Đề tài Hà nội – văn hoá và phong tục

g Quöëc. Nhên vêåt naây cuäng àaä tûâng nhiïìu lêìn tûâ vùn hoåc bûúác lïn saân diïîn sên khêëu vaâ àiïån aãnh... Keáp haát tuöìng nöíi tiïëng suöët vuâng Bûúãi vaâ Haâ Nöåi nhûäng nùm 1935-1946 laâ Keáp Thuyïn. Öng laâ nghïå sô tuöìng toaân diïån, àûúåc caác cuå trong nghïì khen laâ “toaân thên giai nghïå ”, nghôa laâ nghïå thuêåt àêìy mònh. Caác àoaân tuöìng phaãi múâi öng àïën diïîn múái mong baán àûúåc nhiïìu veá, nhêët laâ vai Taâo Thaáo laåi caâng cêìn àïën öng. Töi vöën laâ ngûúâi yïu thñch tuöìng tûâ thuãa beá vaâ thûúâng àûúåc úã trong buöìng troâ nhûäng khi Keáp Thuyïn sùæm vai. Töi say mï caác àöång taác diïîn xuêët, haát vaâ nhaåc. Nhûng töi say mï hún caã laâ nghïå thuêåt veä mùåt caác nhên vêåt tuöìng. Cho àïën bêy giúâ, sau nhiïìu nam àûúåc trang bõ möåt söë kiïën thûác vïì höåi hoaå, töi laåi caâng say mï nghïå thuêåt naây, nhêët laâ nghïå thuêåt veä mùåt Taâo Thaáo cuãa Keáp Thuyïn. Töi cho rùçng nûãa thïë kyã nay, chó coá hai ngûúâi àoáng thaânh cöng vai Taâo Thaáo laâ Keáp Thuyïn vaâ nghïå sô nhên dên Nguyïîn Quang Töën. Nhûäng ngûúâi veä mùåt Taâo Thaáo möåt caách nghïå thuêåt cuäng chó coá Keáp Thuyïn röìi àïën öng Töën. Caái kheáo cuãa viïåc veä mùåt khöng chó laâ veä àeåp neát mùåt vïì phûúng diïån taåo hònh maâ phaãi veä sao cho löåt taã àûúåc tñnh caách cuãa nhên vêåt Taâo Thaáo. Ngûúâi ta goåi laâ mùåt trùæng Taâo Thaáo. Thêåt laâ khoá khi böå mùåt nhên vêåt tuöìng khöng coá neát àoã, neát LYÁ KHÙÆC CUNG 64 àen, khöng coá dùçn di, löëm àöëm. Mùåt Quan Cöng àoã, mùåt Bao Cöng àen, mùåt Trûúng Phi rùçn ri v.v... àïìu dïî veä. Mùåt Taâo Thaáo rêët khoá veä, laåi laâ caái maâu trùæng àöåc àaáo. Noá khöng phaãi laâ caái trùæng nhïî nhaåi cuãa caác cö gaái trong phoâng the, khöng phaãi laâ caái trùæng kiïíu baåch diïån thû sinh; khöng phaãi laâ caái trùæng tang toác maâ phaãi laâ maâu trùæng cuãa buång con caá. Thûúâng thûúâng, maâu trùæng tûúång trûng cho sûå trong saåch, cao àeåp, nhûng ngoaâi caái maâu trùæng úã buång con caá laå luâng naây, khöng möåt maâu sùæc naâo löåt taã àûúåc caái thêìn cuãa Taâo Thaáo. Trong vùn hoåc, Taâo Thaáo àûúåc miïu taã: huâng taâi àaåi lûúåc tuác trñ, àa mûu, vùn voä kiïm toaân, vuä phi phaâm, anh huâng àuã mùåt, àa nghi, ghen ty, khêíu phêåt têm taâ, gian traá, hung aác, ñch kyã haåi ngûúâi, gian ngoan cuâng cûåc v. v... Möåt nhên vêåt nhû vêåy thò phaãi duâng maâu gò àïí veä mùåt cho thêåt khúáp vúái caái chêët cuãa con ngûúâi öng ta thêåt laâ khoá. Bêët kyâ maâu sùæc naâo veä lïn mùåt öng ta àïìu múâ nhaåt vaâ vö duyïn khöng taâi naâo löåt taã àûúåc caái , “thêìn” cuãa öng. Caái khoan dung hún ngûúâi cuäng truâm lïn caái loâng ghen ty vö kïí, caái khñ khaái khaác thûúâng che àêåy caái loâng riïng quaá quùæt. Caái mûu lûúåc thiïn taâi ài liïìn vúái caái gian taâ khön xiïët taã. Caái chñ khñ àaåi baâng laåi chûáa àûång chuát nhoã nhen, khön ngoan giaão hoaåt, thõnh tònh vaâ giaã döëi, khùèng khaái vaâ heân maåt, haâo hoa vaâ cay àöåc... Têët caã nhûäng thûá traái ngûúåc vúái nhau àïìu khoá coá ranh giúái roä rïåt trong con ngûúâi, Taâo Thaáo. Têët caã quyïån laåi rêët haâi hoaâ trong möåt thïí thöëng nhêët. Maâu sùæc cuãa tñnh caách Taâo Thaáo phûác taåp nhiïìu maâu veã khön lûúâng. Do vêåy, chó coá böå mùåt trùæng múái coá thïí bao quaát àûúåc. Maâu trùæng laâ khöng maâu maâ cuäng laâ têët caã moåi maâu cöång laåi. Ve mùåt Taâo Thaáo vò thïë phaãi duâng àïën maâu trùæng cuãa buång con caá. Cuå thïí àoá laâ neát àöåc àaáo trong nghïå thuêåt hoaá trang maâ nhiïìu ngûúâi chûa biïët. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 65 CA TRUÂâ DOÂNG NHAÅC DÊN CA HAÂ NÖÅI Nguyïn lyá cuãa ca, nhaåc cöí kim laâ nhùçm khai thaác nhûäng nhên töë tûúng phaãn vïì êm sùæc, êm chêët àïí ài túái sûå haâi hoaâ qua nhûäng phûác àiïåu àan kïët laåi vúái nhau. Ca nhaåc ca truâ phuâ húåp vúái nguyïn lyá àoá. Tiïëng àaân àaáy vûâa cûáng vûâa mïìm, àuåc, khaân (gioång khaân laâ gioång àûúåc giaãi phoáng). Cêy àaân àaáy daâi lm2, coá ba dêy chuâng. êm thanh cuãa noá phaát ra laâ sûå chùæt loåc cuãa àaân nguyïåt, àaân tûá, àaân thêåp luåc, àaân tyâ baâ húåp laåi. Möåt mònh chiïëc àaân àaáy thay thïë àûúåc cho nhiïìu nhaåc cuå. Thuâng àaân khöng coá mùåt hêåu. Tiïëng phaách khö gioân, tung tùng, êëm, nùång tònh. Tiïëng haát cuãa àaâo nûúng deão, mïìm, mûúåt... Tiïëng tröëng chêìu thaãng thöët, bêng khuêng, xa vúâi... Têët caã quyïån laåi vúái nhau taåo nïn caái thao thûác ngaân nùm maâ ngûúâi Trung Quöëc goåi laâ “Thiïn cöí chi mï”? Giaãn àún hún goåi laâ sûå hêëp dêîn lúán. - Ba loaåi nhaåc cuå: Phaách, àaân àaáy vaâ tröëng