Doanh nhân đất việt

danh laâ haâo trûúãng möåt xûá, Thûâa Duå tûå xûng laâ Tiïët àöå sûá...". Múã àêìu chñnh saách ngoaåi giao khön kheáo trong ûáng xûã vúái triïìu àònh phong kiïën phûúng Bùæc: "àöåc lêåp thêåt sûå, thêìn thuöåc trïn danh nghôa", Khuác Thûâa Duå, sau khi àaä nùæm àûúåc quyïìn lûåc thûåc tïë trïn miïìn àêët àai "An Nam" cuä trong tay, vêîn giûä danh nghôa "xin mïånh nhaâ Àûúâng" buöåc triïìu àònh nhaâ Àûúâng phaãi cöng nhêån sûå àaä röìi. Ngaây 7-2-906 vua Àûúâng phaãi phong thïm cho Tônh Haãi quên Tiïët àöå sûá Khuác Thûâa Duå tûúác "Àöìng bònh chûúng sûå". Khuác Thûâa Duå phong cho con laâ Khuác Haåo chûác vuå "Tônh Haãi haânh quên tû maä quyïìn tri lûu hêåu" tûác laâ chûác vuå chó huy quên àöåi vaâ seä thay thïë cha nùæm quyïìn haânh Tiïët àöå sûá. Tuy coân mang danh hiïåu möåt chûác quan cuãa nhaâ Àûúâng, vïì thûåc chêët, Khuác Thûâa Duå àaä xêy dûång möåt chñnh quyïìn tûå chuã baäi boã quan laåi chïë àöå cuä kïët thuác vïì cú baãn aách thöëng trõ hún möåt nghòn nùm cuãa phong kiïën phûúng Bùæc. Lõch sûã ghi nhúá cöng lao cuãa Khuác Thûâa Duå nhû laâ möåt trong nhûäng ngûúâi àùåt cú súã cho nïìn àöåc lêåp dên töåc. Ngaây 23-7-907, Khuác Thûâa Duå mêët. Mùåc nhiïn, Khuác Haåo nöëi nghiïåp cha. 1 Höìng Chêu laâ tïn àêët àúâi Lyá Trêìn (àúâi Àûúâng coá leä laâ àêët huyïån Chu Diïn), àúâi Lï laâ hai phuã Thûúång Höìng vaâ Haå Höìng, sau laâ àêët Bònh Giang, Ninh Giang tónh Haãi Dûúng. Hiïån nay vêîn coân àònh thúâ hoå Khuác úã Cuác Böì (Ninh Giang). Laâng àoá vêîn coân hoå Khuác. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 97 Khuác Haåo (? - 917) - Nhaâ caãi caách lúán Khuác Thûâa Duå mêët, Khuác Haåo lïn thay nùæm quyïìn Tiïët àöå sûá. Ngaây 1-9-907, nhaâ Hêåu Lûúng, luác naây àaä thay thïë nhaâ Àûúâng úã Trung Quöëc cuäng phaãi cöng nhêån öng laâm "An Nam àö höå, sung Tiïët àöå sûá". Nöëi nghiïåp cha vaâ nöëi chñ cha, Khuác Haåo àaä àaãm àûúng möåt caách taâi gioãi troång traách cuãng cöë nïìn tûå chuã coân non treã cuãa dên töåc Viïåt Nam. Trung Quöëc sau khi Chu Ön cûúáp ngöi nhaâ Àûúâng, àaä chñnh thûác bõ chia seã thaânh cuåc diïån "Nùm àúâi mûúâi nûúác" (nguä àaåi thêåp quöëc). Giaáp giúái nûúác Viïåt, miïìn Quaãng Chêu luác naây nùçm dûúái quyïìn caát cûá cuãa cha con anh em Lûu êín. Tuy rùçng, nhaâ Hêåu Lûúng àaä cöng nhêån chûác Tiïët àöå sûá cuãa Khuác Haåo, nhûng nùm sau (908) Hêåu Lûúng laåi cho Lûu êín kiïm chûác "Tônh haãi quên tiïët àöå, An Nam àö höå", khöng thöi tûâ boã yá àõnh duy trò aách àö höå vaâ daä têm xêm lûúåc laåi nûúác Viïåt. Phaát huy yá chñ tûå lêåp tûå cûúâng cuãa cha öng, Khuác Haåo kiïn trò giûä vûäng àêët nûúác, chùm lo xêy dûång nïìn taãng àöåc lêåp cuãa dên töåc, tiïën haânh nhiïìu caãi caách quan troång vïì caác mùåt dûåa trïn quan àiïím "Chñnh sûå cöët chuöång khoan dung, giaãn dõ, nhên dên àïìu àûúåc yïn vui" (Viïåt sûã thöng giaám cûúng muåc). Khoan dung, tûác laâ khöng thùæt buöåc, khùæt khe quaá àöëi vúái nhên dên, chöëng boån tham ö quan laåi, möåt tïå naån lúán cuãa thúâi Bùæc thuöåc. Giaãn dõ, laâ khöng laâm phiïìn haâ, nhiïîu dên búãi quaá nhiïìu thuã tuåc haânh chñnh quan liïu... Yïn vui, "an cû laåc nghiïåp" laâ lyá tûúãng cuãa nïëp söëng nöng dên núi laâng xoám. Toám laåi, àoá laâ möåt àûúâng löëi chñnh trõ thên dên. Noá chûáng toã bêët cûá möåt phong traâo dên töåc chên chñnh naâo cuäng phaãi coá möåt nöåi dung dên chuã naâo àoá. Nhiïìu taác giaã 98 Khuác Haåo àaä sûãa àöíi laåi chïë àöå àiïìn tö, thuïë maá lao dõch nùång nïì cuãa thúâi thuöåc Àûúâng. Öng ra lïånh "bònh quên thuïë ruöång, tha boã lûåc dõch, lêåp söí höå khêíu, kï roä quï quaán, giao cho giaáp trûúãng (quaãn giaáp) tröng coi". Tûâ möåt mö hònh cuãa chñnh quyïìn àö höå, nhùçm khùæc phuåc tñnh phên taán cuãa quyïìn lûåc thuã lônh àõa phûúng, Khuác Haåo àaä coá nhûäng cöë gùæng àêìu tiïn hïët sûác lúán lao nhùçm xêy dûång möåt chñnh quyïìn dên töåc thöëng nhêët tûâ trung ûúng cho àïën xaä. Öng chia caã nûúác thaânh nhûäng àún võ haânh chñnh caác cêëp: löå, phuã, chêu, giaáp, xaä. Möîi xaä coá xaä quan, möåt ngûúâi chaánh lïånh trûúãng vaâ möåt ngûúâi taá lïånh trûúãng. Möåt söë xaä úã gêìn nhau trûúác goåi laâ hûúng nay àöíi laâ giaáp, möîi giaáp coá möåt quaãn giaáp vaâ möåt phoá tri giaáp àïí tröng nom viïåc thu thuïë. Theo saách An Nam chñ nguyïn Khuác Haåo àùåt thïm 150 giaáp, cöång vúái nhûäng giaáp coá trûúác caã thaãy göìm 314 giaáp. Vò nhu cêìu chöëng ngoaåi xêm, caác haâo trûúãng àõa phûúng phaãi phuåc tuâng chñnh quyïìn trung ûúng nhûng vêîn coá xu hûúáng caát cûá vaâ hoå Khuác cuäng nhû nhiïìu triïìu àaåi àöåc lêåp tiïëp theo, vêîn phaãi dûåa vaâo hoå àïí cuãng cöë chñnh quyïìn úã caác cú súã. Nhûng xu thïë cuãa lõch sûã Viïåt Nam, múã àêìu tûâ cuöåc caãi caách cuãa Khuác Haåo, laâ àöåc lêåp dên töåc gùæn liïìn vúái thöëng nhêët quöëc gia. Cöng cuöåc xêy dûång nïìn tûå chuã, thöëng nhêët cuãa Khuác Haåo múã ra möåt thúâi kyâ phaát triïín múái cuãa xaä höåi Viïåt Nam maâ caác triïìu àaåi sau àoá seä hoaân thaânh. Khuác Haåo mêët nùm 917, con laâ Khuác Thûâa Myä lïn thay. Nùm 930, quên Nam Haán sang xêm lûúåc, Khuác Thûâa Myä bõ bùæt, phuã thaânh Àaåi La (Haâ Nöåi) bõ àõch chiïëm. Hoå Khuác khöi phuåc quyïìn tûå chuã àûúåc 25 nùm. Giaáo sû TRÊÌN QUÖËC VÛÚÅNG DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 99 LYÁ BÑ VAÂ NHAÂ NÛÚÁC VAÅN XUÊN Lyá Bñ (503-548) xuêët thên tûâ möåt haâo trûúãng àõa phûúng do yïu nûúác thûúng dên cùm giêån beâ luä àö höå taân baåo àaä tûâ quan àûáng lïn khúãi nghôa chöëng nhaâ Lûúng. Thaáng 2-544, öng tuyïn böë dûång nûúác, àùåt Quöëc hiïåu laâ Vaån Xuên, àoáng àö úã vuâng cûãa söng Tö Lõch (Haâ Nöåi) àõnh niïn hiïåu riïng, àuác tiïìn riïng. Öng laâ ngûúâi Viïåt Nam àêìu tiïn xûng Àïë khùèng àõnh chuã quyïìn vaâ loâng tûå haâo dên töåc. Ngaây nay, úã caác àõa phûúng phña bùæc coá hún 200 àònh miïëu thúâ Lyá Bñ vaâ caác tûúáng cuãa öng. Lyá Bñ xuêët thên tûâ möåt haâo trûúãng àõa phûúng. Theo sûã cuä, quï öng úã huyïån Thaái Bònh (coá leä úã phña trïn thõ xaä Sún Têy, trïn hai búâ söng Höìng). Möåt thúâi, öng coá ra laâm viïåc vúái chñnh quyïìn àö höå, nhêån möåt chûác quan nhoã: giaám quêån (kiïím soaát quên sûå) úã Cûãu Àûác, Àûác Chêu (Àûác Thoå, Haâ Tônh). Yïu nûúác, thûúng dên, bêët bònh vúái beâ luä àö höå, öng súám boã quan, vïì quï úã Thaái Bònh. Vuâng quï öng coá Tinh Thiïìu, gioãi vùn chûúng, lùån löåi sang kinh àö nhaâ Lûúng (Nam Kinh) xin böí möåt chûác quan (trûúác nùm 521). Nam triïìu Trung Quöëc cho àïën thúâi Lûúng, phên biïåt tön ti chùåt cheä giûäa quyá töåc vaâ bònh dên. Laåi böå thûúång thû nhaâ Lûúng laâ Saái Tön baão hoå Tinh laâ haân mön, khöng coá tiïn hiïìn, chó cho Thiïìu laâm Quaãng Dûúng mön lang tûác laâ chên canh cöíng thaânh phña têy kinh àö Kiïën Khang. Tinh Thiïìu lêëy thïë laâm xêëu höí, khöng nhêån chûác vïì quï, cuâng Lyá Bñ mûu tñnh viïåc khúãi nghôa, chiïu têåp hiïìn taâi. Lyá Bñ, nhên loâng oaán hêån cuãa dên, àaä liïn kïët vúái haâo kiïåt caác chêu thuöåc miïìn àêët Giao Chêu nûúác ta (Viïåt Nam xûa), àöìng thúâi nöíi dêåy chöëng Lûúng. Theo sûã cuä Viïåt Nam, thuã lônh Chu Diïn (vuâng Àan Hoaâi, nay thuöåc ngoaåi thaânh Haâ Nöåi) laâ Triïåu Tuác vaâ con laâ Triïåu Quang Phuåc, phuåc taâi àûác Lyá Bñ àaä àem quên theo trûúác tiïn, Phaåm Tu cuäng laâ möåt tûúáng taâi cuãa Lyá Bñ tûâ buöíi àêìu khúãi nghôa. Nhiïìu taác giaã 100 Cuöåc khúãi nghôa thaânh cöng nhanh. Àûáng trûúác cuöåc khúãi nghôa lúán, coá sûå liïn kïët giûäa caác àõa phûúng Tiïu Tû thûá sûã Giao Chêu khiïëp haäi, khöng daám chöëng cûå chaåy tröën vïì Viïåt Chêu (bùæc Húåp Phöë) vaâ Quaãng Chêu. Nöíi dêåy tûâ thaáng 1 nùm 542, khöng quaá 3 thaáng nghôa quên àaä chiïëm àûúåc chêu thaânh Long Biïn (Bùæc Ninh). Sau nhûäng giúâ phuát kinh hoaâng buöíi àêìu, chñnh quyïìn nhaâ Lûúng lêåp tûác coá phaãn ûáng àöëi phoá. Thaáng 4 nùm 542 vua Lûúng sai thûá sûã Viïåt Chêu laâ Trêìn Hêìu, thûá sûã La Chêu laâ Nõnh Cû, thûá sûã An Chêu laâ Lyá Trñ, thûá sûã aái Chêu laâ Nguyïîn Haán, tûâ 2 phña bùæc nam Giao Chêu cuâng tiïën àaánh nghôa quên Lyá Bñ. Cuöåc phaãn kñch naây cuãa giùåc Lûúng àaä hoaân toaân thêët baåi. Nghôa quên thùæng lúán vaâ nùæm quyïìn laâm chuã àêët nûúác. Tûâ àöìng bùçng Bùæc Böå, Lyá Bñ àaä kiïím soaát àûúåc túái vuâng Àûác Chêu (Haâ Tônh) úã phña nam vaâ vuâng baán àaão Húåp Phöë úã phña bùæc. Thua àau, vua Lûúng laåi sai thûá sûã Cao Chêu laâ Tön Quyánh, thûá sûã Tên Chêu laâ Lû Tûã Huâng àiïìu khiïín binh maä ài àaánh Lyá Bñ vaâo muâa àöng nùm êëy. Boån naây duâng dùçng khöng chõu tiïën quên, lêëy cúá muâa xuên lam chûúáng, xin àúåi muâa thu hùéng khúãi binh song vêîn bêët àùæc dô phaãi àöång binh (thaáng 1 nùm 543). Chuã àöång àaánh giùåc, nghôa quên Lyá Bñ töí chûác möåt trêån tiïu diïåt lúán ngay trïn miïìn cûåc bùæc Chêu Giao. Cuöåc chiïën diïîn ra úã Húåp Phöë. Quên giùåc, 10 phêìn chïët túái 7,8 phêìn, boån söëng soát àïìu tan vúä caã, tûúáng sô ngùn cêëm cuäng khöng àûúåc. Boån Tön Quyánh, Lû Tûã Huâng phaãi dêîn taân binh quay vïì Quaãng Chêu. Tiïu Tû dêng túâ khaãi vïì triïìu, vu cho Tön Quyánh, Tûã Huâng "giao thöng vúái giùåc, duâng dùçng khöng tiïën quên". Thêëy quên lñnh bõ thiïåt haåi quaá nùång, Lûúng Vuä Àïë xuöëng chiïëu bùæt caã 2 tïn tûúáng cêìm àêìu bõ töåi chïët úã Quaãng Chêu. Sau nhûäng thùæng lúåi caã hai chiïën trûúâng biïn giúái Bùæc, Nam. Muâa Xuên, thaáng Giïng theo lõch Trùng (2-544), Lyá Bñ dûång lïn möåt nûúác múái, vúái quöëc hiïåu Vaån Xuên, àoáng àö úã miïìn cûãa söng Tö Lõch (Haâ Nöåi). Sûã cuä (Àaåi Viïåt sûã kyá) àaä bònh luêån rùçng, vúái DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 101 quöëc hiïåu múái, ngûúâi àûáng àêìu nhaâ nûúác Vaån Xuên coá "yá mong xaä tùæc àûúåc bïìn vûäng muön àúâi" Lyá Bñ laâ ngûúâi Viïåt Nam àêìu tiïn tûå xûng hoaâng àïë, Viïåt àïë theo sûã Bùæc (Tûå trõ thöng giaám) hay Nam àïë theo sûã Nam. Vaâ baäi boã chñnh soác (lõch) cuãa Trung Quöëc, öng cuäng àùåt cho Vaån Xuên vaâ triïìu àaåi múái möåt niïn hiïåu riïng, Àaåi Àûác theo sûã Bùæc hay Thiïn Àûác theo sûã Nam (Thiïn Àûác phaãi hún, vò khaão cöí hoåc àaä tòm thêëy nhûäng àöìng tiïìn Thiïn Àûác àuác thúâi Lyá Nam Àïë). Xûng àïë, àõnh niïn hiïåu riïng, àuác tiïìn riïng, lêëy Nam àöëi choåi vúái Bùæc, lêëy Viïåt àöëi saánh vúái Hoa, nhûäng àiïìu àoá noái lïn sûå trûúãng thaânh cuãa yá thûác dên töåc, loâng tûå tin vûäng chùæc úã khaã nùng tûå mònh vûún lïn, phaát triïín möåt caách àöåc lêåp. Àoá laâ sûå ngang nhiïn phuã àõnh quyïìn laâm "baá chuã toaân thiïn haå" cuãa hoaâng àïë phûúng bùæc, vaåch roä sún haâ, cûúng vûåc, vaâ laâ sûå khùèng àõnh dûát khoaát rùçng noâi giöëng Viïåt phûúng Nam laâ möåt thûåc thïí àöåc lêåp, laâ chuã nhên cuãa àêët nûúác vaâ nhêët quyïët giaânh quyïìn laâm chuã vêån mïånh cuãa mònh. Lyá Nam Àïë cuäng laâ ngûúâi àêìu tiïn nhêån ra võ trñ àõa lyá trung têm àêët nûúác cuãa miïìn söng nûúác Tö Lõch. Haâ Nöåi cöí, tûâ giûäa thïë kyã 6, bûúác lïn haâng àêìu cuãa lõch sûã àêët nûúác. Cú cêëu triïìu àònh múái, hùèn coân sú saâi, nhûng ngoaâi hoaâng àïë àûáng àêìu, bïn dûúái àaä coá hai ban vùn voä. Tinh Thiïìu laâm tûúáng vùn, Phaåm Tu laâm tûúáng voä, Triïåu Tuác laâm thaái phoá, Lyá Phuåc Man àûúåc cûã laâm tûúáng quên coi giûä möåt miïìn biïn caãnh, tûâ Àöî Àöång (Thanh Oai, Haâ Sún Bònh) àïën Àûúâng Lêm (Ba Vò) "àïí phoâng ngûâa Di Laäo" Triïìu àònh Vaån Xuên laâ mö hònh, lêìn àêìu tiïn, àûúåc Viïåt Nam thêu hoáa vaâ aáp duång cuãa möåt cú cêëu nhaâ nûúác múái, theo chïë àöå têåp quyïìn trung ûúng. Lyá Nam Àïë cho xêy möåt àaâi Vaån Xuên àïí laâm núi vùn voä baá quan triïìu höåi. Nhaâ nûúác Vaån Xuên, duâ múái dûång, cuäng boã tiïìn xêy möåt ngöi chuâa lúán, sau trúã thaânh möåt trung têm Phêåt giaáo vaâ Phêåt hoåc lúán cuãa Viïåt Nam. Àoá laâ chuâa Khai Quöëc, tiïìn thên cuãa chuâa Trêën Quöëc úã Haâ Nöåi ngaây nay. Ngay caái tïn, "chuâa Múã Nûúác" cuäng àaä haâm chûáa nhiïìu yá nghôa! Nhiïìu taác giaã 102 Àêìu nùm 545, nhaâ Lûúng bùæt àêìu töí chûác cuöåc xêm lûúåc Vaån Xuên nhùçm chinh phuåc laåi chêu Giao, "thuöåc quöëc" cuä. Dûúng Phiïu àûúåc cûã laâm thûá sûã chêu Giao. Trêìn Baá Tiïn, viïn tûúáng vuä duäng xuêët thên "haân mön" nhûng coá cöng àaánh deåp chêu Quaãng, àûúåc cûã laâm tû maä Giao Chêu, lônh thaái thuá Vuä Bònh, cuâng Dûúng Phiïu töí chûác cuöåc chinh phuåc Vaån Xuên. Quên Vaån Xuên coá khoaãng vaâi vaån ngûúâi giûä thaânh úã cûãa söng Tö Lõch, chiïën àêëu chöëng giùåc. Thaânh àêët, luäy tre