thóc. .................... ChØ sè (km) cña ®ång hå xe lóc b¾t ®Çu kiÓm tra:........................................................ ChØ sè (km) cña ®ång hå xe lóc kÕt thóc kiÓm tra:....................................................... Quan s¸t bªn tr¸i:.................................... Quan s¸t bªn ph¶i:....................................... Ng−êi ghi: ............................................... L¸i xe: ........................................................ + §Õm sè ®èng ph©n: Ph−¬ng ph¸p nμy cã mét −u ®iÓm lín lμ chóng ta kh«ng cÇn thÊy con vËt mμ chØ cÇn ph¸t hiÖn ph©n cña chóng. Khã kh¨n nhÊt lμ nhËn biÕt ph©n cña loμi nμo vμ tõ ®èng ph©n suy ra sè l−îng ra sao. CÇn chuÈn bÞ tr−íc nh÷ng ®iÒu kiÖn: − X©y dùng mét bé s−u tËp ph©n ®Ó ®èi chøng (cÇn lÊy trùc tiÕp, cè g¾ng ph©n lo¹i: ph©n míi ≤ 1 tuÇn (ph©n cßn −ít, nhít tr¬n), trung b×nh = 1 tuÇn ®Õn 3 th¸ng (ph©n kh«, nh−ng bªn trong cßn ch¾c vμ nguyªn vÑn) vμ cò = 3 th¸ng ®Õn 1 n¨m (ph©n kh«, bªn trong ®· ph©n huû). − HuÊn luyÖn cho c¸c c¸n bé ®iÒu tra c¸ch sö dông s−u tËp ph©n ®èi chøng vμ c¸ch x¸c ®Þnh nhãm tuæi cña ph©n. §Ó thùc hiÖn ph−¬ng ph¸p nμy cÇn tiÕn hμnh chän c¸c tuyÕn dμi 1 km ®¹i diÖn cho mçi kiÓu sinh c¶nh trong khu (tuyÕn bËc I). Däc mçi tuyÕn bËc I, cø 200 m chän vμ lËp c¸c tuyÕn bËc II trong sinh c¶nh ®ång nhÊt. Trªn mçi tuyÕn bËc II chän c¸c tuyÕn bËc III ®Ó tiÕn hμnh nghiªn cøu víi kho¶ng c¸ch 50m mét tuyÕn. §i däc c¸c tuyÕn bËc III vμ ®Õm sè l−îng ®èng ph©n n»m trong ph¹m vi 1m vÒ mçi bªn tuyÕn (2 m cho c¶ hai bªn tuyÕn). ChiÒu dμi tuyÕn bËc III cÇn ®¹t 25m nh−ng nÕu 65 chØ 60% c¸c tuyÕn cã tõ 1 ®èng ph©n trë lªn th× cÇn t¨ng chiÒu dμi tuyÕn bËc III lªn 50m (cã thÓ dïng ph−¬ng ph¸p lËp c¸c « trßn, diÖn tÝch 4m2, b¸n kÝnh 1,13m, ph©n bè ®Òu däc theo tuyÕn). Tu yÕ n bË c II C¸ch 200m TuyÕn bËc I TuyÕn bËc III 50m 25m S¬ ®å 4: LËp tuyÕn ®Õm sè l−îng ph©n trong sinh c¶nh ®ång nhÊt Cuèi cïng tÝnh tæng c¸c ®èng ph©n cho mçi tuyÕn bËc III sau ®ã gép chung l¹i theo c¸c tuyÕn bËc II cña tõng lo¹i sinh c¶nh, lμm c¬ së ®Ó tÝnh tæng diÖn tÝch khu vùc ®Õm ph©n. TÝnh mËt ®é c¸c ®èng ph©n b»ng c¸ch chia tæng sè ®èng ph©n cho diÖn tÝch khu vùc ®Õm hoÆc chia cho sinh c¶nh. L−u ý r»ng c¸c mËt ®é ®èng ph©n tÝnh ®−îc vμ sù so s¸nh cña chóng lu«n lμ vÊn ®Ò nghi vÊn bëi v× ®é ®èng ph©n tÝnh ®−îc vμ sù so s¸nh cña chóng lu«n lμ vÊn ®Ò nghi vÊn bëi v× sè lÇn th¶i ph©n th−êng kh«ng biÕt vμ kh¸c nhau gi÷a c¸c loμi, c¸c sinh c¶nh, c¸c mïa vμ ®ång thêi phô thuéc vμo nguån thøc ¨n vμ n−íc uèng s½n cã. MÉu biÓu ghi sè liÖu ®Õm ph©n Vïng nghiªn cøu: .................................... Ngμy ®iÒu tra:.......................... VÞ trÝ cña tuyÕn bËc nhÊt:........................................................................... TuyÕn sinh c¶nh bËc 2 TuyÕn sinh c¶nh bËc 3 Loμi 1 sè ®èng ph©n Loμi 2 sè ®èng ph©n Loμi 3 sè ®èng ph©n M« t¶ sinh c¶nh A 1 A 2 A 3 B 1 B 2 B 3 B 1 C • TÝnh mËt ®é quÇn thÓ theo tuyÕn ViÖc ®i theo tuyÕn ®Ó ®Õm c¸c loμi thó quan s¸t ®−îc nh»m tÝnh mËt ®é quÇn thÓ cña chóng cã thÓ kh«ng ®¹t ®−îc kÕt qu¶ nh− mong muèn nÕu sè l−îng c¸ thÓ cña loμi ®iÒu tra cßn qu¸ Ýt. NÕu ë vïng ®ã cã kh¶ n¨ng gÆp ®−îc tõ 40 c¸ thÓ trë lªn cña mét loμi hoÆc cña mét nhãm nhá, th× ph−¬ng ph¸p tÝnh theo tuyÕn lμ ph−¬ng ph¸p tèt. §iÒu tra theo tuyÕn cho phÐp chóng ta tÝnh ®−îc mËt ®é c¸ thÓ trªn diÖn tÝch quan s¸t. DiÖn tÝch nμy kh«ng x¸c ®Þnh tr−íc mμ dùa vμo kho¶ng c¸ch mμ ng−êi quan s¸t nh×n thÊy con vËt trong khi ®iÒu tra. V× “diÖn tÝch quan s¸t” ®−îc sö dông ®Ó tÝnh mËt ®é, nªn c¸c kÝch th−íc cÇn ®o chÝnh x¸c. α1 Gãc lÖch tuyÕn α1 Gãc lÖch tuyÕnG1 Nhãm 1/ on vËt 1 α2 Gãc lÖch tu X1 r1 yÕn Ng−êi ®iÒu tra TuyÕn quan s¸t r 66 S¬ ®å 5: Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra theo tuyÕn th¼ng gãc NÕu chóng ta gi¶ ®Þnh mËt ®é nμy lμ gièng nhau cho toμn sinh c¶nh chøa tuyÕn kh¶o s¸t vμ tæng c¸c “diÖn tÝch quan s¸t” däc tuyÕn kh¶o s¸t ph¶i chiÕm trªn 50% diÖn tÝch khu vùc th× mËt ®é cña quÇn thÓ sÏ lμ: Sè c¸ thÓ trung b×nh cña 1 tuyÕn x diÖn tÝch sinh c¶nh (km2) N (con/km2)= –––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––––––– DiÖn tÝch trung b×nh cña mét tuyÕn (km2) DiÖn tÝch cña mét tuyÕn cã thÓ tÝnh b»ng c«ng thøc: St(km 2)= chiÒu dμi tuyÕn (L) x chiÒu réng trung b×nh tuyÕn ( X ) ChiÒu réng tuyÕn trung b×nh cã thÓ tÝnh b»ng 2 c¸ch sau: + C¸ch 1: Tr−êng hîp ®o cù ly vu«ng gãc tõ con vËt ®Õn tuyÕn ®iÒu tra: X1 + X2 + X3 +...+ Xn X = ––––––––– –––––––– x 2 n + C¸ch 2: Tr−êng hîp ®o cù ly tõ ng−êi quan s¸t ®Õn con vËt (r) vμ ®é lÖch gãc quan s¸t t¹o nªn gi÷a h−íng quan s¸t vμ h−íng tuyÕn (α): 21 x n X X n i i∑ == víi Xi = Sinαi x ri §Ó tr¸nh nh÷ng sai sè m¾c ph¶i cÇn l−u ý mét sè ®iÓm: - C¸c tuyÕn ph¶i c¸ch xa nhau Ýt nhÊt lμ 1 km ®Ó tr¸nh kh¶ n¨ng b¾t gÆp mét con vËt nhiÒu lÇn. - TÝnh kh¸ch quan cña sè liÖu. - TÝnh ®ång ®Òu cña ngo¹i c¶nh trong thêi gian quan s¸t (m−a, n¾ng, rÐt..) - TÝnh c¶nh gi¸c cña c¸c c¸ thÓ vμ gi÷a c¸c loμi, kiÓu vμ mËt ®é th¶m thùc vËt, sù lanh lîi vμ kinh nghiÖm cña quan s¸t viªn. 1.2.3. §iÒu tra gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ thó nhá Thó nhá nhiÒu lóc rÊt nh¹y c¶m víi sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng v× vËy møc ®é giμu nghÌo loμi vμ sè l−îng c¸ thÓ cña loμi cho ta biÕt diÔn biÕn cña m«i tr−êng. Ngoμi ra, c¸c thó nhá cßn lμ con måi cho c¸c loμi thó lín khã gi¸m s¸t. V× vËy, ë møc ®é nμo ®ã chóng cã thÓ lμ vËt chØ thÞ t×nh tr¹ng cña c¸c loμi ®éng vËt lín. Mét sè loμi thó nhá lμ loμi cã h¹i cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vïng l©n cËn, hoÆc s¨n b¾t c¸c loμi chim, thó nhá kh¸c trong khu b¶o tån. Do vËy sè liÖu vÒ c¸c loμi thó nhá sÏ cung cÊp cho ta nh÷ng th«ng tin vÒ mèi ®e do¹ tiÒm n¨ng cña chóng ®èi víi khu b¶o tån hoÆc c¸c loμi kh¸c trong khu. • BÉy b¾t ®Ò kiÓm kª BÉy b¾t lμ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cã hiÖu qu¶ nhÊt ®èi víi loμi thó nhá khã nh×n thÊy. BÉy b¾t cho phÐp ®¸nh dÊu c¸c c¸ thÓ vμ thu thËp c¸c th«ng tin vÒ t×nh tr¹ng sinh s¶n cña chóng. C¶ hai lo¹i 67 th«ng tin ®ã sÏ cho biÕt râ h¬n vÒ t×nh tr¹ng quÇn thÓ trong khu b¶o tån. HiÖu qu¶ bÉy b¾t phô thuéc vμo kÝch th−íc loμi nghiªn cøu, vμo kiÓu sinh c¶nh n¬i ®Æt bÉy vμ c¸c lo¹i bÉy sö dông. Chän khu vùc ®Æt bÉy: trong gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc, bÉy th−êng ®−îc ®Æt trªn c¸c tuyÕn ®iÒu tra ®· lËp s½n, tuy nhiªn vïng ®Æt bÉy cô thÓ l¹i phô thuéc vμo loμi ®iÒu tra. Tæng qu¸t ph−¬ng ph¸p ®Æt bÉy nh− sau: + §i däc theo tuyÕn cÊp I vμ trªn mçi tuyÕn cÊp II ®Æt 2 bÉy c¸ch nhau ë cù li 50m, ®¸nh dÊu n¬i ®Æt bÉy. + khi sinh c¶nh cã thay ®æi, cÇn chän n¬i thÝch hîp ®Ó ®Æt bÉy míi, dï cù li ch−a tho¶ m·n (cè g¾ng ®Æt ë cù ly xa nhÊt cho phÐp). + Sè bÉy ë mçi sinh c¶nh ph¶i b»ng nhau: BÉy 2 BÉy 1 BÉy 3 BÉy 4 S¬ ®å 6: Giíi thiÖu c¸ch ®Æt bÉy trªn tuyÕn NÕu chóng ta tiÕn hμnh lμm vμ lÆp l¹i nh− vËy hμng n¨m trªn cïng mét ®Þa ®iÓm, cïng sè lÇn th× c¸c kÕt qu¶ ®ã sÏ cho ta nh÷ng th«ng tin vÒ sù xuÊt hiÖn hay biÕn mÊt cña mét sè loμi trªn mét sinh c¶nh trong khu vùc ®iÒu tra. • Gi¸m s¸t xu h−íng cña quÇn thÓ §Ó gi¸m s¸t xu h−íng biÕn ®æi sè l−îng cña chñng quÇn thó nhá trong khu b¶o tån th× sè bÉy ®Æt trªn tuyÕn cÇn tû lÖ víi ®é phong phó t−¬ng ®èi cña mçi kiÓu sinh c¶nh. NÕu kiÓu sinh c¶nh chiÕm 80% diÖn tÝch khu b¶o tån th× ®Æt 80% sè bÉy trong kiÓu sinh c¶nh ®ã. BÉy c¸ch ®Òu nhau (50 -100m) däc theo tuyÕn. C¸c kÕt qu¶ bÉy b¾t n¨m ®Çu sÏ cho phÐp ta so s¸nh mËt ®é t−¬ng ®èi cña mçi loμi trong tõng sinh c¶nh. KÕt qu¶ bÉy b¾t vμo n¨m thø hai vμ c¸c n¨m sau sÏ cho ta biÕt c¸c chñng quÇn thó nhá ®ang t¨ng lªn hay gi¶m xuèng. • §Æt bÉy ®Ó gi¸m s¸t mËt ®é quÇn thÓ trong sinh c¶nh NÕu ë mét hoÆc vμi kiÓu sinh c¶nh nμo ®ã mμ kÕt qu¶ kiÓm kª hoÆc ®iÒu tra xu h−íng quÇn thÓ lμ hÊp dÉn vμ cã thÓ kiÓm tra ®−îc th× chóng ta cã thÓ ®Æt tÊt c¶ bÉy hiÖn cã vμo sinh c¶nh ®ã thμnh mét hÖ thèng “l−íi bÉy”. Sè liÖu tõ l−íi bÉy sÏ cho ta biÕt mËt ®é thó nhá trong chÝnh sinh c¶nh ®ã, nh−ng kh«ng ®¹i diÖn cho c¶ khu b¶o tån. C¸ch lËp l−íi bÉy ®Ó tÝnh mËt ®é theo h×nh c¸c nan hoa cña b¸nh xe, nan hoa nμy c¸ch nan hoa kia 450 (s¬ ®å 11.3). Cø mçi qu·ng dμi 10m däc theo th−íc d©y c¾m mét cäc xuèng ®Êt vμ ®¸nh dÊu nã b»ng to¹ ®é sè vßng vμ sè ®−êng th¼ng. T¹i mçi cäc ®Æt 2 bÉy. S¬ ®å 7: Bè trÝ hÖ thèng l−íi bÉy ®Ó x¸c ®Þnh mËt ®é chñng quÇn trong sinh c¶nh 68 *Mét sè ®iÓm cÇn chó ý trong ®Æt bÉy ®Ó gi¸m s¸t mËt ®é quÇn thÓ: + C¸c sè liÖu lμ rÊt quan träng cho viÖc so s¸nh c¸c kÕt qu¶ gi÷a c¸c ®ît ®Æt bÉy hoÆc gi÷a c¸c sinh c¶nh nÕu cã ®ñ thêi gian ®Æt bÉy nh− nhau. NÕu ®Æt 10 bÉy trong mét ngμy ta sÏ cã 10 ngμy/ bÉy; nÕu ®Æt 10 bÉy trong 3 ngμy ta sÏ cã 30 ngμy/bÉy. NÕu l−íi bÉy cã 17 ®iÓm ®Æt víi 2 bÉy ë mçi ®iÓm ®Æt bÉy trong 3 ngμy th× ta cã 102 ngμy/bÉy. NÕu muèn so s¸nh vÞ trÝ cña l−íi bÉy nμy víi vÞ trÝ cña l−íi bÉy kh¸c th× ta còng ph¶i cã 102 ngμy bÉy ë c¸c vÞ trÝ l−íi bÉy kh¸c. + T×m n¬i thÝch hîp ®Ó ®Æt bÉy (b»ng ph¼ng, c¹nh c©y gç ®æ, d−íi gèc c©y, trªn lèi ®i trong c¸c tr¶ng cá) vμ tèt nhÊt lμ ®Æt 2 bÉy t¹i mçi ®iÓm ®Æt. BÉy thø nhÊt th−êng b¾t ®−îc nh÷ng loμi cã sè l−îng nhiÒu h¬n hoÆc x«ng x¸o h¬n, bÉy thø hai ®Ó b¾t nh÷ng loμi kÐm phong phó hay nhót nh¸t. + §Æt måi dô tr−íc b»ng c¸ch d−¬ng bÉy cã måi nh−ng kho¸ l¹i (kh«ng cho sËp) 1 - 3 ngμy tr−íc khi cμi bÉy thùc sù. Chän lo¹i måi sö dông thÝch hîp cho tõng vïng, tõng loμi vμ nªn ®a d¹ng. • KiÓm ra vμ xö lý con vËt sa bÉy KiÓm tra bÉy th−êng xuyªn sau 12 giê vμ khi con vËt sËp bÉy ®−îc th× c¸ch xö lý nh− sau : + Dïng tói v¶i bÞt cöa bÉy, më cöa vμ xãc cho con vËt r¬i tõ bÉy xuèng tói v¶i. Tóm chÆt lÊy g¸y con vËt tõ phÝa ngoμi tói v¶i, ®Ò phßng con vËt cμo hoÆc c¾n vμo tay. CÈn thËn lén tói v¶i ra ®Ó nghiªn cøu con vËt theo c¸c yªu cÇu sau: - X¸c ®Þnh loμi vμ giíi tÝnh cña con vËt - §· tr−ëng thμnh hay cßn non. Con tr−ëng thμnh vμ con non th−êng cã mμu l«ng kh¸c nhau vμ ghi l¹i mμu s¾c cÈn thËn nÕu ch−a kh¼ng ®Þnh râ. - T×nh tr¹ng sinh s¶n (cã/kh«ng/®ang sinh s¶n) b»ng c¸ch xem c¸c c¬ quan sinh s¶n (vó hoÆc lç sinh dôc ë con c¸i, cã thÓ sê thÊy con non nÕu n¾n nhÑ bông con mÑ). NÕu b¾t ®−îc con ®ùc, xem tinh hoμn (®«i khi ph¶i vuèt nhÑ bông con vËt tinh hoμn míi xuÊt hiÖn) vμ tinh hoμn th−êng lín h¬n vμo mïa ho¹t ®éng sinh s¶n. - X¸c ®Þnh träng l−îng con vËt: c©n nÕu cã c©n, nÕu kh«ng cã c©n cã thÓ −íc tÝnh kÝch th−íc t−¬ng ®èi cña con vËt b»ng c¸ch ®o kho¶ng c¸ch tõ cæ ch©n ®Õn khuû ch©n tr¸i. Sö dông sè ®o nμy ®Ó so s¸nh c¸c c¸ thÓ kh¸c nhau cña cïng mét loμi. - §¸nh dÊu con vËt: nÕu con vËt nÆng d−íi 100g, dïng kÐo c¾t ngãn ch©n theo m· sè quy ®Þnh. NÕu con vËt nÆng trªn 100 g th× bÊm lç tai. - Th¶ con vËt t¹i n¬i mμ ®· b¾t chóng. • Ph©n tÝch kÕt qu¶ bÉy b¾t §iÒu quan träng cuèi cïng lμ tËp hîp sè liÖu c¸c lÇn nghiªn cøu. TÊt c¶ c¸c sè liÖu thu thËp ®−îc ghi theo biÓu mÉu sau vμ ta gäi lμ sè liÖu gèc. 69 MÉu biÓu ghi sè liÖu gèc KiÓu sinh c¶nh A B C ... Sè ®iÓm ®Æt bÉy Sè bÉy ®Æt ë mçi ®iÓm Sè ngμy cμi bÉy 1. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 3 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn n 2. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn ... B¶ng sè liÖu nμy ®−îc lËp cho mçi mïa hoÆc mçi n¨m. B¶ng sè liÖu gèc cña mïa bÉy ®Çu tiªn ch−a cung cÊp cho ta nhiÒu th«ng tin. Tuy nhiªn khi ta cã c¸c sè liÖu cho mïa thø 2 hoÆc ë khu b¶o tån kh¸c th× viÖc ph©n tÝch sÏ cã nhiÒu ý nghÜa, ®Æc biÖt lμ xu h−íng biÕn ®æi vÒ thμnh phÇn loμi, sè l−îng cña c¸c loμi, sè l−îng c¸ thÓ gi÷a c¸c sinh c¶nh. NÕu chóng ta cã ®ñ sè liÖu b¾t vμ ®¸nh dÊu tõ c¸c l−íi bÉy th× cã thÓ so s¸nh ®−îc mËt ®é thó, mÆc dï viÖc sö dông c¸c sè l−îng c¸ thÓ lμm dÉn chøng cho xu h−íng biÕn ®æi dÔ h¬n nhiÒu. 