chêìu laâ nhûäng nhaåc cuå 100% Viïåt Nam. Nùm 1980, chuyïn gia vùn hoaá cuãa töí chûác A.C.C.T laâ öng Zakpa àaä phaát biïíu sau khi dûå möåt buöíi ca truâ Vùn Miïëu: “Buöíi biïíu diïîn ca truâ àaä cho töi hûúãng möåt loaåt nhûäng: nûúác mùæt, tònh caãm, dûä döåi, tònh yïu, sûå vuöët ve êu yïëm vaâ têm linh.. Ca truâ coá àuã caác thïí loaåi: trûä tònh, laäng maån, sûã thi anh huâng ca, giaáo huêën... Caác baâi haát ca truâ giaâu chêët thú, ca. Chuáng thoaáng coá neát thú Àûúâng, tranh thuyã laåc, laåi thêëm chêët dên gian, nhiïìu nhaåc tñnh vaâ kõch tñnh. Ca truâ coá chuát buöìn. Nhûng chêët buöìn naây khöng phaãi laâ caái buöìn bònh thûúâng maâ laâ caái buöìn to lúán: trêìm ngêm, sêu lùæng, suy nghô, caãm xuác noá laâm cho nhûäng cöng viïåc bïì böån cuãa traái tim àûúåc haâi hoaâ. Nhaåc sô Nguyïîn Xuên Khoaát àaä boã ra nhiïìu nùm thaáng àïí nghiïn cûáu vaâ hoåc ca truâ. Nùm 1940, öng viïët trïn baáo Ngaây Nay. “Àûáng vïì phûúng diïån hoaâ êm maâ xeát, löëi haát aã àaâo laâ khöng thïí chó trñch vaâo àêu àûúåc. Ta chó nïn lùæng tai maâ nghe sûå húåp nhêët, àöëi chiïëu, thùng bùçng hoaân LYÁ KHÙÆC CUNG 66 toaân cuãa mêëy loaåi nhaåc khñ goáp vaâo vúái lúâi ca. Nùm 1944, öng laåi viïët trïn baáo Thanh Nghõ: Chuáng ta coá thïí tûå haâo rùçng, khöng möåt tiïëng haát naâo trïn thïë giúái coá thïí àeåp nhû tiïëng haát cuãa àaâo nûúng ca truâ! öng laåi thïm : “Àaâo nûúng laâ con chim hoaå mi cuãa thú ca Viïåt Nam” Suöët caã chùång àûúâng gêìn 1000 nùm trúã laåi àêy, ngûúâi Haâ Nöåi khöng bao giúâ sao laäng nghïå thuêåt ca truâ kïí tûâ khi doâng nhaåc naây coân laâ haát úã cûãa àònh, haát úã thaânh thõ röìi vaâo kinh àö. Vaâ röìi noá laåi tûâ kinh àö maâ trúã vïì vúái thaânh thõ, vúái caác xoám laâng. Noá khöng ngûâng àûúåc caãi tiïën, hoaân thiïån caã vïì hònh thûác lêîn nöåi dung àïí trúã nïn löëi haát ca truâ ngaây nay. Noá àûúåc lan toaã ài moåi núi vaâ cuäng ài nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. ÚÃ àêy, thanh vaâ sùæc cuãa noá cuäng àûúåc nêng niu, kñnh nïí. Tûâ nhûäng nùm 1980 - 1940, úã Haâ Nöåi luön töí chûác nhûäng cuöåc thi haát ca truâ vaâ àaánh àaân àaáy vúái sûå tham gia cuãa nhiïìu àaâo keáp quaái kiïåt, haång nhêët úã Haâ Nöåi vaâ tûâ caác tónh Bùæc Ninh, Thaái Bònh, Nam Àõnh, Sún Têy, Thanh Hoaá, Haâ T nh v.v... Caác cuöåc thi àûúåc töí chûác long troång taåi àïìn giaáo, phûúâng Löî Khï, Àïìn Haâng Quaåt, àïìn Phöë Huïë, àïìn Ngoåc Haâ, Haâng Giêëy, Thuã Khöëi, Gia Lêm, Baát Traâng... Ngûúâi àoaåt giaãi nhêët àûúåc phong laâm thuã khoa. Ngûúâi àoaåt giaãi nhò àûúåc goåi laâ aá khöi. Phaãi laâ ngûúâi àûúåc giaãi trong caác cuöåc thi naây úã Haâ Nöåi múái laâ tuyïåt myä, laâ àaáng mùåt. Hoå baão nhau: “Phi Haâ thaânh bêët xûáng cêìm ca”. Coá möåt lêìn, cuå thên sinh ra baâ Quaách Thõ Höì laâ ngûúâi Kinh Bùæc, coá taâi ca nhêët Kinh Bùæc, laåi coá nhan sùæc löång lêîy, àaä chùæc mêím àûúåc thuã khoa. Nhûng khöng may, baâ chó àûúåc aá khöi, baâ ùn nùn maäi vaâ quyïët têm reân luyïån cho con gaái cöë àoaåt danh hiïåu thuã khoa thay baâ. Àoá laâ caã möåt sûå ên hêån truyïìn kiïëp. Tûâ nhûäng nùm 1930, thaânh phêìn nhoám trònh diïîn ca truâ luön àûúåc caác nhaâ nho, nhaâ thú, hoåe giaã cuâng vúái caác taâi nùng dên gian hoaân thiïån àïí nhoám àûúåc ruát thêåt goån nheå àïën nöîi khöng phaãi thïm möåt thaânh viïn naâo maâ cuäng khöng thïí ruát ài àûúåc möåt thaânh viïn naâo. Nhûäng nùm 1930 - 1935, caác danh ca Àaâm Möång Hoaân, Quaách Thõ Höì, Nguyïîn Thõ Phuác, Chu Thõ Böën, Chu Thõ Nùm vaâ caác danh cêìm Àinh Khùæc Ban, Ngö Thïë Tuêët, Phñ Vùn Thoå.. thûúâng àïën Höìng Öng àïí ghi nhûäng àôa haát vïì ca truâ. Danh cêìm Phñ Vùn Thoå laâ thêìy daåy cuãa Nhaåc sô Nguyïîn Xuên Khoaát. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 67 Tñnh àïën nùm 1942, úã Haâ Nöåi coá nhiïìu xoám ca truâ nöíi tiïëng, nhû caác xoám Haâng Giêëy, Hai mûúi böën quan, Vaån Thaái, Khêm Thiïn, Thaái Haâ êëp, Ngaä Tû Súã, Phuâng, v.v... Xa möåt chuát coá caác xoám Gia Lêm, Thuã Khöëi, Baát Traâng, Bùæc Ninh, Quöëc Oai, Tûâ Liïm... Nùm 1977, úã Haâ Nöåi coá nhoám cêu laåc böå ca truâ úã àïìn Bñch Cêu Chuã tõch cêu laåi böå laâ ngûúâi Löî Khï. Nhiïìu khaách nûúác ngoaâi cuäng àïën tham gia cêu laåc böå. Nùm 1979, taåi Liïn hoan nghïå thuêåt caác dên töåc aá Phi töí chûác taåi Ran, baâ Quaách Thõ Höì àaä àûúåc bùçng danh dûå vúái baâi ca truâ: “Xuên röìng chùæp caánh röìng bay”? Lúâi baâi haát cuãa Chu Haâ. Nùm 1983, taåi Möng Cöí, trong cuöåc thi nghïå thuêåt cuãa 29 nûúác, baâ Quaách Thõ Höì laåi àoaåt bùçng danh dûå vaâ àùåc biïåt vïì “baâi ca truâ “Tyâ Baâ Haânh,” Möåt thaânh viïn trong ban giaám