göî, khöng mêëy kiïn cöë, bõ Trêìn Baá Tiïn thuác giuåc quên vuä duäng cöng thaânh raáo riïët. Lyá Nam Àïë buöåc phaãi lui binh ngûúåc söng Höìng, vïì giûä thaânh Gia Ninh trïn miïìn àöìi nuái trung du vuâng ngaä ba söng Trung Haâ - Viïåt Trò. Cuåc diïån cöë thuã cuãa Lyá Nam Àïë úã thaânh Gia Ninh keáo daâi suöët muâa khö nùm 545. Sang thaáng 2 nùm 546, quên vuä duäng cuãa Baá Tiïn, coá hêåu quên Dûúng Phiïu túái phöëi húåp, bao vêy vaâ cöng phaá, cuöëi cuâng àaä haå àûúåc thaânh Gia Ninh vaâo ngaây 25. Nhûng Lyá Nam Àïë cuâng möåt söë binh tûúáng àaä thoaát chaåy àûúåc vaâo miïìn àöång Laäo úã Tên Xûúng (miïìn àöìi nuái Vônh Phuá trïn lûu vûåc söng Lö). Chiïën tranh giûä nûúác chuyïín sang möåt hònh thaái khaác. Lyá Nam Àïë vaâo vuâng nuái rûâng Viïåt Bùæc, ngoaâi söë binh tûúáng coân laåi sau trêån thêët thuã Gia Ninh, àaä möå thïm àûúåc nhiïìu nghôa quên. Nghôa quên dûång laán traåi trong rûâng, haå nhiïìu cêy rûâng, xeã vaán àoáng thuyïìn beâ. Sau möåt thúâi gian chónh àöën laåi lûåc lûúång, thaáng 10 nùm 546, Lyá Nam Àïë laåi keáo quên tûâ trong nuái rûâng "Di Laäo" ra haå thuãy traåi úã vuâng höì Àiïín Triïåt (tïn nöm laâ Àêìm Miïng) thuöåc xaä Tûá Yïn huyïån Lêåp Thaåch, tónh Vônh Phuá, nùçm bïn búâ söng Lö, caách Baåch Haåc khoaãng 15 km vïì phña bùæc. Tuy nhiïn, nhûäng trêån mûa luä cuöëi muâa àaä khiïën cho nûúác söng Lö àöåt nhiïn lïn to, traân vaâo vuâng chùçm ao vaâ ruöång truäng, nûúác ngêåp traân, chaãy nhû roát vaâo höì, thuyïìn lúán coá thïí ài laåi tha höì maâ khu cùn cûá nghôa quên trúã thaânh möåt vuâng cö àaão giûäa biïín nûúác mïnh möng... Lúåi duång nûúác lúán, Trêìn Baá Tiïn xua chiïën thuyïìn xöng trêån, àaánh tröëng DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 103 reo hoâ maâ tiïën vaâo Àiïín Triïåt. Lyá Nam Àïë vaâ nghôa quên bõ àõch têåp kïët bêët ngúâ, khöng kõp phoâng bõ, khöng sao chöëng àúä nöíi. Àêy laâ trêån àaánh lúán cuöëi cuâng cuãa Lyá Nam Àïë. Sau lêìn thêët baåi lúán thûá ba naây, öng phaãi vaâo nûúng naáu trong àöång Khuêët Laäo (Tam Nöng, Vônh Phuá). Tûúng truyïìn, vïì cuöëi àúâi, Lyá Nam Àïë bõ muâ. Thêìn thaânh hoaâng Danh Hûåu vêîn àûúåc caác laâng chung quan goåi laâ "Vua muâ" vaâ khi tïë lïî, phaãi xûúáng tïn caác vêåt phêím àïí thêìn biïët. Theo sûã cuä cuãa Viïåt Nam, tûâ sau khi ruát vïì àöång Khuêët Laäo, Lyá Nam Àïë bõ àau yïëu luön. Hai nùm sau öng mêët (548). Cuöåc khaáng chiïën chöëng aách Bùæc thuöåc cuãa ngûúâi Viïåt sau àoá àûúåc tiïëp tuåc dûúái sûå laänh àaåo cuãa Triïåu Quang Phuåc, möåt tûúáng cuä cuãa Lyá Bñ vúái cùn cûá khúãi nghôa taåi àêìm Daå Traåch. Giaáo sû TRÊÌN QUÖËC VÛÚÅNG Nhiïìu taác giaã 104 LYÁ THÛÚÂNG KIÏÅT Lyá Thûúâng Kiïåt (1019 - 1105) tïn thêåt laâ Ngö Tuêën, tûå Thûúâng Kiïåt, quï úã laâng An Xaá, huyïån Quaãng Àûác (Cú Xaá, Gia Lêm ngaây nay). Do coá cöng trêën an phûúng nam, öng àûúåc vua Lyá Thaánh Töng phong túái chûác Phuå Quöëc Thaái uáy vaâ ban Quöëc tñnh (hoå Vua). Trûúác êm mûu xêm lûúåc cuãa nhaâ Töëng, nùm 1075, Lyá Thûúâng Kiïåt chuã trûúng "tiïu phaát chïë nhên" (ra tay trûúác chïë ngûå àõch) têën cöng thaânh Ung Chêu, Khêm Chêu, baân àaåp xêm lûúåc quan troång cuãa àõch röìi tiïëp àoá àêåp tan 30 vaån quên Töëng chia 2 àûúâng thuãy - böå xêm lûúåc Àaåi Viïåt taåi phoâng tuyïën söng Nhû Nguyïåt (söng Cêìu) nùm 1077. Sau chiïën thùæng vang döåi, öng chêën chónh ngoaåi giao, nöåi trõ, xêy dûång quöëc gia Àaåi Viïåt ngaây möåt thïm huâng maånh Öng vöën hoå Ngö, tïn laâ Tuêën, ngûúâi úã laâng An Xaá, huyïån Quaãng Àûác (Cú Xaá, Gia Lêm - Haâ Nöåi), con cuãa Suâng Tiïët Tûúáng Ngö An Ngûä. Vïì sau, öng theo gia àònh sang nguå úã phûúâng Thaái Hoâa (Haâ Nöåi). Bònh sinh laâ ngûúâi khöi ngö tuêën tuá, thöng minh, nhanh nheån. Ngûúâi coá chñ khñ, thñch nghïì voä. Haâng ngaây, Ngö Tuêën thûúâng luyïån cung kiïëm baây trêån àöì, àïm chong àeân àoåc binh phaáp. Öng choáng thaânh taâi vaâ liïn tiïëp àûúåc thùng chûác. Nùm 20 tuöíi, Ngö Tuêën àûúåc àûa vaâo laâm hoaån quan trong cung vua, 22 tuöíi giûä chûác "Hoaâng mön chi hêåu" trong quên tuác vïå... Khi vua Lyá Thaánh Töng lïn ngöi, Ngö Tuêën àûúåc rúâi khoãi nhûäng chûác vuå trong nöåi cung vaâ àûa ra giuáp viïåc nhaâ vua taåi triïìu àònh. Öng àûúåc phong laâ Thaái baão, cêìm "tiïët viïåt", ài thanh tra caác quan úã vuâng Thanh - Nghïå. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 105 Nùm 1069 Thaánh Töng ài àaánh Champa àïí yïn mùåt phña nam. Öng àûúåc cûã laâm tûúáng tiïn phong, lêåp cöng lúán, vua phong Phuå quöëc Thaái uáy, tûúác Khai quöëc cöng vaâ ban cho hoå Lyá (do àoá coá tïn Lyá Thûúâng Kiïåt). Luác bêëy giúâ úã Trung Hoa, nhaâ Töëng gùåp nhiïìu röëi ren, Tïí tûúáng Vûúng An Thaåch àûa ra nhiïìu caãi caách nhûng khöng coá kïët quaã. Vua töi nhaâ Töëng mong tòm löëi thoaát bùçng caách xêm lûúåc Àaåi Viïåt. Khi nhaâ Töëng chuêín bõ xêm lûúåc nûúác Viïåt, luác höåi àaâm vúái caác àaåi thêìn, öng laâ ngûúâi àêìu tiïn trong lõch sûã dên töåc daám àïì ra: "Ngöìi yïn àúåi giùåc sao bùçng àem quên àaánh trûúác àïí chùån caác muäi nhoån cuãa giùåc". Àoá laâ cú súã cuãa chiïën lûúåc "Tiïn phaát chïë nhên" (ra tay trûúác, chïë ngûå àõch). Öng nhòn xa tröng röång, lêåp laåi khöëi àoaân kïët trong triïìu, àïì nghõ Linh Nhên Thaái hêåu cho goåi Lyá Àaåo Thaânh vïì trao chûác Thaái phoá, cuâng baân viïåc giûä nûúác. Bïn trong giûä yïn nöåi trõ chuêín bõ khaáng chiïën chöëng ngoaåi bang. Nùm 1075 öng àem 10 vaån quên chia laâm hai àaåo àaánh sang àêët nhaâ Töëng. Àaåo quên thûá nhêët do phoá tûúáng Tön Àaãn chó huy, göìm quên cuãa caác vuâng dên töåc do Thên Caãnh Phuác, Vi Thû An, Hoaâng Kim Maän... dêîn àêìu, àaánh thùèng vaâo thaânh Ung Chêu (Nam Ninh - Trung Quöëc) theo àûúâng böå. Àaåo quên thûá hai do öng trûåc tiïëp chó huy, theo àûúâng biïín àöí böå vaâo Chêu Khêm, Chêu Liïm (Quaãng Àöng). Vaâo àêët Töëng, öng viïët "Phaåt Töëng löå böë vùn" noái roä lyá do cuöåc haânh quên cuãa mònh laâ àêåp tan sûå chuêín bõ xêm lûúåc cuãa nhaâ Töëng vaâ giuáp nhên dên Hoa Nam thoaát khoãi caãnh lêìm than do Vûúng An Thaåch cuâng triïìu àònh nhaâ Töëng gêy ra. Öng cuäng ra lïånh cho quên khöng àûúåc àöång túái "caái kim súåi chó" cuãa dên. Nhúâ àoá, quên öng ài àïën àêu, quên Töëng bõ àaánh