1.3. §iÒu tra gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ chim Gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ chim còng cã ý nghÜa t−¬ng tù nh− gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ thó nhá hoÆc c¸c quÇn thÓ Õch nh¸i. C¸c ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t sÏ cho ta biÕt vÒ t×nh tr¹ng cña khu b¶o tån, biÕt ®−îc nh÷ng biÕn ®æi vÒ sè l−îng cña c¸c loμi theo thêi gian, tÝnh hiÖu qu¶ cña c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý ®· ¸p dông. §Ó cã thÓ gi¸m s¸t mét c¸ch thÝch hîp vμ hiÖu qu¶ chóng ta cÇn x¸c ®Þnh mét nhãm c¸c loμi t−¬ng ®èi dÔ quan s¸t, kh«ng tèn kÐm, dÔ ph©n lo¹i vμ nh÷ng ®Þa ®iÓm mμ ë ®ã sö dông cïng mét ph−¬ng ph¸p cã thÓ b¾t ®−îc nhiÒu loμi vÝ dô nh− c¸c loμi sèng ë sinh c¶nh trèng, dÔ quan s¸t vμ nh÷ng loμi kiÕm ¨n, lμm tæ trong c¸c c©y bôi vμ cã thÓ dÔ b¾t t¹i æ. Còng cã thÓ chän c¸c loμi dÔ dμng sö dông cho môc ®Ých gi¸o dôc quÇn chóng. Sö dông l−íi mê ®Ó b¾t chim lμ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p dÔ lμm vμ cã hiÖu qu¶ trong ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t quÇn thÓ chim rõng. Tuy nhiªn l−íi mê kh«ng thÓ ¸p dông ®−îc víi tÊt c¶ c¸c loμi chim v× mét sè loμi bay qu¸ cao hoÆc kÝch th−íc cña chóng qu¸ lín. • Chän ®Þa ®iÓm gi¨ng l−íi mê Th−êng l−íi mê ®−îc gi¨ng trªn c¸c tuyÕn ®iÒu tra ®· x¸c ®Þnh. Tuy nhiªn tuyÕn ®Æt l−íi cô thÓ thÕ nμo tuú thuéc vμo néi dung cÇn gi¸m s¸t. C¸ch gi¨ng l−íi: t×m 2 c©y ®øng c¸ch nhau ®óng b»ng chiÒu dμi cña l−íi mê (12 hay 16m) vμ treo l−íi trªn 2 c©y ®ã. NÕu kh«ng cã c©y th× dïng 2 cäc th¼ng xuèng ®Êt ë ®óng kho¶ng c¸ch. Kh¸c víi c¸c lo¹i bÉy thó, l−íi mê kh«ng dïng h×nh thøc thu hót con vËt mμ chØ ®¬n gi¶n lμ ®Æt ë ®ã vμ chê chim t×nh cê bay qua mμ v−íng vμo l−íi. V× vËy, cÇn chó ý gi¨ng l−íi sao cho c¸c loμi chim khã ph¸t hiÖn vμ tr¸nh l−íi. T¹i ranh giíi gi÷a c¸nh ®ång vμ rõng c©y, gi÷a sinh c¶nh trèng vμ sinh c¶nh kÝn, n¬i chim bay tõ vïng cã ¸nh s¸ng vμo vïng tèi lμ nh÷ng ®iÓm ®Æt l−íi tèt nhÊt v× l−íi khã bÞ ph¸t hiÖn. • §iÒu tra kiÓm kª NÕu chØ ®iÒu tra thμnh phÇn loμi chim cña khu b¶o tån th× chóng ta ®i däc c¸c tuyÕn vμ gi¨ng l−íi mê t¹i mçi ®iÓm n¬i kiÓu sinh c¶nh thay ®æi nh− ®· lμm tr−íc ®©y. NÕu muèn so s¸nh gi÷a c¸c sinh c¶nh th× kh«ng ®−îc ®Æt c¸c l−íi c¸ch nhau d−íi 100m vμ cÇn sè l−íi ®Æt ë mçi kiÓu sinh c¶nh lμ nh− nhau. 70 VÞ trÝ ®Æt l−íi ph¶i ®−îc ®¸nh dÊu cè ®Þnh cho c¸c n¨m nghiªn cøu gi¸m s¸t, sè lÇn vμ sè l−íi sö dông trong mçi lÇn ë mçi n¨m hay mçi mïa ph¶i b»ng nhau. C¸ch lμm ®ã sÏ cho ta biÕt ®−îc loμi nμo ®ã xuÊt hiÖn hoÆc biÕn mÊt khái c¸c kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau. • Gi¸m s¸t xu h−íng cña quÇn thÓ Môc ®Ých gi¸m s¸t nh»m ®Ó biÕt sè l−îng chim t¨ng hay gi¶m. C¸ch lμm lμ gi¨ng l−íi mê däc c¸c tuyÕn tû lÖ víi ®é phong phó t−¬ng ®èi cña mçi kiÓu sinh c¶nh víi kho¶ng c¸ch 100m mét däc theo tuyÕn ®iÒu tra. • KiÓm tra l−íi mê L−íi cÇn ®−îc kiÓm tra th−êng xuyªn. N¬i cã bãng r©m, cÇn kiÓm tra l−íi 1,5 - 2 giê mét lÇn, n¬i cã mÆt trêi chiÕu trùc tiÕp th× sau 0,5 - 1 giê/lÇn. Trêi m−a nhá kiÓm tra 0,5 - 1 giê mét lÇn, trêi m−a to kh«ng nªn gi¨ng l−íi. ¸nh s¸ng mê lμm cho l−íi khã ph¸t hiÖn, v× vËy nh÷ng giê ®Çu cña b×nh minh vμ tr−íc hoμng h«n lμ thêi gian bÉy chim tèt nhÊt. Chóng ta tÝnh giê/bÉy tõ thêi ®iÓm gi¨ng bÉy thø nhÊt vμo buæi s¸ng cho ®Õn thêi ®iÓm thu bÉy thø nhÊt. Vμo cuèi mçi ngμy bÉy ta cã thÓ cuén ®Ó l−íi treo trªn c©y vμ vμo buæi h«m sau ta míi më l−íi l¹i. Còng nh− ®èi víi ®Æt bÉy thó, chóng ta ph¶i cã sè giê/bÉy gièng nhau ë c¸c sinh c¶nh nghiªn cøu. NÕu ®Æt 5 l−íi trong mét sinh c¶nh vμ l−íi gi¨ng trong 5 giê, khi ®ã ta cã 25 giê/l−íi vμ lμm nh− vËy trong 4 ngμy th× ta kh¶o s¸t ®iÓm nghiªn cøu ®ã 100 giê/l−íi. • Xö lý chim b¾t ®−îc: + Gì chim khái l−íi nhÑ nhμng, kh«ng g©y th−¬ng tÝch vμ kh«ng lμm r¸ch l−íi. + X¸c ®Þnh loμi vμ giíi tÝnh cña chim. + KiÓm tra chim ®· tr−ëng thμnh hay cßn non. Chim non th−êng cã bé l«ng kh¸c víi chim tr−ëng thμnh. + KiÓm tra t×nh tr¹ng sinh s¶n; Chim bÞ mÊt l«ng ë vïng ngùc cã thÓ lμ ®ang Êp trøng (th−êng chØ cã con c¸i Êp trøng). Chim trèng tÝch tinh dÞch quanh khu hËu m«n vμo mïa sinh s¶n. Chóng cã thÓ cã vïng quanh hËu m«n s−ng lªn, ®ã lμ dÊu hiÖu sinh s¶n râ rμng. + KiÓm tra sù thay l«ng: Trong thêi gian thay l«ng, l«ng c¸nh vμ l«ng ®u«i kh«ng dμi b»ng nhau. + §¸nh dÊu chim: NÕu cã vßng sè ®o th× ®eo nã vμo ch©n chim, cÇn cã 3 - 4 lo¹i vßng cã kÝch th−íc kh¸c nhau ®Ó chän lo¹i thÝch hîp nhÊt cho loμi b¾t ®−îc. NÕu kh«ng cã vßng th× c¾t mét Ýt l«ng ®u«i ngoμi ®Ó ®¸nh dÊu lμ chim ®· bÞ b¾t. + Th¶ l¹i chim ngay t¹i n¬i mμ nã bÞ b¾t. + Tr¸nh c¸c sù cè trong bÉy b¾t chim: - Chim bÞ chÕt trong l−íi: th−êng x¶y ra ë 2 tr−êng hîp do qu¸ nãng khi ®Æt l−íi d−íi ¸nh mÆt trêi hoÆc do bÞ −ít khi trêi m−a to. Trong tr−êng hîp nμy, cÇn rót ng¾n thêi gian gi÷a c¸c lÇn th¨m l−íi. Nguyªn t¾c chung lμ tû lÖ chÕt ph¶i nhá h¬n 5%. NÕu tû lÖ chim chÕt lín h¬n 5%, cÇn thiÕt ph¶i xem xÐt l¹i ph−¬ng ph¸p vμ quy tr×nh bÉy b¾t. - L−íi kh«ng b¾t ®−îc chim: cã thÓ trong mét sè ®ît ®Æt bÉy cã mét sè l−íi kh«ng thÓ b¾t ®−îc chim. Trong tr−êng hîp nμy, nªn xem xÐt mét sè nguyªn nh©n nh−: chÊt l−îng l−íi, vÞ trÝ ®Æt bÉy, ¸nh s¸ng n¬i ®Æt bÉy, thêi gian më l−íi vμ thêi gian ®Æt l−íi kÐo dμi (chim biÕt n¬i ®Æt bÉy). • Ph©n tÝch kÕt qu¶ bÉy b¾t b»ng l−íi mê B−íc ®Çu tiªn trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch sè liÖu lμ lËp b¶ng sè liÖu (nh− biÓu d−íi ®©y). §èi víi mçi mïa hoÆc mçi n¨m bÉy b¾t ta cÇn lËp mét b¶ng nh− vËy. Sè liÖu bÉy b¾t mïa ®Çu hoÆc n¨m ®Çu ch−a cho ta mét kh¸i niÖm g× nh−ng c¸c mïa hoÆc n¨m sau sÏ cho thÊy sù biÕn ®æi vÒ thμnh phÇn loμi, vÒ sè l−îng loμi, ph¶n ¸nh t×nh h×nh tμi nguyªn cña khu b¶o tån t¨ng hay gi¶m vμ hiÖu qu¶ cña c«ng t¸c qu¶n lý. MÉu biÓu sè liÖu gèc ph©n tÝch kÕt qu¶ bÉy b¾t b»ng l−íi mê KiÓu sinh c¶nh A B C ... Sè ®iÓm ®Æt l−íi Sè l−íi ®Æt ë mçi ®iÓm 71 Sè ngμy më l−íi Tæng sè c¸c sè liÖu ghi trªn 1. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 3 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn n 2. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn ... 