khaão quöëc tïë àaä bònh: “Tiïëng phaách cuãa baâ Höì laâ möåt tiïën haânh khuác cuãa têm höìn”. Nhaåc sô Trêìn Vùn Khï rêët say mï ca truâ, öng ài khùæp thïë giúái. Àïën àêu, öng cuäng giúái thiïåu ca truâ. Höìi töi gùåp öng úã Pa ri, öng nhúâ töi nhùæn laåi vúái caác baån treã: “,Giúâ àêy, chuáng ta khöng àûúåc nghi ngúâ vïì giaá trõ cao siïu cuãa ca trûâ”... ÚÃ laâng Löî Khï, coân coá àïìn giaáo, phûúâng ca truâ. Núi àêy thúâ töí sû ca cöng vaâ töí giaáo phûúâng. Trong àïìn coân giûä laåi àûúåc caác baãn ghi cheáp vïì sûå tñch caác võ thêìn do Nguyïîn Bñnh laâ tiïën sô àúâi Lï Höìng Phuác soaån. Trong àïìn coân bûác hoaânh phi, bûác cûãa voäng chaåm tröí tinh vi, coá khaám thúâ hai pho tûúång göî sún son thïëp vaâng ngöìi uy nghi. Àoá laâ tûúång öng Àinh Dûå vaâ baâ Àûúâng Hoa laâ töí sû nghïì àaân, phaách, ca, muáa vaâ lêåp giaáo phûúâng. Nay úã Löî Khï coân hún möåt chuåc “hoå” ca truâ. Caác ca nûúng vaâ caác danh cêìm cuãa Löî Khï vêîn ài khùæp núi trònh diïîn. Cuäng nhû xûa, hoå àïìu coá mùåt trong caác cung àònh vua chuáa. Núi àêy coân nhiïìu gia àònh giûä àûúåc nhiïìu böå phaách vaâ nhiïìu cêy àaân àaáy gia truyïìn. Hoå thûúâng töí chûác haát ca truâ trong ngaây lïî töí sû, trong caác dõp lïî, Tïët cuãa hai muâa xuên thu. Khaách úã caác núi àïën thùm hoå trong nhûäng ngaây naây rêët àöng nhû thïí ngûúâi ta ruã nhau vïì thùm laâng quan hoå vêåy. ÚÃã Tûâ Liïm cuäng coân àïìn thúâ töí ca truâ. ÚÃ phöë Haâng Tröëng coá àïìn thúâ möåt àaâo nûúng tûâ àúâi Lï. Naâng tïn laâ Huïå. ÚÃ ngay gêìn chúå Höm cuäng coân àïìn thúâ töí sû giaáo phûúâng ca truâ. LYÁ KHÙÆC CUNG 68 Chuáng ta àïìu biïët, doâng nhaåc ca truâ cuãa Haâ Nöåi àaä coá rêët nhiïìu àïå tûã. Trong àoá coá nhûäng võ lûâng lêîy nhû: Chu Maånh Trinh, Cao Baá Quaát, Nguyïîn Cöng Trûá, Nguyïîn Khuyïën, Dûúng Khuï, Phan Böåi Chêu, Phan Chu Trinh, Taãn Àaâ, Hoaâng Tñch Chu, Xuên Thuyã, Huyânh Thuác Khaáng, Nguyïîn Xuên Khoaát, Phuâng Baão Thaåch, Nguyïîn Khùæc Viïån, Ngö Linh Ngoåc, Höì Tuâng Mêåu, Trêìn Huy Liïåu, Trêìn Huyïìn Trên, Höì Duyïëch, Lï Höìng Phong, Tön Quang Phiïåt, Trêìn Vùn Khï, Vùn Cao, Nguyïîn Tuên v.v... vaâ v.v... Hoå laâ nhûäng nhaâ nho, nhaâ trñ thûác, nhaâ vùn hoáa. Hoå yïu mïën ca truâ vaâ saáng taác ra nhûäng baâi haát cho àaâo nûúng. Mêëy thêåp kyã nay, àaä coá möåt söë nhaåc sô vúát àûúåc möåt chuát hûúng hoa ca truâ vaâ kïët naåp hoå vaâo laâng ca truâ. Hoå laâ: Nguyïîn Cûúâng, phoá Àûác Phûúng, Vùn Thaânh Nho, Huy Thuåc, Àoaân Böíng, Nguyïîn Ngoåc Ninh. v.v... Ngûúâi xûa àaä cho hoå ùn “löåc”. Ca truâ laâ doâng nhaåc truyïìn thöëng, dên gian àûúåc nêng lïn mûác baác hoåc cuãa Haâ Nöåi. Noá cuäng nhû dên ca quan hoå cuãa Kinh Bùæc, vñ dùåm cuãa Nghïå Tônh, ca Huïë cuãa Huïë, ca taâi tûã cuãa Nam Böå v.v... Ca truâ laâ cuãa Haâ Nöåi. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 69 GIOÅNG HAÁT XÊÍM BÊNG KHUÊNG... Xêím laâ loaåi hònh haát noái dên gian úã Viïåt Nam do nhûäng ngûúâi muâ taâi nùng, coá nhiïìu têm tû, mang tiïëng àaân, gioång haát goáp vaâo vúái cuöåc àúâi. Àoá cuäng laâ caách kiïëm ùn duy nhêët cuãa hoå. Ngûúâi haát xêím thûúâng vûâa haát vûâa àaân (àaân bêìu öëng bú). Cuäng coá khi anh ta keáo nhõ, keáo höì hoùåc sûã duång nhiïìu loaåi nhaåc cuå. Baån hoùåc vúå xêím àaánh tröëng möåt mùåt vaâ àaánh cùåp keâ. Caác baâi haát xêím thûúâng mang tñnh chêët tûå sûå, kïí vïì nhûäng nöåi dung phaãn aánh hiïån thûåc xaä höåi. Coá baâi lïn aán nhûäng hiïån tûúång khöng hay. Coá baâi lïn aán, phï phaán, than vaän, khuyïn rùn... Theo lúâi vùn, giai àiïåu àûúåc biïën hoaá trïn nhûäng êm hònh, tiïët têëu chuã àaåo tûâng àoaån hoùåc keáo daâi, sêu lùæng, luác söi nöíi, röån raâng, luác buöìn thaãm. Thónh thoaãng laåi coá nhûäng àoaån “Lûu khöng”: Xêím khöng haát maâ chùm chuá, say sûa biïíu diïîn nhaåc cuå. Anh döìn caã têm lûåc, tröí hïët taâi hoa röìi taåo àaâ àïí haát àoaån sau. Àïën nhûäng àoaån trûä tònh, huï tònh, bi huâng... anh xêím rûúån mònh, ngêíng cao àêìu. Àöi mùæt khöng nhòn thêëy gò cûá hûúáng vaâo xa lùæng mïnh möng. Tay gêëy àaân hoùåc keáo nhõ nhêën nhaá, vuöët ve vaâ ca lïn nöìng naân, söi nöíi, àêìy kõch tñnh. Nhûäng luác naây laâ nhûäng giúâ phuát xuêët thêìn cuãa xêím, gêy àûúåc möåt sûå vûúng vêën lêu daâi trong loâng ngûúâi nghe. Do vêåy, nhûäng ngûúâi thûúãng thûác thi nhau vûát tiïìn vaâo chiïëc chêåu thau beåp àïí thûúãng cho xêím. Caác laân àiïåu cuãa xêím thûúâng toaát lïn tñnh caách tiïu biïíu cuãa têm höìn Viïåt Nam: Quyá troång nghôa tònh, chung thuyã, yïu leä phaãi vaâ àaåo àûác, laåc quan, tin tûúãng vaâo tûúng lai. Mùåc duâ, xêím luön luön úã vaâo möåt cuöåc söëng àêìy vêët vaã, gieo