tan àïën àêëy. Nhên dên Hoa Nam goåi öng laâ "cha hoå Lyá". Quên Viïåt tiïën vaâo thaânh Ung Chêu vaâ sau möåt thúâi gian vêy haäm àaä haå àûúåc thaânh. Thêëy cuöåc haânh quên àaä àaåt kïët quaã, öng haå lïånh ruát quên vïì, chuêín bõ chöëng giùåc. Nùm 1077, 30 vaån quên Töëng do Quaách Quyâ chó huy traân sang Viïåt Nam ta. Öng cho lêåp phoâng tuyïën söng Nhû Nguyïåt (söng Cêìu) àïí chùån giùåc röìi cho thuãy quên àaánh baåi giùåc úã vuâng biïín Quaãng Ninh. Quên böå cuãa Quaách Quyâ àaánh àïën söng Nhû Nhiïìu taác giaã 106 Nguyïåt bõ chùån àûáng. Nhiïìu trêån chiïën àêëu quyïët liïåt xaãy ra. Giùåc Töëng khöng sao vûúåt àûúåc phoâng tuyïën Nhû Nguyïåt, àaânh àoáng traåi chúâ viïån binh. Àang àïm, Lyá Thûúâng Kiïåt cho ngûúâi vaâo àïìn thúâ Trûúng Höëng, Trûúng Haát úã phña nam búâ söng Nhû Nguyïåt, giaã laâm thêìn àoåc vang baâi thú, sau naây àûúåc coi nhû "Baãn tuyïn ngön àöåc lêåp àêìu tiïn" cuãa Viïåt Nam: "Nam quöëc sún haâ Nam àïë cû Tiïåt nhiïn àõnh phêån taåi thiïn thû Nhû haâ nghõch löî lai xêm phaåm Nhûä àùèng haânh khan thuã baåi hû" (Söng nuái nûúác Nam vua Nam úã Raânh raânh àõnh phêån taåi saách trúâi Cúá sao luä giùåc sang xêm phaåm Chuáng bay seä bõ àaánh túi búâi). Nhúâ thïë tinh thêìn binh sô thïm hùng haái. Thúâi cú àïën, öng töí chûác möåt trêån quyïët chiïën, vûúåt söng àaánh vaâo traåi cuãa giùåc. Hún möåt nûãa söë quên giùåc bõ tiïu diïåt. Tiïëp àoá, öng cho ngûúâi sang nghõ hoâa, múã àûúâng thoaát cho giùåc: Quaách Quyâ àöìng yá vaâ vöåi vaä ruát quên vïì. Quên Viïåt baám saát giùåc vaâ chiïëm laåi nhûäng vuâng àêët àaä mêët. Sau chiïën thùæng, Lyá Thûúâng Kiïåt lo viïåc nöåi trõ, tu böí àï àiïìu, àûúâng saá, sûãa àöíi böå maáy haânh chñnh trong caã nûúác. Vua Lyá nhêån öng laâm em nuöi vaâ cûã öng tröng coi chêu aái. Nhûäng nùm cuöëi àúâi, öng coân cêìm quên ài àaánh Lyá Giaác úã Diïîn Chêu (1103), deåp giùåc Chiïm quêëy nhiïîu úã Böë Chñnh (1104), töí chûác laåi böå maáy quên àöåi, duyïåt àöíi caác àún võ tûâ cêëm binh àïën dên binh. Vúái cöng lao hiïín haách cuãa mònh, Lyá Thûúâng Kiïåt tûâng àûúåc caã triïìu àònh nhaâ Lyá quyá troång. Ngay luác öng coân söëng, Lyá Nhên Töng àaä cho laâm baâi haát àïí taán dûúng cöng traång. Öng àûúåc lõch sûã ghi nhêån laâ anh huâng kiïåt xuêët, möåt con ngûúâi hiïën dêng caã têm DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 107 höìn sûác lûåc cho sûå nghiïåp àöåc lêåp cuãa Töí quöëc úã buöíi àêìu thúâi tûå chuã. Taâi nùng quên sûå kiïåt xuêët cuãa öng laâm keã thuâ khiïëp phuåc. Theo Lï Quyá Àön, chñnh sûã Töëng phaãi thûâa nhêån: binh phaáp "àaánh àêu thùæng àêëy" cuãa nhaâ Lyá àaä àûúåc Saái Diïn Khaánh nhaâ Töëng mö phoãng vaâ àûúåc Töëng Thêìn Töng "cho laâ phaãi". Phoá tiïën sô VÙN KHUÏ Nhiïìu taác giaã 108 LÏ ÀAÅI HAÂNH Lï Hoaân (941-1005) quï úã thön Trung Lêåp, Thoå Xuên, Thanh Hoáa, súám möì cöi caã cha lêîn meå. Lúán lïn, öng theo Nam Viïåt Vûúng Àinh Liïîn àaánh deåp caác sûá quên, àûúåc Àinh Böå Lônh cho giûä túái chûác Thêåp àaåo tûúáng quên. Cha con Àinh Tiïn Hoaâng bõ giïët haåi, öng àûúåc cûã laâm Nhiïëp chñnh röìi àûúåc suy tön laâm Hoaâng àïë. Nùm 980, nhaâ Töëng xêm lûúåc Àaåi Cöì Viïåt, Lï Hoaân àaä laänh àaåo cuöåc khaáng chiïën chöëng Töëng thùæng lúåi. Chiïën thùæng muâa xuên nùm 981 vaâ sûå ra àúâi cuãa triïìu àaåi Tiïìn Lï àaä múã àêìu möåt giai àoaån phuåc hûng cuãa dên töåc Viïåt. Vaâo giúâ dêìn, ngaây rùçm thaáng Baãy, nùm Tên Sûãu (941), cuöëi ngöi laâng nhoã thön Trung Lêåp, xaä Xuên Lêåp, Thoå Xuên, Thanh Hoáa, möåt em beá ngheâo "böë àúä àoá, meå xoá chuâa" àaä ra àúâi. Àoá laâ Lï Hoaân. Cha hoå Lï, tïn Mõch. Meå hoå Àùång, tïn Sen. Vaâi nùm sau khi sinh con, meå Lï Hoaân mêët. Röìi cha cuäng mêët nöët. Khi Lï Hoaân möì cöi caã cha lêîn meå cuäng laâ luác Ngö Vûúng (Ngö Quyïìn) mêët (944). Nûúác Viïåt phaãi traãi qua möåt thúâi loaån laåc, sûã cuä goåi laâ "Loaån 12 sûá quên" (944-968). Àûáa treã Lï Hoaân "trú troåi möåt mònh, cûåc khöí muön chiïìu" êëy àûúåc möåt ngûúâi cuâng hoå - möåt võ quan nhoã hoå Lï nuöi. Chùm hoåc, chùm laâm, chõu khoá chõu khöí laâ neát nöíi bêåt suöët thúâi niïn thiïëu cuãa öng. Trûúãng thaânh, Lï Hoaân rúâi nhaâ cha nuöi, ài theo Nam Viïåt Vûúng Àinh Liïîn. Laâ möåt ngûúâi lñnh trñ duäng khaác thûúâng, Lï Hoaân àûúåc cha con Àinh Böå Lônh khen ngúåi vïì nhûäng chiïën cöng àaánh deåp caác sûá quên, giao cho tröng coi 2.000 binh sô. Àïën nùm 971, sau khi thöëng nhêët non söng, lêåp nïn cú nghiïåp nhaâ Àinh, Àinh Tiïn Hoaâng phong cho öng chûác vuå Thêåp DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 109 àaåo tûúáng quên, Àiïån tiïìn àö chó huy sûá - tûác chûác vuå töíng chó huy quên àöåi caã nûúác Àaåi Cöì Viïåt, trûåc tiïëp chó huy àöåi quên cêëm vïå cuãa triïìu àònh Hoa Lû. Luác naây öng troân 30 tuöíi. Thaáng 10-979, cha con Àinh Tiïn Hoaâng bõ viïn quan hêìu Àöî Thñch giïët haåi. Sau khi Àöî Thñch bõ giïët, tön Vïå vûúng Àinh Toaân (múái 6 tuöíi) lïn ngöi vua. Lï Hoaân laâm Nhiïëp chñnh trong möåt tònh thïë àêìy khoá khùn. Caác àaåi thêìn Àinh Àiïìn, Nguyïîn Bùåc, Phaåm Haåp nöíi loaån nhûng bõ Lï Hoaân deåp tan. Phoâ maä nhaâ Àinh laâ Ngö Nhêåt Khaánh boã tröën vaâo nam, rûúác vua Chùmpa cuâng hún nghòn chiïën thuyïìn toan cûúáp kinh àö Hoa Lû nhûng bõ baäo dòm chïët. Trïn biïn thuây phña bùæc, lúåi duång triïìu àònh röëi ren, Töëng triïìu löå ngay yá àõnh thön tñnh nûúác Viïåt. Thaáng 6-980, nhaâ Töëng hoåp quên böën mùåt, theo hai àûúâng thuãy böå traân vaâo nûúác Viïåt. Thaái hêåu Dûúng Vên Nga cuâng vùn voä baá quan àaä àöìng loâng tön Lï Hoaân laâm vua, lêëy hiïåu laâ Lï Àaåi Haânh trûúác khi xuêët quên àaánh giùåc. Thaáng 7-980, vua Töëng haå chiïëu phaát quên sang xêm lûúåc Àaåi Cöì Viïåt. Lï Àaåi Haânh vûâa triïín khai binh sô sùén saâng chiïën àêëu, vûâa cûã sûá giaã àûa thû cêìu hoâa àïí traánh naån binh àao. Trûúác daä têm vaâ sûác eáp cuãa giùåc, Lï Àaåi Haânh haå lïånh chiïën àêëu, quyïët baão vïå àêët nûúác. Muâa xuên nùm 981, öng àaä mang chiïën thùæng trúã vïì. Cuâng vúái quên dên caã nûúác, öng àaä taái taåo möåt Baåch Àùçng, saáng taåo möåt Chi Lùng lõch sûã, thùæng lúán trïn caã hai mùåt trêån thuãy, böå, giïët tûúáng àêìu soã Hêìu Nhên Baão, tiïu diïåt quaá nûãa quên