1.4. §iÒu tra gi¸m s¸t l−ìng c−, bß s¸t 1.4.1. Giíi thiÖu chung L−ìng c− vμ bß s¸t cã liªn quan ®Õn nh÷ng nhãm ®éng vËt cã x−¬ng sèng m¸u l¹nh xuÊt hiÖn rÊt sím trong lÞch sö tiÕn ho¸ cña tr¸i ®Êt. L−ìng c− ®Î trøng vμ tr¶i qua mét thêi kú dμi sèng d−íi n−íc, trong khi ®ã bß s¸t l¹i ®Î trøng trªn c¹n. Tuy nhiªn khi ®· tr−ëng thμnh th× nhiÒu loμi bß s¸t l¹i sèng d−íi n−íc vμ nhiÒu loμi l−ìng c− l¹i sèng trªn c¹n (ch¼ng h¹n nh− rïa biÓn khi tr−ëng thμnh sèng d−íi n−íc trõ lóc ®Î trøng). VÒ tÇm quan träng sinh häc, l−ìng c− vμ bß s¸t lμ nh÷ng loμi rÊt phæ biÕn, xuÊt hiÖn trªn mäi vïng cña tr¸i ®Êt ngo¹i trõ mét sè vïng ®Þa cùc. Chóng ®−îc t×m thÊy ë tÊt c¶ c¸c m«i tr−êng sèng, tõ vïng Èm −ít b¾c Ch©u ¢u vμ Ch©u Mü tíi c¸c vïng rõng m−a nhiÖt ®íi ë nam Mü vμ §«ng Nam ¸. L−ìng c− vμ bß s¸t lμ mét phÇn rÊt quan träng cña tμi nguyªn thiªn nhiªn trªn hμnh tinh, chóng cã mèi liªn quan trùc tiÕp tíi c¸c loμi vËt ®· xuÊt hiÖn c¸ch ®©y hμng triÖu n¨m vÒ tr−íc. 1.4.2. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra gi¸m s¸t Thu thËp tiªu b¶n Cã mét sè ph−¬ng ph¸p cã thÓ ®−îc sö dông vμo viÖc b¾t gi÷ l−ìng c− vμ bß s¸t trªn thùc ®Þa. ViÖc sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p tuú thuéc vμo lo¹i m«i tr−êng vμ loμi ®éng vËt ®Þnh b¾t. BÉy hè (pitfall trap) BÉy hè ®−îc sö dông phæ biÕn trong ®iÒu tra bß s¸t vμ Õch nh¸i (trõ loμi Õch c©y-sèng trªn c©y), kÓ c¶ mét sè ®éng vËt nhá kh¸c. §©y lμ ph−¬ng ph¸p kh¸ ®¬n gi¶n l¹i hiÖu qu¶. BÇy hè bao gåm c¸c hè bÉy ®−îc ®μo theo hμng vμ ®−îc hç trî b»ng mét hμng rμo cao kho¶ng 40 cm ®Æt chÝnh gi÷a hμng hè bÉy. T¸c dông cña hμng rμo lμ nh»m dô cho con vËt ®i men theo hμng rμo dÉn tíi c¸c hè. Do vËy hμng rμo nªn b¾t ®Çu 5 mÐt tr−íc hè thø nhÊt vμ kÐo dμi sau hè cuèi cïng 5 mÐt. Mçi hμng bÉy hè th−êng bè trÝ 5 hè ®−êng kÝnh 25 cm s©u 30-40 cm, th−êng sö dông c¸c èng s¾t hoÆc nhùa ®Ó t¹o cho thμnh hè tr¬n nh½n ®Ó cho ®éng vËt khi ®· r¬i vμo hè kh«ng leo ra ngoμi ®−îc. BÉy hè cÇn ®−îc kiÓm tra ®Þnh kú, khi con vËt sa bÉy cÇn thu thËp c¸c d÷ liÖu cÇn thiÕt (tªn loμi, giíi tÝnh, t×nh tr¹ng sinh s¶n, träng l−îng,..) hoÆc cã thÓ cho vμo tói mÉu vËt mang vÒ lÒu (tr¹i) ®Ó x¸c ®Þnh sau ®ã sÏ th¶ con vËt ®óng n¬i ®· b¾t ®−îc. Sè l−îng ngμy bÉy tuú thuéc vμo yªu cÇu (møc ®é chi tiÕt) cña cuéc ®iÒu tra. C¸c hμng bÉy hè cã thÓ ®−îc ®Æt trªn c¸c tuyÕn ®· lËp s½n. Quan s¸t vμ t×m kiÕm Õch nh¸i Õch nh¸i th−êng sèng ë nh÷ng Èm −ít, gÇn khe suèi, ao hå do vËy ta cã thÓ dïng ®Ìn pin chuyªn dông (cã c«ng suÊt lín) ®Ó ®iÒu tra ban ®ªm. Õch nh¸i cã thÓ ®−îc nh×n thÊy trùc tiÕp (quan s¸t) hoÆc còng cã thÓ th«ng qua nghe tiÕng kªu. §Ó ®iÒu tra ®−îc Õch nh¸i qua tiÕng kªu th× ®iÒu quan träng lμ ph¶i ph©n biÖt ®−îc tiÕng kªu cña c¸c loμi kh¸c nhau. Sè liÖu ®iÒu tra ®−îc ghi vμo mÉu biÓu sau: MÉu biÓu ghi sè liÖu ®iÒu tra Bß s¸t, Õch nh¸i Khu vùc ®iÒu tra................................................................ Ng−êi/nhãm ®iÒu tra....................................Nhãm tr−ëng................ 72 STT/m· sè Tªn loμi Ph−¬ng ph¸p Sè l−îng KiÓu sinh c¶nh Ghi chó L−u ý c¸c th«ng tin liªn quan ®Õn khu vùc ®iÒu tra (to¹ ®é trªn b¶n ®å/GPS, thêi tiÕt, thêi gian b¾t ®Çu & kÕt thóc ®iÒu tra,...) cÇn ®−îc ghi chÐp ®Çy ®ñ phôc vô cho c«ng viÖc ph©n tÝch sau nμy. 2. §iÒu tra, gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng loμi thùc vËt C¸c loμi thùc vËt cã thÓ cho biÕt nhiÒu vÒ t×nh tr¹ng, gãp phÇn vμo tÝnh ®a d¹ng sinh häc chung cña khu b¶o tån. §iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt cho phÐp ta biÕt tÊt c¶ hoÆc nhiÒu loμi thùc vËt trong khu b¶o tån ®ang ®−îc b¶o vÖ tèt nh− thÕ nμo bëi chiÕn l−îc qu¶n lý b¶o tån. §iÒu tra thùc vËt sÏ gióp chóng ta nhËn d¹ng c¸c kiÓu sinh c¶nh vμ ph©n bè cña chóng trong khu b¶o tån. Thùc vËt sinh tr−ëng nhanh nªn cã ¶nh h−ëng ®Õn nh÷ng thay ®æi cña m«i tr−êng. V× vËy, ®iÒu tra thùc vËt sÏ gióp ta gi¸m s¸t vμ nhËn ra nh÷ng thay ®æi cña sinh c¶nh vμ nguyªn nh©n lμm thay ®æi (do ho¹t ®éng cña con ng−êi, do ®éng vËt hoang d·, do s©u h¹i, bÖnh dÞch vμ c¸c thiªn tai...). Trªn c¬ së c¸c sè liÖu ®iÒu tra ng−êi qu¶n lý cã thÓ ®Ò ra nh÷ng biÖn ph¸p tÝch cùc ®Ó æn ®Þnh, triÖt tiªu hoÆc duy tr× c¸c thay ®æi ®ã nh− mét bé phËn cña chiÕn l−îc qu¶n lý khu b¶o tån. Ho¹t ®éng qu¶n lý cã thÓ bao gåm c¸c biÖn ph¸p nh− phôc håi sinh c¶nh, kiÓm tra viÖc ®èt c¸c tr¶ng cá, c¸c lo¹i h×nh b¶o vÖ ®Æc biÖt kh¸c,... ViÖc ®iÒu tra cã thÓ tËp trung vμo c¸c loμi thùc vËt nh¹y c¶m víi nh÷ng biÕn ®æi, cã thÓ sö dông chóng nh− nh÷ng loμi chØ thÞ cho sù biÕn ®æi hay xuèng cÊp sinh c¶nh. V× vËy, cã thÓ phôc vô nh− mét hÖ thèng c¶nh b¸o sím c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng. • §iÒu tra, gi¸m s¸t ®a d¹ng loμi thùc vËt ë mçi d¹ng sinh c¶nh cÇn thiÕt ph¶i quan t©m ®Õn tÊt c¶ c¸c d¹ng sèng cã trong sinh c¶nh ®ã, bao gåm: c©y th©n gç, c©y th©n th¶o, thùc vËt ngo¹i tÇng (d©y leo, thùc vËt ký sinh,...). • C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra thùc vËt ®· ®−îc tr×nh bμy kü trong m«n häc §iÒu tra rõng. Liªn quan ®Õn gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng thμnh phÇn loμi thùc vËt, ë ®©y chØ l−u ý ®Õn mét sè tr×nh tù trong ®iÒu tra, gi¸m s¸t c¸c d¹ng sèng cña thùc vËt víi 2 h×nh thøc, ®ã lμ: ®iÒu tra theo tuyÕn vμ ®iÒu tra trªn « tiªu chuÈn. 2.1. §iÒu tra, gi¸m s¸t theo tuyÕn 2.1.1. LËp tuyÕn ®iÒu tra Còng gièng nh− ®iÒu tra gi¸m s¸t ®éng vËt, sau khi x¸c ®Þnh c¸c d¹ng sinh c¶nh chÝnh cña khu vùc cÇn gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸, trªn c¬ së nguån lùc, kinh phÝ vμ môc tiªu ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t chóng ta cÇn x¸c ®Þnh khu vùc lËp tuyÕn ®iÒu tra, sè tuyÕn ®iÒu tra gi¸m s¸t cÇn lËp vμ sè lÇn lËp l¹i. • Cù ly c¸c tuyÕn: Kho¶ng c¸ch gÇn xa cña c¸c tuyÕn phô thuéc vμo møc ®é chi tiÕt cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t. §èi víi ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c tuyÕn cã thÓ chän lùa trong kho¶ng 100m - 1000m. • H−íng tuyÕn: Trong ®iÒu tra thùc vËt, h−íng tuyÕn ph¶i vu«ng gãc víi ®−êng ®ång møc chÝnh ®Ó cã thÓ ghi nhËn ®−îc sù thay ®æi cña thμnh phÇn thùc vËt theo ®Þa h×nh hoÆc sinh c¶nh. 2.1.2. Thu thËp d÷ liÖu trªn tuyÕn • X¸c ®Þnh cù ly ghi chÐp T−¬ng tù nh− cù ly gi÷a c¸c tuyÕn, trªn mçi tuyÕn ®iÒu tra ®· ®−îc lËp cÇn ®¸nh dÊu chia ®o¹n ®Ó ghi chÐp, thu thËp d÷ liÖu. Tuú theo møc ®é chi tiÕt cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t, cù ly ghi chÐp cã thÓ x¸c ®Þnh víi kho¶ng c¸ch tõ 100m - 500m. • Ghi chÐp d÷ liÖu: T¹i c¸c ®iÓm ®· x¸c ®Þnh, chóng ta tiÕn hμnh ghi chÐp toμn bé c¸c loμi c©y gÆp ®−îc trªn tuyÕn. D÷ liÖu thu thËp ®èi víi c¸c loμi thùc vËt tuú theo tõng d¹ng sèng kh¸c nhau. + §èi víi c©y th©n gç: cÇn ph¶i x¸c ®Þnh tªn loμi; ®o c¸c d÷ liÖu vÒ chiÒu cao, ®−êng kÝnh ngang ngùc; ®Æc ®iÓm sinh tr−ëng; phÈm chÊt c©y. + §èi víi c©y th©n th¶o: c¸c d÷ liÖu cÇn bao gåm tªn loμi, −íc l−îng ®é che phñ (%), ®Æc ®iÓm ph©n bè,... 