neo. Nhûäng baâi haát cuãa xêím dïî hiïíu, dïî thuöåc, thuöåc röìi caâng muöën nghe. Caái hay cuãa xêím laâ “àaân ngoåt, haát chñn”, löåt àûúåc tònh caãm, coá keâm cûã chó, daáng àiïåu söëng àöång, giaâu chêët biïíu diïîn. Coá nhûäng àïm khuya thanh vùæng, xêím ca, kïí chuyïån chöìng con àaä laâm cho nhiïìu ngûúâi chaãy nûúác mùæt. Àïí nhúá àïën chiïën cöng cuãa LYÁ KHÙÆC CUNG 70 caác chiïën sô trong Trung àoaân Thuã àö ngaây naâo àaä vûúåt söng, anh duäng chiïën àêëu àïí röìi trúã vïì giaãi phoáng Thuã àö, anh xêím thay mùåt möåt ngûúâi dên, heát lïn khuác traáng ca: Khùn goái trïn vai, keã giang höì chêåm bûúác Nghe haát baâi: “Anh khoaá bêng khuêng” Höìn nûúác mang theo goát vaån truâng Ngûúâi ài, khöng mêëy ngûúâi trúã laåi... Non nûúác ta, ngaây nay tûng bûâng vô àaåi. Ún ngûúâi möåt buöíi... àaä qua söng... Baâi xêím “Thêåp ên” laâ möåt laân àiïåu trong nhûäng laân àiïåu chñnh cuãa xêím. Noá ngang thûng vúái nhûäng laân àiïåu àùåc trûng cuãa xêím nhû: xêím chúå, xêím xoan, chïnh bong, riïìm huï, phêìn huï, haát ai... Noá mang möåt sùæc thaái riïng. Noá dên daä, àûúåc quêìn chuáng nhên dên bao giúâ cuäng taán thûúãng möåt caách say sûa, xuác àöång. Bao giúâ noá cuäng cöång hûúãng vúái têm tû, tònh caãm cuãa con ngûúâi úã nhiïìu cung bêåc. Noá noái vïì tònh meå con muön àúâi. Ngûúâi ta àoán nghe “Thêåp ên” röìi múã röång chên trúâi suy ngêîm. Noá buöìn rêìu, thûåc caãm, huâng höìn, khïu gúåi, hao hao caái chêët “oaán thêåp àiïìu” trong cheâo. Noá laåi coá hoå haâng vúái nhaåc vaâ Phêåt, kïí laåi cöng lao cuãa cha meå. Nhûng nhêët laâ meå àöëi vúái àûáa con tûâ luác àûáa con ra àúâi cho àïën khi àûúåc nuöi daåy lúán khön. Àûáa con laâ traái tim, laâ linh höìn, maâ cuäng laâ giêëc mú cuãa meå. Baâi haát cuäng nhùæc nhúã möåt caách kheáo leáo àïën nhiïåm vuå laâm con àöëi vúái cöng lao trúâi biïín cuãa meå. Laåi coân coá yá nghôa nûäa gaâi vaâo laâ àöëi vúái ngûúâi con xûáng àaáng thò meå àeã cuäng laâ quï hûúng, laâ àêët nûúác. Coá thïí lêìm laåc àöëi vúái cha meå seä dêîn àïën lêm laåc vúái quï hûúng. Con ngûúâi haäy coi chûâng! Meå àeã vaâ meå Töí quöëc bao giúâ cuäng thûúng yïu vaâ röång lûúång vúái nhûäng àûáa con. Chñnh vò nhûäng yá naây gùæn boá vúái nhiïìu êín yá sêu xa laâm cho baâi haát xêím “Thêåp ên” àaä coá tûâ rêët lêu àúâi maâ vêîn coân tûúi maäi àeåp àeä vaâ êëm aáp àïën têån bêy giúâ vaâ mai sau. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 71 Khi chuyïín tûâ àoaån naây sang àoaån khaác, xêím taâi nùng duâng thuã thuêåt haát vaâ nhaåc luác tûúi maâu, oaán maâu, luác laåi thùæm maâu... Söë lúâi haát cuãa xêím thûúâng theo lúâi saáu, taám, coá sên si àöi chuát. Xêím hay àûa böën chûä cuãa cêu sau lïn àêìu àïí nhêën maånh vaâ phaát triïín: Meå múái coá thai Kïí tûâ meå múái coá thai êm dûúng, trai gaái, truác mai àïìu... (laâ) tònh. Nhûäng nhoám xêím phiïu lûu, xï dõch hïët núi naây àïën núi khaác. Hoå söëng rêët kham khöí maâ yïu àúâi, mang tiïëng àaân, cêu haát ài lang thang nhên thïë, nhêån tiïìn thûúãng vaâ sûå cûu mang cuãa ngûúâi àúâi. Xêím thûúâng hoaåt àöång úã nhûäng núi coá àöng ngûúâi tuå hoåp, bïn caånh möåt caái quaán haâng, maái chúå, bïën taâu, bïën xe, bïën àoâ, ven söng hoùåc nhûäng núi coá höåi heâ, àònh àaám... Coá khi, vaâi nhoám xêím hoåp laåi vúái nhau. Trûúâng húåp naây xêím coá thïm nghïå sô, thïm nhaåc cuå: tiïu, saáo, thanh la, höì v.v... Coá khi thïm caã àaân thêåp luåc. Hoå diïîn taã hùèn caã möåt tñch chuyïån lúán vaâ têåp trung vaâo nhiïìu àoaån lêm ly, laâm xuác àöång loâng ngûúâi. Coá khi hoå haát thêu àïm suöët saáng. Haát xêím laâ möåt loaåi hònh nghïå thuêåt dên gian, phaãn aánh àûúåc húi thúã cuãa cöång àöìng lao àöång, nhûäng biïën cöë lõch sûã bi huâng, têm tû nguyïån voång cuãa quêìn chuáng. Noá goáp phêìn àûa thïm vaâo nïìn vùn hoaá dên gian Viïåt Nam möåt chuát hûúng sùæc cuãa hoa ngêu, hoa möåc. LYÁ KHÙÆC CUNG 72 CHUYÏÅN VÏÌ NHAÅC HIÏËU XÛA Xûa kia (vaâ caã bêy giúâ), nhûäng àaám tang thûúâng múâi phûúâng hiïëu àïën giuáp àúä. Phûúâng hiïëu coân goåi laâ phûúâng keân haát, phûúâng baát êm. Moåi ngûúâi rêët coi troång àiïìu naây, baão: “Söëng dêìu àeân, chïët keân tröëng”. Nhaâ ngheâo thò múâi phûúâng nhoã, chó coá keân, nhõ vaâ tröëng cúm. Phûúâng baát êm göìm àuã taám nhaåc cuå: höì, nhõ, höì gaáo, saáo, àaân tûá, tröëng cúm, tiu caãnh, keân; keân laåi coá keân àaåi, keân pha. Möîi nhaåc cöng àiïìu khiïín möåt nhaåc cuå. Coá ngûúâi àiïìu khiïín 2,3 nhaåc cuå. Ngûúâi chó huy töëi cao laâ öng truâm phûúâng, öng truâm phûúâng àaãm nhiïåm keân. Vò keân giûä võ trñ “soaái êm”. Nhaåc hiïëu truyïìn thöëng cuãa ta coá 10 laân àiïåu chñnh