Töëng, bùæt tuâ vö kïí. Vua Töëng phaãi xuöëng chiïëu lui quên. Àaåi thùæng muâa xuên 981 laâ àaåi thùæng àêìu tiïn cuãa möåt dên töåc phuåc hûng sau hún nghòn nùm Bùæc thuöåc vaâ múã àêìu kyã nguyïn Àaåi Viïåt tûå chuã trûúác caác triïìu àaåi phong kiïën phûúng Bùæc. Trong möåt phêìn tû thïë kyã àûáng àêìu Nhaâ nûúác (980-1005), Lï Àaåi Haânh rêët chùm lo xêy dûång vaâ baão vïå àêët nûúác. Nhiïìu taác giaã 110 Vïì àöëi nöåi, thûåc hiïån chöëng caát cûá, àõa phûúng chuã nghôa, xêy dûång "cú súã haå têìng" cuãa nïìn kinh tïë, chñnh trõ thöëng nhêët. Vïì àöëi ngoaåi, theo àuöíi àûúâng löëi nhu thuêån nhûng cûúng quyïët xûáng àaáng laâ võ vua maâ nöåi trõ, ngoaåi giao àïìu xuêët sùæc. Tûâ luác treã cho àïën khi qua àúâi (thaáng 3 nùm ÊËt Tyå - 1005), trong gêìn nûãa thïë kyã oanh liïåt, ngûúâi anh huâng Lï Àaåi Haânh àaä hïët loâng vò nûúác, vò dên, trong moåi hoaân caãnh luön kiïn quyïët cuâng toaân dên baão vïå nïìn àöåc lêåp cuãa Töí quöëc vaâ chùm lo sûå nghiïåp xêy dûång àêët nûúác. Giaáo sû TRÊÌN QUÖËC VÛÚÅNG DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 111 ÀINH TIÏN HOAÂNG Àinh Böå Lônh (Àinh Tiïn Hoaâng: 924 - 979) quï úã àöång Hoa Lû, chêu Àaåi Hoaâng (nay laâ huyïån Hoa Lû, tónh Ninh Bònh), tûâ nhoã àaä thöng minh hún ngûúâi. Trûúãng thaânh vaâo thúâi loaån laåc, sûá quên caát cûá, Àinh Böå Lônh àaä chiïu têåp nhên dên nöíi dêåy, lêìn lûúåt deåp loaån 12 sûá quên thöëng nhêët àêët nûúác. Nùm 986, Àinh Böå Lônh xûng Hoaâng Àïë, àùåt tïn nûúác laâ Àaåi Cöì Viïåt, àoáng àö úã Hoa Lû tiïëp tuåc cuãng cöë sûå toaân veån quöëc gia, xêy dûång chñnh quyïìn vûäng chùæc vaâ quên àöåi huâng maånh, laâm cú súã cho thùæng lúåi cuãa cuöåc khaáng chiïën chöëng Töëng sau naây. Theo truyïìn thuyïët, möåt baâ meå hoå Àaâm möåt lêìn ra àêìm laâng tùæm, vïì nhaâ baâ thêëy trong ngûúâi khaác laå. Sau àoá, baâ sinh möåt cêåu con trai, mùæt saáng nhû sao. Theo lúâi chiïm tinh cuãa thêìy àõa lyá, cêåu beá naây seä trúã thaânh võ vua, vò dûúái àêìm coá huyïåt àïë vûúng. Cêåu beá àoá laâ Àinh Böå Lônh, sinh nùm 924, nguyïn quaán àöång Hoa Lû, chêu Àaåi Hoaâng (nay laâ huyïån Hoa Lû, tónh Ninh Bònh). Cha laâ Àinh Cöng Trûá laâm nha tûúáng cuãa Dûúng Àònh Nghïå, giûä chûác thûá sûã Chêu Hoan. Àinh Böå Lônh möì cöi cha tûâ beá. Thuúã thiïëu thúâi, öng toã ra thöng minh hún ngûúâi, àûúåc baån chùn trêu suy tön laâm thuã lônh. Vaâo àöå tuöíi trûúãng thaânh, Àinh Böå Lônh laâ ngûúâi coá khñ phaách phi thûúâng vaâ nung nêëu ûúác mong lêåp nïn nghiïåp lúán. Khi öng vua cuöëi cuâng cuãa vûúng triïìu Ngö mêët (Ngö Xûúng Vùn) nùm 966, thûâa luác àêët nûúác khöng coá chuã, haâo trûúãng khùæp núi nöíi dêåy chiïëm giûä caác quêån êëp, lêåp ra 12 sûá quên. Sûã cuä goåi laâ loaån 12 sûá quên. Àinh Böå Lônh vöën laâ con quan àûáng àêìu möåt chêu, coá uy thïë laåi thu phuåc àûúåc nhên têm bùçng taâi nùng cuãa mònh vaâ laåi chiïëm Nhiïìu taác giaã 112 giûä àûúåc möåt vuâng khe àöång hiïím trúã nïn àaä àûáng ra àaãm traách gaánh vaác sún haâ. Laâ ngûúâi coá taâi thao lûúåc, Àinh Böå Lônh àaä duâng moåi kïë saách trong nhiïìu trûúâng húåp, tuây thûåc traång möîi sûá quên maâ tòm caách àaánh thñch húåp, hoùåc bùçng quên sûå, hoùåc bùçng liïn kïët, hay duâng mûu duå haâng. Möåt trong söë 12 sûá quên laâ Trêìn Laäm (xûng laâ Trêìn Minh Cöng) laâ möåt trong nhûäng sûá quên maånh vïì kinh tïë, laåi chiïëm giûä vuâng àêët quan troång laâ Böë Haãi khêíu (cûãa biïín, nay laâ vuâng thõ xaä Thaái Bònh). Àinh Böå Lônh àaä liïn kïët vúái öng (Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû). Àõa baân hoaåt àöång cuãa Àinh Böå Lônh àûúåc múã röång, quên söë, binh lûúng ngaây caâng lúán maånh. Àûúåc sûå uãng höå cuãa nhên dên, öng àaánh àêu thùæng àoá, nïn àûúåc goåi laâ vaån Thùæng vûúng. Hai sûá quên Ngö Nhêåt Khaánh chiïëm giûä Àûúâng Lêm (nay thuöåc huyïån Ba Vò, tónh Haâ Têy) vaâ Ngö Xûúng Xñ chiïëm Bònh Kiïìu (Triïåu Sún, Thanh Hoáa) laâ con chaáu Ngö Vûúng. Àinh Böå Lônh àaä duâng mûu haâng phuåc àûúåc Ngö Nhêåt Khaánh, haâng phuåc àûúåc caã Ngö Xûúng Xñ. Àinh Böå Lônh ài túái àêu, àïìu àûúåc nhên dên goáp sûác uãng höå túái àoá. Vúái nhûäng sûá quên maånh nhû Àöî Caãnh Thaåc, Nguyïîn Siïu, öng àaä duâng cung kiïëm tiïën quên kïët húåp vúái mûu lûúåc. Àöî Caãnh Thaåc chiïëm vuâng Àöî Àöng Giang (Thanh Oai, Haâ Têy) coá cung thaânh chùæc chùæn vaâ haâo sêu bao quanh. Theo thêìn phaã Àöåc nhô àaåi vûúng, Àöî Caãnh Thaåc laâ ngûúâi trñ duäng mûu lûúåc, nïn phaãi baân mûu tñnh kïë maâ àaánh. Ban àïm, Àinh Böå Lônh cho quên bao vêy 4 mùåt thaânh vaâ tiïën àaánh bêët ngúâ. Àöî Caãnh Thaåc quên tûúáng khöng ûáng cûáu àûúåc nhau, beân boã thaânh chaåy. Hai bïn giao tranh hún möåt nùm sau, Àöî Caãnh Thaåc bõ thua. Nguyïîn Siïu chiïëm Têy Phuâ Liïåt (Thanh Trò, Haâ Nöåi). Àinh Böå Lônh baây binh böë trêån giao chiïën. Nguyïîn Siïu thua, phaãi ngêìm qua söng xin cûáu viïån sûá quên khaác. Àinh Böå Lônh biïët tin, beân sai voä sô nûãa àïm phoáng lûãa àöët doanh traåi. Quên Nguyïîn Siïu tan. Caác sûá quên Kiïìu Cöng Haän, Kiïìu Thuêån, Nguyïîn Thuã Tiïåp, Phaåm Baåch Höí... àaä thêët baåi ngay tûâ trêån àaánh àêìu cuãa Àinh Böå Lônh. Àêët nûúác thöëng nhêët. Loaån 12 sûá quên àaä deåp xong. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 113 Nùm 968 Àinh Böå Lônh àûúåc suy tön lïn ngöi Vua, öng lêëy hiïåu laâ Tiïn Hoaâng àïë, àùåt tïn nûúác laâ Àaåi Cöì Viïåt, lêëy Hoa Lû laâm kinh àö. Thaáng mûúâi nùm 979, öng bõ chi hêåu nöåi nhên Àöî Thñch giïët, thoå 56 tuöíi, taáng úã sún lùng Trûúâng Yïn. Vò cöng lao cuãa Àinh Böå Lônh, nhaâ sûã hoåc Lï Vùn Hûu viïët trong * Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû: "Tiïn Hoaâng nhúâ coá taâi nùng saáng suöët hún ngûúâi, duäng caãm mûu lûúåc nhêët àúâi, àûúng luác nûúác Viïåt ta khöng coá chuã, caác huâng trûúãng caát cûá, möåt phen cêët quên maâ mûúâi hai sûá phuåc hïët. Vua múã nûúác dûång àö, àöíi xûng Hoaâng Àïë, àùåt trùm quan, lêåp saáu quên, chïë àöå gêìn àêìy àuã, coá leä yá Trúâi vò nûúác Viïåt ta maâ sinh bêåc thaánh triïët... Àinh Böå Lônh, öng Vua xûá hoa lau, ngûúâi lúán lïn trong thúâi bònh, lêåp nghiïåp trong deåp loaån, àaä xûáng àaáng laâ ngûúâi giûä võ trñ truå cöåt trong viïåc cuãng cöë quöëc gia thöëng