73 + §èi víi thùc vËt ngo¹i tÇng: cÇn thiÕt ghi nhËn c¸c d÷ liÖu nh− tªn loμi, ®é phong phó t−¬ng ®èi, tÇng ph©n bè cña loμi. Chó ý: - ViÖc ghi nhËn tªn loμi thùc vËt ®èi víi c¶ 3 d¹ng sèng nªu trªn nÕu ch−a thÓ x¸c ®Þnh ®−îc t¹i hiÖn tr−êng, cÇn ®Æt ký hiÖu cho c©y ®ång thêi thu h¸i mÉu hoÆc chôp ¶nh,... mang vÒ ®Ó tra cøu sau. - Mét trong nh÷ng h¹n chÕ cña h×nh thøc ®iÒu tra trªn tuyÕn lμ kh«ng thÓ −íc l−îng ®−îc mËt ®é c©y cña c¸c loμi c©y th©n gç. 2.2. §iÒu tra, gi¸m s¸t theo « tiªu chuÈn Kh¸c víi ®iÒu tra theo tuyÕn, ®iÒu tra theo « tiªu chuÈn gióp cho ng−êi ®iÒu tra cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc diÖn tÝch ®iÒu tra vμ ghi chÐp d÷ liÖu mét c¸ch cô thÓ, chi tiÕt h¬n. • Cã 2 lo¹i « tiªu chuÈn: « tiªu chuÈn t¹m thêi vμ « tiªu chuÈn cè ®Þnh. ViÖc lùa chän « tiªu chuÈn lo¹i nμo cßn tuú thuéc vμo yªu cÇu cña ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra, gi¸m s¸t. Mét nguyªn t¾c khi x©y dùng vμ thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc lμ cÇn ph¶i tuyÖt ®èi tu©n thñ viÖc ®iÒu tra lÆp l¹i. Do ®ã, trong gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc tèt nhÊt nªn chän « tiªu chuÈn cè ®Þnh. • Ph−¬ng ph¸p ®Æt « tiªu chuÈn: cã thÓ lùa chän mét trong 3 ph−¬ng ph¸p: ngÉu nhiªn, hÖ thèng hoÆc ®iÓn h×nh. 2.2.1. §èi víi thùc vËt th©n gç • X¸c ®Þnh h×nh d¹ng, kÝch th−íc vμ sè l−îng « tiªu chuÈn: + §èi víi ph−¬ng ph¸p « tiªu chuÈn ®iÓn h×nh: ®Ó ®iÒu tra ®a d¹ng thμnh phÇn loμi thùc vËt th©n gç kh«ng thÓ Ên ®Þnh tr−íc diÖn tÝch « tiªu chuÈn mμ ph¶i x¸c ®Þnh th«ng qua qu¸ tr×nh ®iÒu tra trªn thùc tÕ. ViÖc ®iÒu tra cã thÓ b¾t ®Çu tõ « tiªu chuÈn cã diÖn tÝch tèi tiÓu, sau ®ã më réng dÇn diÖn tÝch « cho ®Õn khi sè liÖu ghi nhËn vÒ thμnh phÇn loμi kh«ng cßn thay ®æi th× dõng l¹i. DiÖn tÝch « tiªu chuÈn ®−îc x¸c ®Þnh trong tr−êng hîp nμy gäi lμ diÖn tÝch biÓu hiÖn loμi. H×nh d¹ng « tiªu chuÈn cã thÓ lμ h×nh ch÷ nhËt, h×nh vu«ng hoÆc h×nh trßn. Cã thÓ biÓu thÞ viÖc x¸c ®Þnh diÖn tÝch biÓu hiÖn loμi b»ng ®å thÞ sau: DiÖn tÝch «tc (S) DiÖn tÝch biÓu hiÖn æn ®Þnh Sè §å thÞ 1: X¸c ®Þnh diÖn tÝch biÓu hiÖn loμi + §èi víi ph−¬ng ph¸p ngÉu nhiªn, hÖ thèng: - Diªn tÝch « tiªu chuÈn th−êng ®−îc Ên ®Þnh tr−íc. Tuú thuéc vμo ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra, diÖn tÝch « tiªu chuÈn cã thÓ chän trong kho¶ng tõ 100m2 - 2.500m2. H×nh d¹ng « tiªu chuÈn cã thÓ lμ h×nh ch÷ nhËt, h×nh vu«ng hoÆc h×nh trßn. - X¸c ®Þnh dung l−îng mÉu (sè « tiªu chuÈn) cho tõng sinh c¶nh theo c«ng thøc: Δ% .V%tN 22 ct ≥ Trong ®ã: t = 1,96 V%: hÖ sè biÕn ®éng vÒ sè loμi, ®−îc tÝnh theo c«ng thøc: 74 x100 X SV% = Víi ( ) 1n n x x S 2 2 − ⎟⎟⎠ ⎞ ⎜⎜⎝ ⎛ = ∑∑ S: Sai tiªu chuÈn mÉu n: Sè « rót mÉu thö (th−êng chän n ≥ 30) x: Sè loμi trªn mçi « Δ%: Sai sè cho phÐp tõ 1% - 10%. Th−êng rót thö 30 « ®Ó ®iÒu tra, nÕu sè liÖu ghi nhËn kh«ng ®¶m b¶o dung l−îng mÉu cÇn thiÕt theo c«ng thøc trªn th× cÇn ph¶i tiÕn hμnh ®iÒu tra bæ sung, ng−îc l¹i nÕu dung l−îng mÉu cÇn thiÕt ®· ®¶m b¶o qua tÝnh to¸n th× viÖc ®iÒu tra bæ sung kh«ng cßn cÇn thiÕt. - Sau khi x¸c ®Þnh sè l−îng « tiªu chuÈn rót mÉu thö, tiÕn hμnh x¸c ®Þnh cù ly gi÷a c¸c tuyÕn vμ cù ly gi÷a c¸c « trªn tuyÕn. • Tæ chøc ®iÒu tra vμ thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn: viÖc thu thËp sè liÖu tiÕn hμnh trªn « tiªu chuÈn theo sinh c¶nh, trong tõng « tiªu chuÈn ghi nhËn tªn loμi, c¸c chØ tiªu vÒ sinh tr−ëng nh− ®−êng kÝnh ngang ngùc, chiÒu cao c¶ c©y (Hcc), chiÒu cao d−íi cμnh (Hdc), ®−êng kÝnh t¸n (Dt), phÈm chÊt c©y, t×nh h×nh sinh tr−ëng... MÉu biÓu ghi sè liÖu ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt th©n gç ¤tc sè: Ngμy ®iÒu tra: Ng−êi/nhãm ®iÒu tra: Tr¹ng th¸i rõng/kiÓu sinh c¶nh: VÞ trÝ: Ch©n/s−ên/®Ønh: Stt Loμi c©y D1,3 (cm) Hcc (m) Hdc (m) Dt (m) tÇng thø Sinh tr−ëng/s©u bÖnh h¹i PhÈm chÊt VËt hËu Chó ý: viÖc ghi nhËn vμ ký hiÖu ®èi víi c¸c loμi ch−a thÓ x¸c ®Þnh ®−îc tªn gièng nh− h×nh thøc ®iÒu tra theo tuyÕn. • Mèi quan hÖ loμi TÝnh ®a d¹ng thμnh phÇn thùc vËt cßn thÓ hiÖn ë mèi quan hÖ gi÷a c¸c loμi víi nhau. §Æc biÖt ë rõng hçn loμi nhiÖt ®íi bao gåm nhiÒu loμi c©y cïng tån t¹i. Thêi gian cïng tån t¹i cña mét sè loμi trong ®ã phô thuéc vμo møc ®é phï hîp hay ®èi kh¸ng gi÷a chóng víi nhau trong qu¸ tr×nh lîi dông nh÷ng yÕu tè m«i tr−êng, cã thÓ ph©n ra 3 tr−êng hîp: + Liªn kÕt d−¬ng: lμ tr−êng hîp nh÷ng loμi c©y cã thÓ cïng tån t¹i suèt qu¸ tr×nh sinh tr−ëng, gi÷a chóng kh«ng cã sù c¹nh tranh vÒ ¸nh s¸ng, vÒ c¸c chÊt dinh d−ìng trong ®Êt vμ kh«ng lμm h¹i nhau. + Liªn kÕt ©m: lμ tr−êng hîp nh÷ng loμi c©y kh«ng thÓ tån t¹i l©u dμi bªn c¹nh nhau ®−îc do cã nh÷ng ®èi kh¸ng quyÕt liÖt trong qu¸ tr×nh lîi dông c¸c yÕu tè m«i tr−êng (¸nh s¸ng, chÊt dinh d−ìng, n−íc,...), cã khi lo¹i trõ nhau th«ng qua nhiÒu yÕu tè nh−: ®éc tè l¸ c©y, c¸c tinh dÇu hoÆc sinh vËt trung gian,... + Quan hÖ ngÉu nhiªn: lμ tr−êng hîp nh÷ng loμi c©y tån t¹i t−¬ng ®èi ®éc lËp víi nhau. Tuy nhiªn, nghiªn cøu ®Çy ®ñ mèi quan hÖ gi÷a c¸c loμi c©y trong rõng tù nhiªn lμ mét vÊn ®Ò rÊt phøc t¹p, ®ßi hái ph¶i dùa trªn nhiÒu yÕu tè. BiÕt ®−îc ba lo¹i quan hÖ trªn lμ c¬ së ®Ó gãp phÇn lùa chän c¸c biÖn ph¸p kü thuËt t¸c ®éng còng nh− c¸c gi¶i ph¸p b¶o tån phï hîp víi tõng lo¹i ®èi