laâ: Lêm khöëc, Nam Ai, Nam Xuên, Nam Thûúng, Nguä Àöëi, Lûu Thuyã, Con nhaån laåc àaân, Àiïëu Quên, Xuên Nûä, Maä àaáo vö nhên. Nhûng möîi laân àiïåu laåi coá nhiïìu biïën têëu vaâ nhûäng àoaån àïåm, àoaån chuyïín maâu cuãa noá. Do vêåy maâ trúã nïn coá rêët nhiïìu laân àiïåu vö cuâng phong phuá, mang sùæc thaái truyïìn thöëng sêu sùæc vaâ coá giaá trõ cao. Chñnh nhûäng neát nhaåc Xuên Nûä àaä gúåi yá àïí chuáng ta coá àûúåc nhûäng “Lúä bûúác sang ngang” cuãa nhaâ thú Nguyïîn Bñnh, nhûäng “ Cö gaái Viïåt Nam” cuãa Höì Duyïëch. Nhûäng nùm 1975 - 1980, ngûúâi viïët nhûäng doâng naây àaä àûa nhûäng nhaâ nghiïn cûáu êm nhaåc cuãa Hunggari, Bulgarie, Nga, Phaáp àïën thùm möåt vaâi phûúâng úã Bûúãi, Saâi Sún Haâ Bùæc. Hoå àïìu àaánh giaá rêët cao nhaåc hiïëu Viïåt Nam. Hoå rêët caãm àöång khi àûúåc tiïëp xuác vúái nhûäng öng truâm phûúâng nhû öng Kha, öng Sinh, öng Cön. Hoå àaä vaái caác öng. Laân àiïåu Lêm Khöëc coân goåi laâ Lêm Khöëc, Lêëm laâ tûâ cöí, coá nghôa laâ cuäng khoác. Àiïåu Nam Ai buöìn, bi thöëng. Nam Xuên àúä buöìn hún. Nguä Àöëi vaâ Lûu Thuyã nheå nhaâng, lùn tùn, vöì vêåp. Con nhaån laåc àaân miïu taã sûå cö àún, tan taác. Àiïåu Quên taã caái chïët bi huâng cuãa möåt tûúáng quên chïët trêån. Xuên Nûä buöìn cho tuöíi xuên cuãa möåt thiïëu nûä. Noá nhùæc àïën nhûäng giêëc möång ban àêìu rêët xa. laân àiïåu naây rêët hay vaâ rêët àeåp. Maä HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 73 àaáo vö nhên mö taã sûå bi thûúng, huâng traáng khi con ngûåa chiïën trúã vïì maâ trïn mònh noá khöng coá ngûúâi... Xûa kia, úã nhiïìu núi coá nhûäng phûúâng hiïëu do möåt söë ngûúâi têåp húåp laåi. Hoå múâi thêìy vïì, luyïån têåp vúái nhau trong nhûäng luác nhaân röîi. Möîi phûúâng thûúâng coá möåt, hai chaâng treã hoåc nghïì. Hoå phaãi hêìu haå rûúåu, thuöëc, nûúác cho nhûäng ngûúâi àûúåc goåi laâ quan viïn cuãa phûúâng. Nhaåc cuå do phûúâng tûå mua sùæm. Nhaâ coá àaám àïën múâi phûúâng. Möåt nhoám ngûúâi ài theo nhaâ àaám, goåi laâ ài nhêån àaám. Ngûúâi chïët nùçm xuöëng àûúåc liïåm àùåt vaâo aáo quan. Caã gia àònh, caác con, chaáu, hoå haâng tuác trûåc sùén quanh aáo quan. Luác naây, phûúâng keân cûã lïn àoaån Lêm Khöëc vúái sûå hoaâ têëu naáo nhiïåt cuãa têët caã caác nhaåc cuå. Nhûng tiïëng keân vêîn laâ chuã àaåo. Chñnh vaâo luác naây, nhaâ àaám tiïën haânh phaát tang... Tiïëp theo, phûúâng keân têëu nhûäng àiïåu Nam Ai, Nam Xuên, Lûu Thuyã, Nguä Àöëiv.v... Phûúâng keân ngöìi têåp trung vaâo möåt hai chiïëc chiïëu bïn caånh baân thúâ. Phña trong baân thúâ laâ aáo quan ngûúâi chïët. Khi coá àoaân naâo hoùåc ngûúâi naâo àïën phuáng viïëng, ban nhaåc goä mêëy tiïëng tröëng baáo tin khaách àïën röìi caã ban nhaåc cûá nhûäng laân àiïåu: Con nhaån laåc àaân, Àiïëu quên, Maä àaáo vö nhên hoùåc Xuên Nûä sao cho phuâ húåp phêìn naâo vúái thên phêån vaâ sûå nghiïåp lúán hay nhoã cuãa ngûúâi chïët. Trïn àûúâng àûa linh cûäu ngûúâi chïët ra möå, àaám ma phaãi qua caái cöíng laâng. Luác naây linh cûäu phaãi khiïng haå xuöëng thêëp, vaâ ban nhaåc cûã baâi “con nhaån laåc àaân” àïí ngûúâi chïët coá lúâi caáo biïåt. Ra àïën mùåt trûúác cöíng laâng, linh cûäu phaãi quay laåi 180o àïí mùåt ngûúâi chïët àûúåc nhòn caái cöíng laâng lêìn cuöëi. Luác naây, ban nhaåc ruác lïn baâi Àiïëu Quên hoùåc Maä àaáo vö nhên. Tiïëng keân nöíi lïn rêët huâng traáng, bi thûúng maâ cuäng tiïu dao, sûúng khoái. Sau àoá, trïn àûúâng ra àöìng, ban nhaåc cûã nhûäng neát nhaåc böìng bïình, thanh thaãn khöng buöìn lùæm maâ tung tùng, hao hao caái võ “Àûúâng trûúâng tiïîn àûa” cuãa cheâo.. Luác haå huyïåt, phûúâng keân biïíu diïîn hêìu hïët caã mêëy laân àiïåu chñnh coá biïën têëu vaâ xen keä vaâo nhau. Luác thêåt buöìn, luác laåi nheå nhaâng nhû gioá thoaãng, mêy bay vúái nhûäng Kim Tiïìn, Lûu Thuyã... LYÁ KHÙÆC CUNG 74 Àïën chiïìu töëi, nhaâ àaám cuáng vong, khaách àïën phuáng viïëng àaä vaän, phûúng keân daåo ài, daåo laåi möåt söë laân àiïåu àïí chuêín bõ caáo tûâ nhaâ àaám. Nhûng, luác naây laåi laâ luác söi nöíi. Möåt söë ngûúâi thên thñch cuãa ngûúâi chïët mûúån möåt ngûúâi trong phûúâng coá gioång hay, khoác höå mònh. Nhûäng tiïëng khoác àoá àûúåc caã phûúng àïåm nhaåc, nghe thêåt thêëm thña, naäo ruöåt. Nhûng laåi laâ tiïëng loâng. Cö em gaái ngûúâi chïët laâm ùn úã núi xa, lêån àêån vïì chõu tang ngûúâi anh. Cö ta nhúâ baác trong phûúâng khoác höå mònh, baác Giaáp cuãa phûúâng kïí lïí trong tiïëng nhaåc: “Em coá ngúâ àêu, em àõnh buång vïì thùm laâng... laåi àûúåc tin nhùæn. .. anh laåc àûúâng mïånh chung... tûúãng àêu nhúá hoå haâng... Laåi thaânh ra chuyïån... em vïì chõu tang...”