nhêët, têåp quyïìn trong thïë kyã thûá 10. Àinh Böå Lônh laâ ngûúâi taåo tiïìn àïì cho thùæng lúåi cuãa cuöåc khaáng chiïën chöëng Töëng nùm 981 cuãa nhên dên ta dûúái sûå laänh àaåo cuãa Lï Hoaân. NGUYÏÎN PHÛÚNG CHI Nhiïìu taác giaã 114 HÛNG ÀAÅO VÛÚNG TRÊÌN QUÖËC TUÊËN Trêìn Quöëc Tuêën (1228 - 1300) laâ anh huâng dên töåc, nhaâ vùn hoáa vô àaåi trong lõch sûã Viïåt Nam. Laâm tûúáng, öng biïët deåp boã "thuâ nhaâ" döëc loâng baáo àïìn "núå nûúác" goáp cöng lúán ba lêìn àaánh baåi quên Nguyïn. Öng coân laâ taác giaã cuãa hai böå binh thû vaâ àùåc biïåt baâi "Hõch tûúáng sô" nöíi tiïëng coân lûu truyïìn àïën ngaây nay. Sau khi öng mêët, vua phong öng tûúác Hûng Àaåo àaåi vûúng, lêåp àïìn thúâ öng úã Vaån Kiïëp, Chñ Linh (Haãi Dûúng). Sinh nùm 1228, Trêìn Quöëc Tuêën ra àúâi khi hoå Trêìn vûâa thay thïë nhaâ Lyá laâm vua trong möåt àêët nûúác àoái keám, loaån ly. Trêìn Thuã Àöå, möåt tön thêët taâi gioãi àaä xïëp àùåt baây mûu giûä cho thïë nûúác chöng chïnh thaânh bïìn vûäng. Bêëy giúâ Trêìn Caãnh coân nhoã múái 11 tuöíi, vúå laâ Lyá Chiïu Hoaâng, võ vua cuöëi cuâng cuãa doâng hoå Lyá. Vò nhûúâng ngöi cho chöìng nïn trùm hoå vaâ tön thêët nhaâ Lyá dõ nghõ nhaâ Trêìn cûúáp ngöi. Trêìn Thuã Àöå rêët lo lùæng. Bêëy giúâ Trêìn Liïîu, anh ruöåt vua Trêìn Caãnh lêëy cöng chuáa Thuêån Thiïn, chõ gaái Chiïu Hoaâng àang coá mang. Trêìn Thuã Àöå eáp Liïîu nhûúâng vúå cho Caãnh àïí chùæc coá möåt àûáa con cho Caãnh. Liïîu nöíi loaån. Thuã Àöå deåp tan nhûng tha chïët cho Liïîu. Song àiïìu naây khöng deåp nöíi loâng thuâ hêån cuãa Liïîu. Vò thïë Liïîu keán thêìy gioãi daåy cho con trai mònh thaânh bêåc vùn voä toaân taâi, kyá thaác vaâo con möëi thuâ sêu nùång. Ngûúâi con trai êëy chñnh laâ Trêìn Quöëc Tuêën. Thuúã nhoã, coá ngûúâi àaä phaãi khen Quöëc Tuêën laâ bêåc kyâ taâi. Khi lúán lïn, Trêìn Quöëc Tuêën caâng toã ra thöng minh xuêët chuáng, thöng kim baác cöí, vùn voä song toaân. Trêìn Liïîu thêëy con nhû vêåy mûâng lùæm, nhûäng mong Quöëc Tuêën coá thïí rûãa nhuåc cho mònh. Song, cuöåc àúâi Trêìn Quöëc Tuêën traãi qua möåt lêìn gia biïën, ba lêìn quöëc naån vaâ öng àaä toã ra laâ möåt bêåc hiïìn taâi. Thuâ nhaâ öng khöng àùåt lïn trïn quyïìn lúåi dên nûúác, xaä tùæc. Öng àaä biïët deåp thuâ riïng, DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 115 vun tröìng cho möëi àoaân kïët giûäa töng töåc hoå Trêìn khiïën cho noá trúã thaânh cöåi rïî cuãa àaåi thùæng. Bêëy giúâ quên Nguyïn sang xêm chiïëm Viïåt Nam. Trêìn Quöëc Tuêën àaä giao haão hoâa hiïëu vúái Trêìn Quang Khaãi. Hai ngûúâi laâ hai àêìu möëi cuãa hai chi trong hoå Trêìn, àöìng thúâi möåt ngûúâi laâcon Trêìn Liïîu, möåt ngûúâi laâ con Trêìn Caãnh, hai anh em àöëi àêìu cuãa thïë hïå trûúác. Sûå hoâa húåp cuãa hai ngûúâi chñnh laâ sûå thöëng nhêët yá chñ cuãa toaân böå vûúng triïìu Trêìn, àaãm baão àaánh thùæng quên Nguyïn hung haän. Chuyïån kïí rùçng: thúâi êëy taåi bïën Àöng, öng chuã àöång múâi Thaái sû Trêìn Quang Khaãi sang thuyïìn mònh troâ chuyïån, chúi cúâ vaâ sai nêëu nûúác thúm tûå mònh tùæm rûãa cho Quang Khaãi... Röìi möåt lêìn khaác, öng àem viïåc xñch mñch trong doâng hoå doâ yá caác con, Trêìn Quöëc Taãng coá yá khñch öng cûúáp ngöi vua cuãa chi thûá, öng nöíi giêån àõnh ruát gûúm toan cheám chïët Quöëc Taãng. Do caác con vaâ nhûäng ngûúâi têm phuác xuám vaâo van xin, öng búát giêån dûâng gûúm nhûng baão rùçng: Tûâ nay cho àïën khi ta nhùæm mùæt, ta seä khöng nhòn mùåt thùçng nghõch tûã, phaãn thêìy naây nûäa! Trong chiïën tranh, öng luön höå giaá bïn vua, tay chó cêìm cêy gêåy bõt sùæt. Thïë maâ vêîn coá lúâi dõ nghõ, súå öng saát vua. Öng beân boã luön phêìn gêåy bõt sùæt, chó chöëng gêåy khöng khi gêìn cêån nhaâ vua. Vaâ sûå nghi kyå cuäng chêëm dûát. Gioãi têm lyá, chuá yá tûâng viïåc nhoã àïí traánh hiïìm nghi, yïn loâng quan àïí yïn loâng dên, àoaân kïët moåi ngûúâi vò nghôa lúán dên töåc. Möåt têëm loâng trung trinh son sùæt vò vua, vò nûúác. Vua giao quyïìn tiïët chïë cho Trêìn Quöëc Tuêën. Öng biïët duâng ngûúâi taâi nhû caác anh huâng Trûúng Haán Siïu, Phaåm Nguä Laäo, Yïët Kiïu, Daä Tûúång... àïìu tûâ cûãa tûúáng cuãa öng maâ ra. Öng rêët thûúng binh lñnh, vaâ hoå cuäng rêët tin yïu öng. Àöåi quên cha con êëy trúã thaânh àöåi quên baách thùæng. Trêìn Quöëc Tuêën laâ möåt bêåc tûúáng cöåt àaá chöëng trúâi. Öng àaä soaån hai böå binh thû: Binh thû yïëu lûúåc, vaâ Vaån Kiïëp töng bñ truyïìn thû àïí daåy baão caác tûúáng caách cêìm quên àaánh giùåc. Trêìn Khaánh Dû, möåt tûúáng gioãi cuâng thúâi àaä hïët lúâi ca ngúåi öng :... "Lêëy nguä haânh caãm ûáng vúái nhau, cên nhùæc cûãu cung, khöng lêîn êm dûúng...". Biïët dô àoaãn binh chïë trûúâng trêån, coá nghôa laâ lêëy ngùæn chöëng daâi. Khi giùåc löå roä yá àõnh gêy hêën, Trêìn Quöëc Tuêën truyïìn Nhiïìu taác giaã 116 lïånh cho caác tûúáng, rùn daåy chó baão leä thùæng baåi tiïën lui. Baãn Hõch tûúáng sô viïët bùçng gioång vùn thöëng thiïët huâng höìn, mang têìm tû tûúãng cuãa möåt bêåc "àaåi buát". Trêìn Quöëc Tuêën laâ möåt bêåc tûúáng taâi coá àuã taâi àûác. Laâ tûúáng nhên, öng thûúng dên, thûúng quên, chó cho quên dên con àûúâng saáng. Laâ tûúáng nghôa, öng coi viïåc phaãi hún àiïìu lúåi. Laâ tûúáng chñ, öng biïët leä àúâi seä dêîn àïën àêu. Laâ tûúáng duäng, öng sùén saâng xöng pha vaâo núi nguy hiïím àïí àaánh giùåc, lêåp cöng, cho nïn trêån Baåch Àùçng oanh liïåt nghòn àúâi laâ àaåi cöng cuãa öng. Laâ tûúáng tñn, öng baây toã trûúác cho quên lñnh biïët theo öng thò seä àûúåc gò, traái lúâi öng thò seä bõ gò. Cho nïn caã ba lêìn àaánh giùåc Nguyïn Möng, Trêìn Quöëc Tuêën àïìu lêåp cöng lúán. Hai thaáng trûúác khi mêët, vua Anh Töng àïën thùm luác öng àang öëm, coá hoãi: - Nïëu chùèng may öng mêët ài, giùåc phûúng Bùæc laåi sang xêm lêën thò kïë saách laâm sao? Öng àaä trùng tröëi nhûäng lúâi cuöëi cuâng, thêåt thêëm thña vaâ sêu sùæc cho moåi thúâi àaåi dûång nûúác vaâ giûä nûúác: - Thúâi bònh phaãi khoan thû sûác dên àïí laâm kïë sêu göëc bïìn rïî, àoá laâ thûúång saách giûä nûúác. Muâa thu thaáng Taám, ngaây 20, nùm Canh Tyá, Hûng Long thûá 8 (1300) "Bònh Bùæc àaåi nguyïn soaái" Hûng Àaåo àaåi vûúng qua àúâi. Theo lúâi dùån laåi, thi haâi öng àûúåc hoãa taáng thu vaâo bònh àöìng vaâ chön trong