t−îng loμi c©y, sinh c¶nh,... kh¸c nhau. 2.2.2. §èi víi thùc vËt th©n th¶o • X¸c ®Þnh kÝch th−íc vμ sè l−îng « tiªu chuÈn: gièng nh− ®iÒu tra thùc vËt th©n gç ë c¶ 3 ph−¬ng ph¸p rót mÉu: ®iÓn h×nh, ngÉu nhiªn hay hÖ thèng. Tuy nhiªn, diÖn tÝch « tiªu chuÈn Ên 75 ®Þnh ®èi víi ph−¬ng ph¸p chän mÉu ngÉu nhiªn, hÖ thèng trong ®iÒu tra thùc vËt th©n th¶o nhá h¬n trong ®iÒu tra thùc vËt th©n gç. DiÖn tÝch « tiªu chuÈn cã thÓ chän trong kho¶ng tõ 2m2 - 25 m2. • Tæ chøc ®iÒu tra vμ thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn: triÓn khai viÖc thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn theo sinh c¶nh. Trong mçi « tiªu chuÈn ghi nhËn tªn loμi, ®é che phñ, sè l−îng... MÉu biÓu ®iÒu tra gi¸m s¸t thùc vËt th©n th¶o ¤tc sè: Ngμy ®iÒu tra: Ng−êi/nhãm ®iÒu tra: Tr¹ng th¸i rõng/kiÓu sinh c¶nh: VÞ trÝ: Ch©n/s−ên/®Ønh: Stt Loμi c©y §é che phñ (%) Sè l−îng Chó ý: viÖc ghi nhËn vμ ký hiÖu ®èi víi c¸c loμi ch−a thÓ x¸c ®Þnh ®−îc tªn gièng nh− h×nh thøc ®iÒu tra theo tuyÕn. 2.2.3. §èi víi thùc vËt ngo¹i tÇng • X¸c ®Þnh kÝch th−íc vμ sè l−îng « tiªu chuÈn Thùc tÕ, qu¸ tr×nh sinh tr−ëng vμ ph¸t triÓn cña phÇn lín c¸c loμi thùc vËt ngo¹i tÇng liªn quan ®Õn c©y th©n gç. ChÝnh v× thÕ nªn ph−¬ng ph¸p rót mÉu, x¸c ®Þnh sinh tr−ëng, sè l−îng « tiªu chuÈn gièng nh− ®èi víi tr−êng hîp ®iÒu tra thùc vËt th©n gç. Th«ng th−êng khi triÓn khai thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn ®èi víi c©y th©n gç, ®ång thêi kÕt hîp víi viÖc thu thËp sè liÖu cña thùc vËt ngo¹i tÇng cã ph©n bè trong «. • Thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn ®èi víi thùc vËt ngo¹i tÇng th−êng ghi nhËn: tªn loμi, tÇng ph©n bè, sè l−îng... MÉu biÓu ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt ngo¹i tÇng ¤tc sè: Ngμy ®iÒu tra: Ng−êi/nhãm ®iÒu tra: Tr¹ng th¸i rõng/kiÓu sinh c¶nh: VÞ trÝ: Ch©n/s−ên/®Ønh: Stt Loμi c©y TÇng ph©n bè chÝnh Sè l−îng VËt hËu Chó ý: viÖc ghi nhËn vμ ký hiÖu ®èi víi c¸c loμi ch−a thÓ x¸c ®Þnh ®−îc tªn gièng nh− h×nh thøc ®iÒu tra theo tuyÕn. 2.3. Mét tr−êng hîp ®iÓn h×nh vÒ ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt Cã nhiÒu h×nh thøc ®iÒu tra thùc vËt, viÖc ¸p dông h×nh thøc nμo lμ phô thuéc vμo c¸c môc tiªu qu¶n lý vμ c¸c th«ng tin cÇn thu thËp. Chóng ta ®· lËp mét sè tuyÕn trong khu b¶o tån ®Ó tiÕn hμnh c¸c ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra vμ gi¸m s¸t. VÒ mÆt lý thuyÕt, ®iÒu tra thùc vËt däc theo tuyÕn nμy cã thÓ thùc hiÖn b»ng 2 c¸ch. C¸ch thø nhÊt lμ ®¸nh dÊu, ®o vμ ®Þnh lo¹i c¸c c©y däc theo tuyÕn vμ lÆp l¹i mçi n¨m. Ph−¬ng ph¸p nμy kh«ng thÓ biÕt chÝnh x¸c diÖn tÝch ®ang nghiªn cøu ®ång thêi vÊn ®Ò n¶y sinh lμ c¸c c©y to th−êng v−ît ra khái ph¹m vi tuyÕn ®iÒu tra. V× vËy, tèt nhÊt lμ x¸c ®Þnh mét khu cè ®Þnh (« kh¶o s¸t) vμ ë ®ã nghiªn cøu tÊt c¶, x¸c ®Þnh nh÷ng c©y t×m thÊy, sè c©y trªn mçi ha nghiªn cøu (c¸ch 2). ¤ kh¶o s¸t cã kÝch th−íc cè ®Þnh, ®−îc ®¸nh dÊu vÜnh cöu däc theo c¸c tuyÕn vμ cã thÓ lÆp l¹i nghiªn cøu cho tõng n¨m hoÆc tõng mïa. KÝch th−íc « phô thuéc vμo sù ®a d¹ng cña ®Þa ®iÓm nghiªn cøu. VÝ dô ë nh÷ng vïng cã nhiÒu c©y nhá hoÆc nhiÒu loμi kh¸c nhau th−êng khã kh¶o s¸t cho c¶ mét « trßn b¸n kÝnh h¬n 10m. Trong khi ®ã ë c¸c savan hoÆc khu vùc trèng, « cã b¸n kÝnh 10m cã thÓ kh«ng tån t¹i mét c©y nμo. §èi víi rõng nhiÖt ®íi chuÈn cã tuæi tõ non ®Õn trung b×nh th× « b¸n kÝnh 11m lμ tèt nhÊt. §èi víi c¸c rõng giμ h¬n hoÆc trèng h¬n th× c¸c « cÇn lín h¬n. Tuy nhiªn, kÝch th−íc cña « cã thÓ lμ kh«ng 76 quan träng nÕu nh− chóng ta kh«ng thay ®æi nã trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t. Khi x¸c ®Þnh ®−îc kÝch th−íc cÇn thiÕt cña «, ta lËp c¸c « däc theo tuyÕn trong c¸c sinh c¶nh trªn c¬ së ph©n lo¹i sinh c¶nh m« t¶ tr−íc ®©y. C¸ch lËp «: ph¶i ®¸nh dÊu « khi ®· chän ®−îc vÞ trÝ thÝch hîp b»ng c¸ch ®ãng mét cäc vμo gi÷a vÞ trÝ ®ã. Dïng 2 th−íc d©y kÐo thμnh 2 ®−êng th¼ng vu«ng gãc víi nhau theo ph−¬ng B¾c - Nam vμ §«ng - T©y. T¹i mçi h−íng lÊy mét ®o¹n th¼ng dμi 11,2m kÓ tõ cäc trung t©m vμ ®¸nh dÊu 4 ®iÓm ®ã. Nh− vËy, ta sÏ ®−îc mét h×nh trßn diÖn tÝch lμ 400m2. HoÆc còng cã thÓ lÊy d©y dμi 11,2m vμ lÊy cäc lμm t©m quay mét vßng trßn. §Ó gi¸m s¸t l©u dμi thùc vËt ph¶i ®¸nh dÊu cè ®Þnh cäc trung t©m vμ 4 ®iÓm ë 4 h−íng trªn ®Ó sau nμy dÔ dμng t×m l¹i. §¸nh dÊu cÈn thËn trªn b¶n ®å bÞ trÝ cña « (dïng m¸y ®Þnh vÞ GPS x¸c ®Þnh to¹ ®é cña «). B»ng c¸ch ®ã th× bÊt kú ng−êi nμo ®−îc cung cÊp nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt nμy còng cã thÓ t×m ra vÞ trÝ cña « vμo mïa, hoÆc n¨m ®iÒu tra sau. MÉu biÓu ghi chÐp sè liÖu gi¸m s¸t thùc vËt TuyÕn sè:............Sè ng−êi ®iÒu tra: ................ Ngμy:....................................... ¤ sè: ................... §Þa ®iÓm: ............................................................................ Míi (< 2 tuÇn); Ch¸y C K Th©n c©y bÞ chÆt C K Di chuyÓn cá l¸ C K N−íc ®äng C K ThÒm suèi C K Qu¶ trªn mÆt ®Êt C K Ph©n míi cña thó mãng guèc b¶n ®Þa C K (bao nhiÒu...) VËt nu«i C K Loμi c©y gç (loμi vμ kÝch th−íc) Loμi c©y bôi (loμi vμ RA) Loμi cá (loμi vμ RA) Loμi cá nhá (loμi vμ RA) §¸nh dÊu c¸c c©y cã qu¶ (F), cã hoa (FL) hoÆc h¹t (S) vμ ghi râ t×nh tr¹ng cña loμi RA = §é phong phó t−¬ng ®èi: 1≤ 5%, 2 ≤ 25%, 3 = 25-75%, 4 = 75 - 95%. Nh÷ng c©u hái trªn sÏ m« t¶ ®Æc tÝnh cña thiªn nhiªn trong « kh¶o s¸t. Kh«ng ghi thªm bÊt cø th«ng tin g× xuÊt xø tõ phÝa ngoμi «. Khi t×m thÊy ph©n cña ®éng vËt hoang d· h·y tÝnh sè l−îng ®èng ph©n chø kh«ng ph¶i sè l−îng viªn ph©n. Ph©n cã mμu ®en míi ®−îc xem lμ ph©n míi vμ míi ®−îc ghi vμo b¶ng. §©y lμ b¶ng sè liÖu chung nÕu thÊy cÇn cã thÓ bæ sung thªm c¸c th«ng tin kh¸c phï hîp víi khu b¶o tån cña m×nh. + §Þnh lo¹i c¸c c©y gç vμ c©y bôi: X¸c ®Þnh tªn cña c¸c c©y cã ®−êng kÝnh ngang ngùc > 3,9 cm vμ xÕp chóng thμnh nhãm theo ®é lín ®−êng kÝnh. §Þnh loaÞ vμ tÝnh tÊt c¶ c¸c c©y bôi d¹ng th©n gç cã ®−êng kÝnh ngang ngùc 1m. + §o mËt ®é c©y d−íi t¸n: C¾m cäc ë kho¶ng c¸ch 1m mét däc theo h−íng cña ®Þa bμn vÒ phÝa ph¶i