. Tiïëng nhõ ngêín ngú vuöët theo: “Coâ coâ... cû... cû û” Ngûúâi nhúâ khoác höå biïëu phûúâng möåt söë tiïìn nhoã, àùåt vaâo chiïëc àôa giûäa chiïëu. Viïåc laâm naây goåi laâ “Thûúãng”. Röìi cûá thïë, tiïëp tuåc vúái nhûäng àoaån khoác höå nhû: Cha úi! caác anh caác chõ vuöng troân Àúâi con raách naát, moãi moân cha khöng hay Hoùåc: Bêy giúâ höìn thaác khöng coân Thò thñm tröng cêåy vaâo ai bêy giúâ... ? Laåi nhû: Cêy rêìu rêìu, coã rêìu rêìu Chuá ài àï nhúá, àïí sêìu cho ai? Hoùåc: Ai laâm cho phêën xa hûúng Cho duyïn lòa phêën, cho töi mêët chöìng v.v... Trúâi àaä vïì khuya, phûúâng keân ruác lïn höìi keân “Tïë vong” röìi xin ra vïì. Nhaâ àaám àûa chên phûúâng ra ngoaâi ngoä, biïëu phûúâng möåt söë tiïìn loát HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 75 tay, noái lúâi caãm ún, biïëu phûúâng 1 chên gioâ, möåt àôa xöi vaâ möåt naãi chuöëi. Têët caã nhûäng thûá naây àûúåc cêåu beá ài theo hoåc nghïì cho vaâo tay naãi. Àïën àêy, töi phaãi kïí vïì möåt öng truâm phûúâng keân. Tïn öng laâ Kha, laâ con ngûúâi phiïu baåt, ài theo phûúâng keân cuãa cha tûâ nùm coân 8 tuöíi. Àïën nùm 20 tuöíi, öng àaä laâ möåt cêy keân nöíi tiïëng. Öng coá mùåt trong hêìu hïët caác àaám tang cuãa caã vuâng Bûúãi, vuâng Tûâ Liïm. Öng laâ ngûúâi rêët hiïíu àúâi, thöng caãm vúái nhûäng caãnh àúâi khaác nhau vaâ rêët lõch laäm. Sau àoá ñt lêu, ngûúâi caác tónh khaác phaãi múâi öng vïì, daåy cho möåt vaâi miïëng àöåc vïì nhaåc hiïëu. Goåi laâ nhûäng “miïëng” àïí àúâi. Tiïëng keân cuãa öng àaä trúã nïn vö àõch. Àaám naâo múâi àûúåc öng àïën laâ möåt àiïìu vinh haånh. Luác naây, ngûúâi ta goåi öng laâ öng chên Kha. Taåi sao vêåy? Taåi öng coá 9 vúå, öng ài àïën àêu cuäng coá ngûúâi xin tònh nguyïån laâm vúå öng. Öng móm cûúâi: “Thò... duyïn phêån phaãi chiïìu öng àïën thöíi keân úã laâng naâo thò úã laåi vúái baâ vúå úã laâng àoá vaâi ngaây. Sau àoá, laåi phiïu lûu àïën laâng khaác. Cûá thïë... àïën luác öng chûâng 60 tuöíi, öng thûúâng sai caác hoåc troâ cuãa öng ài nhêån àaám. Coân öng, öng úã nhaâ àïí daåy nhûäng ngûúâi àïën xin hoåc keân úã mûác àöå cao. Nhûäng nùm 1957 - 1960, töi àûúåc biïët möåt söë nhaåc cöng trong mêëy àoaân nghïå thuêåt vaâ ca nhaåc Trung ûúng cuäng nhû àõa phûúng àïën hoåc öng. Àïën nùm 1994, öng àaä 80 tuöíi. Nhûng öng coân tónh taáo vaâ nhanh nheån. Höìi àoá) baâ dò töi mêët. Baâ laâ ngûúâi àaân baâ khöí, têån tònh giuáp àúä têët caã moåi ngûúâi trong hoå vaâ coi àoá laâ haånh phuác cuãa mònh. Baâ khöng coá chöìng. Töi coá àùåc ên múâi àûúåc chñnh öng dêîn phûúâng àïën “thöíi”cho àaám ma cuãa dò töi. Suöët hai àïm liïìn, phûúâng baát êm coá tiïëng keân cuãa öng chñn Kha àaä laâm cho caã khu xoám Ao Ngang cuãa chuáng töi khöng möåt ai nguã caã. Hoå thñch nghe tiïëng keân cuãa öng chñn Kha... Giúâ àêy, öng àaä laâ ngûúâi thiïn cöí. Öng àïí laåi cho cuöåc àúâi 11 ngûúâi con vaâ chaáu laâ nhûäng nhaåc cöng taâi hoa vaâ nöíi tiïëng. Coân hoåc troâ cuãa öng thò àïëm khöng xuïí. Thiïët nghô, nhaåc hiïëu cuãa ta cuäng laâ möåt maãng quan troång trong kho taâng êm nhaåc Viïåt Nam. Chuáng töi àaä tûâng nghe vaâ àïí yá àïën nhûäng nhaåc àaám, nhûäng musique, funeábre, nhûäng funerailles cuãa phûúng Têy vaâ nhaåc hiïëu cuãa Trung Quöëc. Thiïët nghô, giúái êm nhaåc cuãa nûúác ta cêìn phaãi chuá yá hún nûäa àïën maãng nhaåc hiïëu. Noá cuäng rêët xûáng àaáng nïëu khöng muöën noái noá coá thïí laâm lung lay giúái êm nhaåc quöëc tïë... LYÁ KHÙÆC CUNG 76 CHÊÌU AÃ ÀAÂO CUÖËI NÙM Àoá laâ chuyïån cuãa Haâ Nöåi nhûäng nùm trûúác kia. Sau ngaây tiïîn öng Taáo lïn chêìu giúâi, nhiïìu nhaâ haát úã phöë Khêm Thiïn röån raâng, nhöån nhõp hùèn lïn. Caác nhaâ haát àûúåc goåi theo tiïëng loáng laâ: Nhaâ sang, nhaâ phöë, nhaâ phûúâng. Loaåi “Nhaâ sang” laâ mêëy nhaâ haát sang troång nhêët, khaách laâ nhûäng ngûúâi coá “phûúng diïån”, caác quan chûác sùæc, quan tham, quan phaán, nhaâ baáo, keã syä, keã giang höì cao cêëp hoùåc lûä thûá, khaách coá chûä nghôa nhiïìu. Khaách cuãa “nhaâ phöë” laâ khaách hang trung lûu. Coân “nhaâ phûúâng” laâ nhaâ haát bònh dên goåi laâ khaách tûá xûá, thêåp thaânh. ÚÃ nhûäng nhaâ haát loaåi sang, caác naâng ai nêëy àïìu ùn diïån sang hún hùèn moåi ngaây. Nhûäng kiïíu quêìn aáo múái àûúåc àûa ra. Trang àiïím cuäng rêët kyä. Coá caã nhûäng cö em thuöåc lúáp “ca-valie” àùng xinh (gaái nhaãy àêìm) vïì giuáp thïm viïåc trang àiïím. Caác naâng àoán caác öng anh, caác baån ra vaâo rêìm rêåp suöët ngaây àïí haát möåt chêìu têët niïn. Bùçng nhiïìu hònh thûác khaác nhau. Caác võ khaách àaä tùång cho caác cö em maâ mònh “say” hoùåc coá caãm tònh nhûäng tùng vêåt àùæt tiïìn hoùåc möåt söë tiïìn àuã àïí caác em “chu toaân” cho caã muâa xuên. úã