vûúân An Laåc, giûäa caánh rûâng An Sinh miïìn Àöng Bùæc, khöng xêy lùng möå, àêët san phùèng, tröìng cêy nhû cuä... Khi öng mêët (1300), vua phong öng tûúác Hûng Àaåo àaåi vûúng. Triïìu àònh lêåp àïìn thúâ öng taåi Vaån Kiïëp, Chñ Linh, êëp phong cuãa öng thuúã sinh thúâi. Cöng lao sûå nghiïåp cuãa öng khoá kïí hïët . Vua coi nhû bêåc trûúång phu, trùm hoå kñnh troång goåi öng laâ Hûng Àaåo àaåi vûúng. Trêìn Hûng Àaåo laâ möåt anh huâng dên töåc, möåt danh nhên vùn hoáa Viïåt Nam. HAÂ ÊN - TRÊÌN QUÖËC VÛÚÅNG DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 117 VUA TRÊÌN NHÊN TÖNG - ANH HUÂNG DÊN TÖÅC KIÏM TRIÏËT GIA, THI SÔ Trong hai cuöåc khaáng chiïën chöëng Nguyïn - Möng lêìn thûá hai vaâ ba, vua Trêìn Nhên Töng (1258 - 1308) àaä trúã thaânh ngoån cúâ tinh thêìn "kïët chùåt loâng dên", laänh àaåo quên dên Àaåi Viïåt àaánh tan keã thuâ lúán maånh gêëp böåi. Trêìn Nhên Töng coân laâ möåt triïët gia lúán cuãa Phêåt hoåc Viïåt Nam, laâ ngûúâi saáng lêåp ra phaái Thiïìn Truác Lêm Yïn Tûã, àöìng thúâi laâ nhaâ thú vúái têm höìn thanh cao, phoáng khoaáng. Trêìn Nhên Töng tïn laâ Khêím, con trûúãng Thaánh Töng, sinh nùm 1258, àuáng nùm Thaái Töng vaâ Thaánh Töng àaánh tan quên xêm lûúåc Nguyïn - Möng lêìn thûá nhêët. Noái àïën Trêìn Nhên Töng trûúác hïët laâ noái àïën ngûúâi anh huâng cûáu nûúác. Öng laâm vua 14 nùm (1279 - 1293). Trong thúâi gian êëy, àêët nûúác Àaåi Viïåt àûáng trûúác thûã thaách ghï gúám: hiïím hoåa xêm lûúåc lêìn thûá 2 vaâ thûá 3 cuãa giùåc Nguyïn-Möng. Trong 2 lêìn khaáng chiïën, Trêìn Nhên Töng àaä trúã thaânh ngoån cúâ "kïët chùåt loâng dên", laänh àaåo quên dên Àaåi Viïåt vûúåt qua bao khoá khùn, àûa cuöåc chiïën àêëu túái thùæng lúåi huy hoaâng. Qua 2 cuöåc khaáng chiïën, Trêìn Nhên Töng àaä toã roä öng vûâa laâ nhaâ chiïën lûúåc taâi gioãi, vûâa laâ võ tûúáng cêìm quên duäng caãm ngoaâi chiïën trûúâng. Chñnh vaâo giai àoaån àêìu cuãa cuöåc khaáng chiïën nùm 1285, khi quên ta àang coân úã thïë khöng cên sûác vúái àöëi phûúng, Trêìn Nhên Töng àaä viïët lïn àuöi chiïën thuyïìn 2 cêu thú àêìy khñ phaách vaâ niïìm tin vaâo sûác maånh tiïìm taâng cuãa quên ta: Cöëi kï cûåu sûå quên tu kyá, Hoan diïîn do töìn thêåp vaån binh. (Cöëi Kï chuyïån cuä ngûúi nïn nhúá, Nhiïìu taác giaã 118 Hoan Diïîn àang coân chuåc vaån quên). Hai cêu thú naây cuâng vúái hai cêu Nhên Töng viïët bïn lùng Trêìn Thaái Töng taåi Long Hûng (Thaái Bònh) luác laâm lïî dêng tuâ binh mûâng chiïën thùæng lêìn thûá ba: Xaä tùæc lûúäng höìi lao thaåch maä, Sún haâ thiïn cöí àiïån kim êu. (Xaä tùæc hai lêìn lao ngûåa àaá, Non söng nghòn thuúã vûäng êu vaâng). àaä ài vaâo lõch sûã nhû möåt kyá ûác bêët diïåt vïì chiïën cöng bònh Nguyïn nùm 1285 vaâ 1288, trong àoá Nhên Töng laâ võ chuã soaái. Khi nhòn nhêån nguyïn nhên thùæng lúåi nhaâ Trêìn àaä giaânh àûúåc trong sûå nghiïåp cûáu nûúác. Trêìn Nhên Töng àaä àaánh giaá cao vai troâ cuãa nhên dên lao àöång (thúâi àoá sûã cuä cheáp laâ gia nö, gia àöìng). Öng cho rùçng chñnh hoå múái laâ nhûäng ngûúâi trung thaânh vúái àêët nûúác khi coá giùåc ngoaåi xêm. Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû cheáp: "Vua (Nhên Töng) ngûå chúi bïn ngoaâi, giûäa àûúâng gùåp gia àöìng cuãa caác vûúng hêìu têët goåi roä tïn maâ hoãi: "Chuã maây àêu?" vaâ dùån doâ caác vïå sô khöng àûúåc theát àuöíi. Khi vïì cung, vua baão caác quan hêìu cêån rùçng: "Ngaây thûúâng coá keã hêìu cêån hai bïn, luác Nhaâ nûúác hoaån naån thò chó coá boån êëy ài theo thöi". Sau 14 nùm laâm vua, theo truyïìn thöëng cuãa nhaâ Trêìn, Nhên Töng nhûúâng ngöi cho con laâ Anh Töng, röìi laâm Thaái thûúång hoaâng vaâ ài tu, trúã thaânh Töí thûá nhêët phaái Thiïìn Truác Lêm Yïn Tûã, möåt phaái Thiïìn àïí laåi dêëu êën àùåc sùæc trong lõch sûã tû tûúãng Viïåt Nam. Xeát trïn bònh diïån triïët hoåc, Trêìn Nhên Töng coá möåt võ trñ quan troång. Öng laâ möåt triïët gia lúán cuãa Phêåt hoåc Viïåt Nam. Vúái phaái Thiïìn Truác Lêm maâ Trêìn Nhên Töng laâ ngûúâi àûáng àêìu, triïët hoåc Phêåt giaáo Viïåt Nam thúâi Trêìn àaä phaát triïín rûåc rúä vaâ thïí hiïån àûúåc àêìy àuã trñ tuïå Viïåt Nam, baãn lônh Viïåt Nam. Neát àùåc trûng nöíi bêåt cuãa tû tûúãng triïët hoåc Trêìn Nhên Töng laâ tinh thêìn thûåc tiïîn, chiïën àêëu, taáo baåo. Saách Tam Töí thûåc luåc viïët: "Möåt hoåc troâ hoãi Àiïìu ngûå Nhên Töng: "Nhû thïë naâo laâ Phêåt?" Nhên Töng àaáp: DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 119 "Nhû caám úã dûúái cöëi". Hoùåc, möåt lêìn hoåc troâ hoãi Nhên Töng: "Luác giïët ngûúâi khöng àïí mùæt thò nhû thïë naâo?" Àaáp: "Khùæp toaân thên laâ can àaãm"... Anh huâng cûáu nûúác, triïët nhên vaâ thi sô, ba phêím chêët êëy kïët húåp haâi hoâa vúái nhau trong con ngûúâi Trêìn Nhên Töng. Vïì phûúng diïån thi sô, öng laâ ngûúâi coá möåt têm höìn thanh cao, phoáng khoaáng, möåt caái nhòn tinh tïë, tao nhaä, nhêët laâ àöëi vúái caãnh vêåt thiïn nhiïn: Thön hêåu thön tiïìn àaåm tûå yïn, Baán vö baán hûäu tõch àûúng biïn, Muåc àöìng àõch lyá ngûu quy têån Baåch löå song song phi haå àiïìn. (Trûúác xoám sau thön tûåa khoái löìng, Boáng chiïìu man maác coá dûúâng khöng, Theo lúâi keân muåc trêu vïì hïët, Coâ trùæng tûâng àöi liïång xuöëng àöìng). (Thiïn trûúâng vaän voång - Baãn dõch cuãa Ngö Têët Töë) Thú Trêìn Nhên Töng, ngoaâi veã àeåp cuãa möåt êm àiïåu höìn hêåu, coân bao haâm möåt yá võ Thiïìn, gúåi múã möåt thïë giúái tinh thêìn thanh khiïët. Trong lõch sûã thi ca Viïåt Nam, cêy saáo thú Trêìn Nhên Töng àïí laåi möåt tiïëng ngên trong àïën thùèm sêu. Trêìn Nhên Töng qua àúâi nùm 1308 taåi am Ngoåa Vên, nuái Yïn Tûã, Àöng Triïìu, Quaãng Ninh. Giaáo sû ÀÙÅNG ÀÛÁC SIÏU Nhiïìu taác giaã 120 LÏ VÙN HÛU - NHAÂ SÛÃ HOÅC LÖÎI LAÅC Ngaây nay, tuy cuöën Àaåi Viïåt sûã kyá khöng coân, song nhûäng àoaån lúâi bònh coân laåi cuãa Lï Vùn Hûu (1230-1322) trong böå Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû cho thêëy öng laâ möåt sûã gia coá tinh thêìn tûå haâo dên töåc, quan têm sêu sùæc àïën cuöåc söëng nhên dên. Lï Vùn Hûu ngûúâi laâng Phuã Lyá, huyïån Àöng Sún, tónh Thanh Hoáa (nay thuöåc xaä Triïåu Trung, huyïån Thiïåu Hoáa, tónh Thanh Hoáa). Theo lúâi caác cöë laäo àõa phûúng thò àêët Triïåu Trung vöën laâ trang traåi cuãa võ töí khai saáng doâng hoå Lï - quan Trêën quöëc böåc xaå Lï Lûúng thúâi Àinh Tiïn Hoaâng, àïën nay àaä àûúåc hún hai mûúi àúâi. Lï Vùn Hûu laâ öng töí thûá baãy cuãa doâng hoå naây. Cuöën Lï thõ gia phaã hiïån coân àûúåc baão töìn, ghi öng sinh nùm Canh Dêìn (1230) laâ ngûúâi khöi ngö tuêën tuá, tû chêët thöng minh. Möåt höm ài ngang qua loâ reân, thêëy ngûúâi ta àang laâm nhûäng caái duâi sùæt, Lï Vùn Hûu muöën xin möåt caái àïí laâm duâi àoáng saách. Baác thúå reân thêëy chuá beá múái tñ tuöíi àêìu àaä chùm lo viïåc hoåc haânh, beân ra möåt vïë àöëi àïí thûã taâi: Than trong loâ, sùæt trong loâ, lûãa trong loâ, thöíi phò phoâ àuác nïn duâi vúã. Lï Vùn Hûu liïìn àöëi: Nghiïn úã tuái, buát úã tuái, giêëy úã tuái, viïët luái huái maâ àêåu khöi nguyïn. Baác thúå reân ngaåc nhiïn khen ngúåi maäi röìi tùång luön möåt caái duâi thêåt xinh, laåi keâm theo ñt tiïìn àïí mua giêëy buát. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 121 Nùm Àinh Muâi, Lï Vùn Hûu ài thi, àöî Baãng Nhaän. Àêy laâ khoa thi àêìu tiïn úã Viïåt Nam coá àùåt danh hiïåu tam khöi (ba ngûúâi àöî àêìu: Traång Nguyïn, Baãng Nhaän, Thaám Hoa). Nùm êëy, öng vûâa troân 18 tuöíi. Sau khi thi àöî, öng àûúåc giûä chûác Kiïím phaáp quan (chûác quan tröng coi viïåc hònh luêåt), röìi Binh böå Thûúång thû, röìi Haân lêm viïån hoåc sô kiïm Quöëc sûã Viïån giaám tu. Öng cuäng laâ thêìy hoåc cuãa thûúång tûúáng Trêìn Quang Khaãi, möåt trong nhûäng danh tûúáng cuãa cuöåc khaáng chiïën chöëng Nguyïn - Möng. Trong thúâi gian laâm viïåc úã Quöëc sûã Viïån, vaâo nùm 1272, öng àaä hoaân thaânh viïåc biïn soaån Àaåi Viïåt sûã kyá - böå quöëc sûã àêìu tiïn cuãa Viïåt Nam, ghi laåi nhûäng sûå viïåc quan troång chuã yïëu trong möåt thúâi gian lõch sûã daâi gêìn 15 thïë kyã, tûâ Triïåu Vuä àïë (tûác Triïåu Àaâ 207 - 136 trûúác Cöng nguyïn)1 cho túái Lyá Chiïu Hoaâng (1224 - 1225), têët caã göìm 30 quyïín, àûúåc Trêìn Thaánh Töng xuöëng chiïëu ban khen. Àaåi Viïåt sûã kyá nay khöng coân, nhûng vêîn coá thïí thêëy àûúåc thêëp thoaáng boáng daáng böå quöëc sûã àêìu tiïn naây trong Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû. Ngö Sô Liïn, sûã thêìn àúâi Lï, ngûúâi khúãi àêìu viïåc biïn soaån Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû, àaä cùn cûá vaâo Àaåi Viïåt sûã kyá cuãa Lï Vùn Hûu, tiïëp àoá laâ Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn cuãa Phan Phu Tiïn àïí biïn soaån nhûäng phêìn liïn quan. Trong baâi tûåa Àaåi Viïåt sûã kyá ngoaåi kyã toaân thû, Ngö Sô Liïn viïët: "Vùn Hûu laâ ngûúâi cheáp sûã gioãi àúâi Trêìn, Phu Tiïn laâ bêåc cöí laäo cuãa thaánh triïìu ta, àïìu vêng chiïëu biïn soaån lõch sûã nûúác nhaâ, tòm khùæp caác taâi liïåu coân soát laåi, têåp húåp thaânh saách àïí cho ngûúâi xem àúâi sau khöng coá gò phaãi tiïëc nûäa, thïë laâ àûúåc röìi". Tiïëp àoá, Ngö Sô Liïn noái roä, öng àaä àem "hai böå saách cuãa tiïn hiïìn" (tûác laâ Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn cuãa Phan 1 Khoaãng trûúác nùm 179 trûúác Cöng Nguyïn, Triïåu Àaâ xêm lûúåc nûúác Êu Laåc cuãa dên töåc Viïåt röìi saáp nhêåp vaâo nûúác Nam Viïåt. Lï Vùn Hûu, sau àoá laâ caác nhaâ sûã hoåc Phan Phu Tiïn, Ngö Sô Liïn àïìu cho rùçng Triïåu Àaâ laâ vua nûúác Viïåt, xïëp "kyã nhaâ Triïåu" nhû möåt triïìu àaåi chñnh thöëng trong lõch sûã Àaåi Viïåt. Àêy laâ möåt sûå nhêìm lêîn. Àïën thïë kyã 18, Ngö Thò Syä (1726-1780) trong cuöën "Viïåt sûã tiïu aán" múái baác boã sai lêìm naây, khùèng àõnh Triïåu Àaâ "thûåc chûa tûâng laâm vua nûúác ta" vò "nûúác Viïåt úã miïìn Nam Haãi, Quïë Lêm" khöng úã võ trñ nûúác Viïåt Nam ngaây nay. Nhiïìu taác giaã 122 Phu Tiïn) ra "hiïåu chónh, biïn soaån laåi, thïm vaâo möåt quyïín Ngoaåi kyã, thaânh möåt söë quyïín, goåi laâ Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû". Nhû vêåy, khoá coá thïí phên àõnh àûúåc àñch xaác àêu laâ nguyïn vùn Àaåi Viïåt sûã kyá trong böå quöëc sûã lúán àúâi Lï naây. Tuy vêåy, rêët may laâ trong Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû hiïån àang lûu haânh vêîn coân coá 29 àoaån ghi roä laâ lúâi vùn cuãa Lï Vùn Hûu vúái mêëy chûä "Lï Vùn Hûu viïët". Qua nhûng trñch àoaån àoá, coá thïí thêëy àûúåc phêìn naâo khuynh hûúáng cuäng nhû sùæc thaái ngoån buát cheáp sûã cuãa öng. Trên troång cöng lao àaánh giùåc giûä nûúác cuãa Töí tiïn, öng àaä nhêån àõnh vïì cuöåc khúãi nghôa cuãa Hai Baâ Trûng vúái nhûäng lúâi leä rêët mûåc haâo huâng: "Trûng Trùæc Trûng Nhõ... hö möåt tiïëng maâ caác quêån Cûãu Chêu, Nhêåt Nam, Húåp Phöë cuâng saáu mûúi nhùm thaânh úã Lônh Ngoaåi àïìu hûúãng ûáng, viïåc dûång nûúác xûng vûúng dïî nhû trúã baân tay...". Àoaån öng ca tuång Ngö Quyïìn cuäng thêëm àûúåm loâng tûå haâo sêu sùæc trûúác thùæng lúåi huy hoaâng cuãa dên töåc: "Tiïìn Ngö Vûúng coá thïí lêëy quên múái hoåp cuãa nûúác Viïåt ta maâ àaánh tan àûúåc trùm vaån quên cuãa Lûu Hoùçng Thaáo, múã nûúác xûng vûúng, laâm cho ngûúâi phûúng Bùæc khöng daám sang nûäa. Coá thïí noái laâ möåt lêìn nöíi giêån maâ yïn àûúåc dên, mûu gioãi maâ àaánh cuäng gioãi vêåy...". Quan têm sêu sùæc àïën cuöåc söëng cuãa nhên dên, öng cuäng àaä nghiïm khùæc phï phaán nhûäng haânh vi baåo ngûúåc, traái àaåo lyá cuãa vua chuáa, nhû àoaån nhêån xeát vïì cêëm lïånh "khöng cho con gaái nhaâ quan lêëy chöìng trûúác khi dûå tuyïín vaâo hêåu cung" cuãa Lyá Thêìn Töng (1128 - 1137), chùèng haån: "Trúâi sinh ra dên maâ àùåt vua àïí chùn dùæt, khöng phaãi àïí cung phuång riïng cho vua. Loâng cha meå ai chùèng muöën con caái coá gia thêët; thaánh nhên thïí loâng êëy coân súå keã saát phu saát phuå khöng àûúåc coá núi coá chöën... Thêìn Töng xuöëng chiïëu cho con gaái caác quan phaãi àúåi xong viïåc tuyïín ngûúâi vaâo cung röìi múái àûúåc lêëy chöìng, thïë laâ àïí cung phuång riïng cho mònh, àêu phaãi laâ têëm loâng cuãa ngûúâi laâm cha meå dên!". Lï Vùn Hûu mêët ngaây 23 thaáng Ba nùm Nhêm Tuêët (1322), taáng úã caánh àöìng xûá Maã Gioâm (thuöåc àõa phêån xaä Thiïåu Trung, huyïån Thiïåu Hoáa, tónh Thanh Hoáa). Hiïån nay úã àoá vêîn coân phêìn möå vúái têëm bia dûång nùm Tûå Àûác thûá 20 (1867), khùæc ghi tiïíu sûã vaâ möåt baâi minh ca tuång taâi àûác, sûå nghiïåp cuãa öng. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 123 Giaáo sû ÀÙÅNG ÀÛÁC SIÏU