cña th−íc d©y. Xem xÐt tõng kho¶ng mét gi÷a c¸c cäc vμ tÝnh sè kho¶nh cã chøa c¸c thùc vËt sèng. + §o mËt ®é tÇng t¸n vμ tÇng mÆt ®Êt: Dïng èng cã sîi tãc ch÷ thËp. Nang èng lªn ngang tÇm m¾t råi h−íng èng th¼ng xuèng theo mçi v¹ch nÐt cña 2 th−íc d©y. Kh«ng ®o ë c¸c kho¶ng 0,22 hoÆc 11m v× chóng n»m ë gi÷a vμ ë 2 ®Çu th−íc d©y. T¹i mçi v¹ch mÐt ghi l¹i vËt thÓ ®Çu tiªn nh×n thÊy qua tãc ch÷ thËp, sö dông kho¸ phÝa d−íi b¶ng sè liÖu. + NÕu t¸n cã vμi tÇng, ®Õm sè tÇng nh×n thÊy trong tr−êng nh×n cña èng. + S¾p xÕp theo trËt tù ®é phong phó cña c©y con vμ c©y gç con: ®Þnh lªn tÊt c¶ c¸c loμi c©y cá, c©y cá nhá vμ c©y con cã mÆt trong « vu«ng §«ng - Nam t¹o bëi 2 th−íc d©y c¾t ngang « kh¶o s¸t. Sö dông kho¸ phÝa d−íi b¶ng sè liÖu ®Ó s¾p xÕp c¸c loμi nh×n thÊy theo tû lÖ phÇn tr¨m mμ nã che phñ diÖn tÝch mÆt ®Êt thuéc « vu«ng ®ã. NÕu kh«ng thÓ x¸c ®Þnh loμi, h·y ®¸nh dÊu vμ ghi sè vμo c©y ®ã ®Ó x¸c ®Þnh sau. + X©y dùng bé s−u tËp mÉu ®èi chøng: bé s−u tËp nμy bao gåm tÊt c¶ c¸c loμi ta ®Þnh lo¹i ®−îc trong c¸c « kh¶o s¸t. Nã sÏ gióp c¸c chuyªn gia chØnh lý c¸c t− liÖu cña m×nh vμ sÏ gióp nh÷ng ng−êi kh¸c ®Þnh lo¹i c¸c loa× c©y ë c¸c khu vùc kh¸c. NÕu chóng ta kh«ng biÕt tªn khoa häc, h·y dïng tªn phæ th«ng mμ c¸c chuyªn gia ®Þa ph−¬ng th−êng dïng. H·y cè t×m tÊt c¶ c¸c tªn ®Þa ph−¬ng cho mçi loμi c©y ®Ó tr¸nh nhÇm lÉn khi tªn khoa häc cña nã ®−îc c¸c chuyªn gia x¸c ®Þnh vμ mét s−u tËp ®èi chøng hoμn chØnh ®−îc h×nh thμnh. 77 + KiÓm tra l¹i lÇn cuèi: kiÓm tra l¹i tÊt c¶ c¸c sè liÖu thu thËp ®−îc tr−íc khi rêi khái ®iÓm nghiªn cøu. Sau khi vÒ h·y xÕp tÊt c¶ c¸c b¶ng ghi sè liÖu ®· hoμn chØnh vμ cïng mét kÑp. L−u gi÷ b¶n ®å gèc cã ®¸nh dÊu tÊt c¶ c¸c « kh¶o s¸t. 3. Gi¸m s¸t t¸c ®éng cña con ng−êi ®Õn khu b¶o tån 3.1. T¸c ®éng cña con ng−êi lªn c¸c sinh c¶nh C¸c khu d©n c− cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn c¸c sinh c¶nh cña khu b¶o tån b»ng nhiÒu c¸ch: sö dông c¸c nguån tμi nguyªn, ch¨n th¶ gia sóc... Cïng víi thêi gian, c¸c ¶nh h−ëng lªn sinh c¶nh cã thÓ t¨ng lªn do sù t¨ng qui m« d©n c− hoÆc do sù nhËp c−.... hoÆc cã thÓ gi¶m xuèng do sù di d©n bít hoÆc chuyÓn lμng ®i n¬i kh¸c. Møc ®é t¸c ®éng th−êng kh¸c nhau ë nh÷ng khu vùc kh¸c nhau, møc ®é cμng cao h¬n ®èi víi khu vùc cμng gÇn khu d©n c−, däc c¸c ®−êng ®i, ®−êng mßn, hoÆc gÇn nguån n−íc. Con ng−êi cã thÓ g©y nªn c¸c t¸c ®éng ng¾n h¹n hoÆc dμi h¹n. T¸c ®éng tøc thêi nh− ch¨n th¶ qu¸ møc cã thÓ lμm mÊt nguån thøc ¨n cho ®éng vËt hoang d·. T¸c ®éng l©u dμi lμm mÊt ®i sù t¸i sinh tù nhiªn cña c¸c loμi c©y th©n gç vμ lau sËy chiÕm −u thÕ. Còng nh− ®èi víi c¸c d¹ng ®iÒu tra kh¸c, ®iÒu quan träng lμ chóng ta ph¶i hiÓu s©u s¾c c¸c môc tiªu ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña con ng−êi vμ vËt nu«i lªn c¸c sinh c¶nh. ChØ khi ®ã ta míi thu thËp th«ng tin mét c¸ch chÝnh x¸c vμ kÞp thêi ®Ó lªn kÕ ho¹ch qu¶n lý. Mét chiÕn l−îc qu¶n lý khu b¶o tån hoμn chØnh bao gåm viÖc gi¸m s¸t møc ®é "quÊy nhiÔu sinh c¶nh" do t¸c ®éng cña con ng−êi ®Ó dù b¸o ®−îc møc ®é t¸c ®éng trong t−¬ng lai vμ thùc thi c¸c biÖn ph¸p chèng l¹i. 3.2. LËp tuyÕn ®iÒu tra t¸c ®éng cña con ng−êi ViÖc liÖt kª t¸c ®éng cña c¸c khu d©n c− lªn khu b¶o tån lμ t−¬ng ®èi dÔ nh−ng viÖc ®¸nh gi¸ c¸c t¸c ®éng ®ã nh»m ®−a ra c¸c quyÕt ®Þnh qu¶n lý tho¶ ®¸ng th× khã h¬n. D−íi ®©y lμ mét kü thuËt ®¬n gi¶n cho phÐp thu thËp nhanh c¸c sè liÖu ®Þnh l−îng vÒ møc ®é t¸c ®éng lªn sinh c¶nh hiÖn t¹i còng nh− nh÷ng thay ®æi réng lín h¬n theo thêi gian. C¸c sè liÖu thu ®−îc cã thÓ chØ ra nh÷ng khu vùc cã t¸c ®éng thÊp còng nh− cù ly ¶nh h−ëng cña con ng−êi tõ khu vùc lμng b¶n vμo khu b¶o tån. Th«ng tin nμy cã thÓ sö dông ®Ó thiÕt lËp mét hÖ thèng gi¸m s¸t dμi h¹n vμ tÝch cùc h¬n nÕu cÇn. C¸c con ®−êng mßn dÉn vμo rõng th−êng do ng−êi d©n t¹o nªn khi vμo khai th¸c tμi nguyªn cña khu b¶o tån. V× vËy, mét trong nh÷ng c¸ch ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña con ng−êi lμ ®¸nh gi¸ t¸c ®éng däc theo c¸c ®−êng mßn vμ ®iÓm xuÊt ph¸t tõ trung t©m lμng, ®i theo ®−êng mßn dÉn vμo rõng ®−îc sö dông nhiÒu nhÊt cho ®Õn khi kh«ng cßn t×m ra dÊu vÕt t¸c ®éng n÷a. §iÒu ®ã cho phÐp ta x¸c ®Þnh toμn bé ph¹m vi kh«ng gian cña t¸c ®éng. NÕu cã thêi gian cã thÓ chän thªm ®−êng mßn kh¸c dÉn vμo khu vùc kh¸c cña khu b¶o tån. 3.2.1. §¸nh gi¸ t¸c ®éng theo kho¶ng c¸ch 100m hoÆc 200m TuyÕn kh¶o s¸t b¾t ®Çu tõ ng«i nhμ cuèi cïng cña lμng vμ cho ®iÓm møc ®é t¸c ®éng theo c¸c yÕu tè sau ë mçi ®iÓm ®iÒu tra. Kh¸c víi viÖc ph©n tÝch thùc vËt, ë ®©y chØ ®¸nh gi¸ nhanh t¸c ®éng cña con ng−êi. Do vËy chØ xem xÐt nhanh mét diÖn tÝch kho¶ng 400m2 (h×nh trßn b¸n kÝnh 11,2m) vμ ®¸nh gi¸ s¬ bé c¸c lo¹i t¸c ®éng. +Xãi mßn: møc nghiªm träng cña xãi mßn r·nh, m¸ng, khe nhá. +¡n gÆm: chiÒu cao cña c©y cá hoÆc phÇn tr¨m ®Êt trèng. +ChÆt c©y: tû lÖ hoÆc sè l−îng c©y gç, c©y bôi gç bÞ chÆt hoÆc c¾t cμnh. +§éng vËt nu«i: sè l−îng hoÆc sè lÇn gÆp ph©n cña ®éng vËt nu«i. +§èt: kÝch th−íc khu vùc bÞ ®èt. Trong mçi tr−êng hîp, chóng ta tiÕn hμnh ®¸nh gi¸ møc nghiªm träng cña t¸c ®éng b»ng c¸ch cho ®iÓm theo thang tõ 0 (kh«ng cã) ®Õn 3 (lín nhÊt). 78 TuyÕn gi¸m s¸t t¸c ®éng con ng−êi xuÊt ph¸t tõ lμng ®i vμo KBT Nhμ cuèi cïng Trªn mçi kho¶ng c¸ch 100m lËp mét « trßn 400m2 ®Ó ®o ®Õm c¸c sè liÖu cÇn thiÕt S¬ ®å 8: TuyÕn ®iÒu tra gi¸m s¸t t¸c ®éng cña con ng−êi ®èi víi KBT Lμng MÉu biÓu ghi sè liÖu t¸c ®éng cña con ng−êi vμ vËt nu«i Ngμy: ............. Giê b¾t ®Çu: .......... KÕt thóc: ....... Tê sè:...... cña tê: ......... Ng−êi ®iÒu tra thø nhÊt:........................................................................................ Ng−êi ®iÒu tra kh¸c: ............................................................................................ Ng−êi ghi: ............................................................................................................ Tªn khu vùc: ........................................................................................................ TuyÕn ®iÒu tra: .................................................................................................... Thêi tiÕt tr−íc vμ khi ®iÒu tra: .............................................................................. Sè lÇn ®o Kho¶ng c¸ch (m) ChÆt c©y ChÆt cμnh DÊu vÕt vËt nu«i ¨n/ph©n §èt ph¸ quang DÊu ®éng vËt hoang d¹i §Æc ®iÓm kh¸c 1 2 ... 3.2.2. Ph©n tÝch kÕt qu¶ ®iÒu tra, gi¸m s¸t t¸c ®éng cña con ng−êi • TÝnh tæng “®iÓm t¸c ®éng” cho mçi tuyÕn trªn mçi “kho¶ng c¸ch tõ trung t©m lμng” cho tõng yÕu tè vμ cho tÊt c¶ c¸c yÕu tè vμ thÓ hiÖn kÕt hîp trªn biÓu ®å cét. TÝnh gi¸ trÞ trung b×nh sè liÖu cña mçi kho¶ng c¸ch tõ tÊt c¶ c¸c tuyÕn cña mét lμng. • So s¸nh sè liÖu gi÷a c¸c lμng ®Ó t×m ra sù kh¸c biÖt. Sau ®ã x¸c ®Þnh nguyªn nh©n cña sù kh¸c biÖt nÕu cã thÓ. Nh÷ng nguyªn nh©n ®ã cã thÓ cho ta nh÷ng gîi ý cã gi¸ trÞ ®Ó x©y dùng ch−¬ng tr×nh qu¶n lý nh»m gi¶m thiÓu ®Õn møc thÊp nhÊt c¸c t¸c ®éng cña con ng−êi lªn khu b¶o tån. 79 Tμi liÖu tham kh¶o TiÕng ViÖt 1. ChÝnh phñ CHXHCN ViÖt Nam vμ Dù ¸n cña quü m«i tr−êng toμn cÇu VIE/91/G31 (1995): KÕ ho¹ch hμnh ®éng ®a d¹ng sinh häc cña ViÖt Nam- Hμ Néi. 2. Cao ThÞ Lý vμ nhãm biªn tËp (2002): Bμi gi¶ng "B¶o Tån §a D¹ng Sinh Häc", Ch−¬ng tr×nh hç trî L©m NghiÖp X· Héi, Hμ Néi. 3. D−¬ng Méng Hïng, NguyÔn H÷u Huy, Lª §×nh Kh¶ (1992): Gièng c©y rõng; Tr−êng §¹i häc L©m nghiÖp ViÖt Nam. 4. §Æng Huy Huúnh (2001): B¶o vÖ vμ ph¸t triÓn l©u bÒn §a d¹ng sinh häc trong c¸c hÖ sinh th¸i ë ViÖt Nam; Trung t©m khoa häc tù nhiªn vμ c«ng nghÖ quèc gia- ViÖn sinh th¸i vμ tμi nguyªn sinh vËt ViÖt Nam. 5. §Æng Huy Huúnh(1998): Ch−¬ng tr×nh b¶o vÖ §a d¹ng sinh häc vμ c¸c nguån gen quý hiÕm, ph¸t triÓn v−ênquèc gia vμ c¸c khu b¶o tån; ViÖn sinh th¸i vμ tμi nguyªn sinh vËt ViÖt Nam. 6. §Æng Huy Huúnh vμ céng sù (1999) : §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng diÔn biÕn tμi nguyªn sinh vËt nh»m ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p, c«ng nghÖ phôc vô quy ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi vμ b¶o vÖ m«i tr−êng bÒn v÷ng ë T©y Nguyªn. 7. Héi c¸c V−ên quèc gia vμ c¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn ViÖt Nam, Héi khoa häc kü thuËt l©m nghiÖp ViÖt Nam (2001): TuyÓn tËp b¸o c¸o Héi th¶o gi¸o dôc m«i tr−êng t¹i c¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn ViÖt Nam - Hμ néi, ViÖt Nam. 8. IUCN (HiÖp héi Quèc tÕ b¶o vÖ thiªn nhiªn), UNEP (Ch−¬ng tr×nh m«i tr−êng liªn hiÖp quèc), WWF (Quü quèc tÕ vÒ b¶o vÖ thiªn nhiªn) (1996): Cøu lÊy tr¸i ®Êt chiÕn l−îc cho cuéc sèng bÒn v÷ng; S¸ch xuÊt b¶n theo tho¶ thuËn cña IUCN - NXB Khoa häc vμ kü thuËt - Hμ Néi. 9. NguyÔn Hoμng NghÜa (1997): B¶o tån nguån gen c©y rõng; ViÖn Khoa häc l©m nghiÖp ViÖt Nam - NXB N«ng nghiÖp. 10. NguyÔn Hoμng NghÜa (1999): B¶o tån ®a d¹ng sinh häc; ViÖn Khoa häc l©m nghiÖp ViÖt Nam - NXB N«ng nghiÖp. 11. NguyÔn NghÜa Th×n (1997): CÈm nang nghiªn cøu ®a d¹ng sinh vËt (Manual on research of biodiversity); Tr−êng §¹i häc khoa häc tù nhiªn - NXB N«ng nghiÖp. 12. Ph¹m NhËt (1999): Bμi gi¶ng §a d¹ng sinh häc (l−u hμnh néi bé); Tr−êng §¹i häc l©m nghiÖp ViÖt Nam. 13. Ph©n héi c¸c V−ên quèc gia vμ Khu b¶o tån thiªn nhiªn, Héi khoa häc kü thuËt l©m nghiÖp ViÖt Nam (2001): C¸c v−ên Quèc gia ViÖt Nam; CETD, VNPPA, JICA - NXB N«ng nghiÖp - Hμ Néi. 80 TiÕng Anh 14. Given, D.R. (1994): Principles and practice of plant Conservation.Timber Press, New York. 15. Gaston, K.J. and Spicer, J.I. (1998): Biodiversity: an introduction, Blackwell Science, Oxford. 16. IUCN/WF (1989): The Botanic Gardens Conservation Strategy. IUCN; Grand Switzerland. 17. Lande, R. (1988): genetic and demography in biological conservation; Science 241 (PP. 1455 - 1460). 18. Mace, G.M and Lande (1991): Assessing extinction threats “Towards a revaluation of INCN threatened species categories”; Conservation Biology 5 (PP. 145 - 157). 19. Menges, E.S (1991): The application of minimun viable population theory to plants. In D.A. Falk and K.E.Holsinger (eds), Genetics and Conservation of rare plants (PP. 45- 61); Oxford University press, New York. 20. Noss, R.F. and A.Y.Cooperrider (1994): Saving Nature’s Legacy “Protecing and Restoring Biodiversity”; Island Press, Qashington, D.C. 21. Bryant, P.J. (2004): Biodiversity and Conservation: A hypertext book, (19/2/2004) 22. Robinson, M.H (1992): Global change, the future of biodiversity, and the future of Zoos. Biotropica (Special Issue) 24 (PP: 345 - 352). 23. Shaffer, M.L. (1981): Minimum population sizes for species convervation; Bio science 31 (pp. 131 - 134). 24. Thiollay, J.M. (1989): Area requirements for the consevation of rainforest raptors and game berds in French Guiana; Conservation Biology 3 (pp. 128 - 137). 25. United Nation (1993 a); Agenda 21: Rio Declaration and forest principles. Post - Rio Edition; United Nations Pupliccations, New York. 26. United Nation (1993 b): The global parnership for Environment and development; United Nations Puliccations, New York. 27. Western, D (1989): Conservation without parks “Wildlitfe in the rural landscape”. In D. Western and M. Pearl (eds.), Conservation for the Twenty - first century, Oxford University Press, New York, PP.158-16 Bμi gi¶ng "§a D¹ng Sinh Häc" nμy ®−îc biªn so¹n dùa trªn khung ch−¬ng tr×nh vμ néi dung cña m«n häc do Tr−êng §¹i Häc L©m NghiÖp ViÖt Nam cïng víi 5 khoa L©m NghiÖp trong c¶ n−íc, trong ®ã cã khoa L©m NghiÖp, §HNL Th¸i Nguyªn, ph¸t triÓn trong khu«n khæ cña ch−¬ng tr×nh hç trî L©m NghiÖp X· Héi. §©y lμ bμi gi¶ng ®−îc biªn so¹n víi môc ®Ých chÝnh lμ phôc vô gi¶ng d¹y cho sinh viªn L©m NghiÖp tr−êng §HNL Th¸i Nguyªn. ViÖc cËp nhËt th«ng tin, bæ sung vËt liÖu gi¶ng d¹y ®−îc coi lμ c«ng viÖc cÇn thiÕt vμ th−êng xuyªn trong suèt qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y m«n häc nμy. 81 иnh gi¸ ThiÕu dÉn liÖu - DD Đủ dẫn liệu Ýt nguy cấp - LR Sắp bị đe doạ - nt Ýt lo ng¹i - lc Bị đe doạ Rất nguy cấp - CR Nguy cấp - EN Sẽ nguy cấp - VU Tuyệt chủng ngoi thiªn nhiªn - EW Tuyệt chủng - EX