goác naây, ngûúâi ta haát: Ai cêìu phong, maâ gioá tûå àêu sang Hay maãi khaách vùn chûúng tòm kïët baån... Tom tom tom - chaát ... ÚÃ möåt goác khaác, möåt khaách möåt naâng ngöìi bïn nhau trïn ghïë ngûåa. Chaâng laâ thi sô, nùæm lêëy tay naâng, nhòn naâng àùæm àuöëi vaâ ngêm lïn: Öi mùæt xa xöi, mùæt ly kyâ Ta tröng thêëy caã trúâi ta mú ûúác Thêëy boáng caã vêìng àöng thuúã trûúác Caã con àûúâng sao saáng luác ta ài HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 77 Caã àûúâng mêy bao phuã löëi ta vïì... Ngûúâi ta haát úã trïn gaác mêëy cêu trong baâi “Töëng biïåt” sao maâ buöìn thïë: Laá àaâo rùæc löëi Thiïn Thai Suöëi tiïîn oanh àûa luöëng ngêåm nguâi Nûãa nùm tiïn caãnh Möåt phuát trên ai Àaá moân rïu nhaåt Cûãa àöång Àêìu non Àûúâng löi cuä... Ngaân nùm ngú ngên boáng trùng chúi! Cö gaái ngöìi vúái chaâng thi sô laâ möåt ngûúâi àeåp àaä lïn bòa cuãa mêëy söë baáo Tïët úã Haâ Nöåi. Coá tiïëng ngûúâi khoác vúái nhau. Moåi ngûúâi khaáo nhau vïì viïåc öng tham Traác àûa cho nhaâ haát möåt söë tiïìn lúán àïí chuöåc àaâo Uyïín vïì laâm vúå. Nghe àêu öng ta àaä têåu hùèn möåt ngöi nhaâ cho cö. Vaâi cö àaâo chuêín bõ vïì quï, khaách yïu caác cö theo kiïíu yïu lùæm, yïu vûâa hoùåc yïu lang thang cuãa hoå cuäng nhùæn àiïìu chaâo gûãi túái nhûäng ngûúâi thên úã laâng quï vaâ gûãi cho hoå chuát quaâ. Bûäa haát têët niïn göìm têët caã chûâng 6,7 võ khaách thên quen hay lui túái nhaâ haát nhêët goåi laâ khaách Maånh Thûúâng Quên vaâ têët caã caác cö em cuâng dûå chung. Trûúác hïët ,bùçng möåt bûäa ùn thêåt sang maâ caác cö àïìu tröí hïët taâi ba ra àïí töí chûác bûäa tiïåc, cö Tuyïn chuyïn mön laâm moán yïën, cö Lan moán long tu, cö Àaâo moán vêy caá. Àoá laâ nhûäng moán chñnh. Coân vaâi moán phuå do caác cö em khaác phuå traách. Nghïå thuêåt laâm caác moán ùn cuãa hoå thêåt tuyïåt vúâi, kiïíu caách, cêìu kyâ, àuáng võ. Hoå nêëu ngon vaâo bêåc nhêët Haâ Nöåi, chùèng keám àêìu bïëp cuãa nhûäng nhaâ haâng nöíi tiïëng nhû Àöng Hûng Viïn, Myä Kinh. Nhûäng moán ùn thêåt ngon miïång vaâ baây biïån thêåt ngon mùæt àûúåc baây àêìy baân. Tuy LYÁ KHÙÆC CUNG 78 vêåy, moåi ngûúâi àïìu chó nïëm tñ chuát, nghôa laâ ùn chúi búâi. Hoå chuá yá nhiïìu àïën viïåc têm sûå vúái nhau, nhòn nhau vaâ hay nhau. Caác moán traáng miïång cuäng àùåc biïåt. Hoå böí cam taách muái cuäng nghïå thuêåt. Caách múâi ùn cuäng lõch sûå, trên troång, yïu quñ vaâ thên tònh Möåt vaâi öng baån töi cho rùçng caác tiïëp viïn vaâ caác àêìu bïëp nûä úã caác khaách saån ngaây nay coân thua xa chõ em Khêm Thiïn ngaây xûa. Sau bûäa tiïåc, ùn traáng miïång, röìi uöëng traâ ûúáp hûúng nhaâi xong vaâo chêìu haát têët niïn.. Chêìu haát naây rêët àùåc biïåt, hai ba cö em vaâo loaåi coá thïí laâm cho ai khoá tñnh nhêët cuäng phaãi “nhaâo” vaâ ngûúâi àûáng àùæn nhêët cuäng phaãi laåc àûúâng, cúä nhû Àaâm Möång Hoaân trûúác àêy vaâ cuå Quaách Thõ Höì bêy giúâ, thay nhau lïn haát vaâi khöí têm àùæc nhêët. Keáp àaân phaãi àuã ngoán, vûâa bay böíng, vûâa haâo hoa. Ngûúâi cêìm chêìu laâ ngûúâi àûúåc phong laâ “Tû maä” múái àûúåc múâi ra cêìm roi chêìu têët niïn. Àïën ngaây möìng möåt Tïët, nhaâ haát coá cùæm caânh àaâo do chñnh möåt cö em coá con mùæt tinh àúâi lïn têån Nhêåt Tên mua vïì. Chuã nhaâ vaâ caác cö em ùn mùåc löång lêîy, ra têån cûãa àoán võ khaách quyá àïën “xöng nhaâ” lêëy may. Khi àïën xöng nhaâ, khaách mang theo vaâi anh em, chuã nhaâ vaâ caác em múâi khaách ngöìi uöëng traâ thiïët quan êm. Hoå chuác nhau nhûäng lúâi töët àeåp. Cö em àùåt lïn trïn baân möåt chiïëc saáp sún son thïëp vaâng coá nhûäng ö nhoã àûång caác loaåi mûát nguä võ. Khaách àûáng dêåy àùåt lïn giûäa chiïëc traáp möåt phong bò höìng àiïìu àûång söë tiïìn haâo phoáng chûâng caã thaáng lûúng cuãa möåt cöng chûác loaåi trung bònh. Khaách coân phong bao cho caác cö em möîi ngûúâi möåt söë tiïìn coá thïí duy trò sinh hoaåt trong thaáng. Nhûäng ngûúâi giuáp viïåc, phu xe, baâ bïëp cuäng àûúåc khaách múã haâng. Khi khaách àïën xöng nhaâ ra vïì laâ luác nhaâ haát múã cûãa àoán caác quan khaách vaâo xuên. Khi àoá tiïëng phaáo múái nöí. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 79 NGHÏÅ THUÊÅT HAÁT AÃ ÀAÂO Chûâng nhûäng nùm 1940 - 1941, úã Khêm Thiïn coá nhiïìu nhaâ haát aã àaâo. Coá haång sang, thêåt sang, haång giûäa vaâ bònh dên... Luác naây, úã caác núi khaác nhû Vùån Thaái, Hai mûúi böën gian hoùåc Ngaä Tû Súã cuäng coá àuã mêëy haång nhû vêåy, nhûng thûa thúát hún nhiïìu maâ cuäng khöng coá haång thêåt sang daânh cho caác quan lúán tûâ tri phuã trúã lïn, caác quan chûác cao cêëp vaâo laâng Têy hoùåc nhûäng tay giaâu coá thñch chúi ngöng. Loaåi sang thûúâng daânh cho nhûäng quan nhoãm caác öng tham, öng phaán, möåt söë vùn nghïå sô coá gia àònh buön baán hoùåc àûúåc nhúâ cêåy vaâo cha meå, anh em... Loaåi sang úã Khêm Thiïn phaãi kïí àïën nhaâ haát cuãa baâ àöëc Sao vaâ cuãa danh ca Àaâm Möång Hoaân. (Nûä ca sô naây àûúåc caác haäng thu àôa haát Pa theá, Asia, Columbia tranh nhau múâi thu úá a haát nïn rêët nöíi tiïëng vïì ngêm thú, ca truâ... Nhûäng úá a haát cuãa cö àaä àûúåc phaát haânh khùæp Viïåt Nam , taåi Höìng Köng vaâ taåi Phaáp). Loaåi bònh dên göìm àuã moåi thaânh phêìn khaách thöng tuåc hún, nhûng cuäng àêåm neát cuöåc àúâi hún ... Caác nhaâ haát thûúâng theo yïu cêìu cuãa khaách maâ töí chûác nhûäng chêìu haát vaâ chêìu rûúåu. Coá khi chêìu haát keáo theo chêìu rûúåu hoùåc ngûúåc laåi. Nhaâ haát thûúâng coá hai têìng. Têìng dûúái daânh cho haång khaách trung vaâ bònh dên. Têìng trïn daânh cho khaách sang, àûúåc böë trñ nhû úã nhûäng gia àònh quan sang, quyïìn quyá. Thûúâng coá möåt hai bûác bònh phong ngùn caách tûâng khoaãnh. ÚÃ chñnh giûäa laâ möåt giaá löå böå saáng quùæc. Sêåp guå, tuã cheâ àïìu khaãm nhûäng chûä: phuá, quyá, thoå, khang ninh; nhûäng hònh tûúång con dúi vaâ àöìng tiïìn. Möåt baân thúâ coá chiïëc àónh àöìng lúán, möåt loå àöåc bònh cöí vaâ möåt baát hûúng luác naâo cuäng coá khoái bay lïn laâm mêy gioá àïí giûä caái maâu dô vaäng, toaã muâi thúm ngaâo ngaåt vaâ laâm nïn möåt bêìu khöng khñ mú maâng sûúng phuã. Trïn tûúâng cuäng treo möåt vaâi bûác tranh cöí vaâ möåt buát thú phaáp vúái nhûäng neát chûä bay böíng àïí gêy caãm hûáng maånh vúái nhûäng ai coá chuát lûu luyïën àïën chûä nghôa vaâ nghïå thuêåt. LYÁ KHÙÆC CUNG 80 Höm êëy, nhaâ haát nhêån àûúåc phong thû baáo seä coá 4 võ khaách quyá àïën múã chêìu rûúåu vui vaâo luác 8 giúâ töëi... Khaách àïën trûúác giúâ chûâng 15 phuát. Cêåu Phaán Ngön ùn mùåc sang troång nhêët. Cö Xuyïën ra àúä muä, aáo ngoaâi cho khaách vaâ vùæt lïn mùæc aáo. Caác võ khaách ngöìi xuöëng mêëy chiïëc ghïë guå coá mùåt àaá. Gian phoâng vang lïn: Tom tom tom, chaát . . Tûng tûng, tûng... Tiïëng phaách chaãy tung tùng nhû nûúác suöëi. Cö Huïå haát lïn: Ai cêìu Phong, maâ gioá tûå àêu sang! Hay maãi khaách vùn chûúng... tòm kïët baån Gioá húäi gioá, phong trêìn ta àaä chaán Caánh chim bùçng, chñn vaån nhûäng chúâ mong Nïn chùng gioá cuäng chiïìu loâng... Chó laâ vaâi cêu thöi, nhûng ca nhi, thêìy àaân vaâ ngûúâi àaánh tröëng chêìu àïìu laâ nhûäng tay cûå phaách nïn hay lùæm. Noá ngên nga, trêìm böíng, da diïët. Noá mang theo chêët thú Àûúâng, nhûäng àaám mêy lang thang xa xöi, aão aãnh... Cêåu Ngön laâm duyïn vúái öng Baân möåt bao thuöëc Craven A. Öng àaä khûúác tûâ canh haát úã nhaâ àêìu phöë àïí àïën àaánh àaân cho ngûúâi tri kyã. Àaâo Huïå àûúåc biïëu chiïëc khùn san Bom bay. Mêëy cö àaâo khaác àûúåc möîi ngûúâi möåt taá khùn mùåt muâi soa. Caác cö coân coá thïí àûúåc nhêån möåt chuát tiïìn biïëu. Nhûng nhêån vaâo luác khöng ai biïët àïën. Moåi ngûúâi vaâo cuöåc rûúåu àêìy hên hoan, phêën khúãi. Öng tham Traác ngêm mêëy cêu thú say cuãa Vuä Hoaâng Chûúng röìi nêng cheán chuác mûâng sûå gùåp mùåt, chuác mûâng nhaâ haát. Caác chõ em àaä thuöåc tñnh tûâng ngûúâi. Cêåu Ngön vaâ öng Phaán toaâ sûá àûúåc múâi hai ly rûúåu Têy. Coân hai võ khaác duâng hai ly rûúåu Mai Quïë Löå... Caác naâng haát ngöìi bïn caånh caác quan khaách, roát rûúåu rêët kheáo röìi vúái hai baân tay ngaâ, nheå nhaâng àûa lïn miïång khaách: “Em dêng chaâng... rûúåu trûúâng sinh...” . Uöëng xong, hoå thûúãng thûác möåt vaâi miïëng ngon trong baát boáng nhû miïëng boáng thuã, thõt, töm, rêëm vaâ chuát nûúác duâng. Vaâ cûá thïë, vûâa uöëng traân vûâa nïëm naåp. Nhûäng moán nhêëm nhaáp naây do caác cö em lêëy tûâ chiïëc phaång sûá HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 81 Giang Têy ra röìi àïí vaâo baát con, àûa àïën cho khaách. Caác cö gaái múâi, giuåc khaách ùn keão nguöåi. Hoå phe phêíy caái quaåt, quaåt cho khaách. Hoå giúái thiïåu kheáo cho khaách àïí cho khaách biïët nhûäng moán mònh àang ùn àûúåc chïë taåo búãi nhûäng baân tay thên yïu. Nhûäng baân tay êëy cuäng nhùæc nhúã àïën nhûäng baân tay cuãa ngûúâi em gaái, chõ gaái hoùåc chñnh ngûúâi meå thûúng yïu cuãa khaách. - Naâo ... têët caã ... ta caån cheán . Uöëng cho kyâ say... Hoå àûáng lïn, cuång ly röìi ngöìi xuöëng cuäng cuång ly. Hoå baân vúái nhau vïì nhûäng chuyïån vùn, thú. Khen ngûúâi naây, chï ngûúâi kia. Têm àùæc vúái nhûäng aáng vùn, thú hay. Hoå noái vïì Lyá Thaái Baåch, Taãn Àaâ, Àöî Phuã v.v.. Hoå noái àïën nhûäng nùm 1937 - 1938 laâ nhûäng nùm àûúåc goåi laâ Haâ Nöåi vaâng son. Hoå baân lêy caã sang hiïåu may Têy Chu Mêåu úã Haâng Tröëng, hiïåu may aáo daâi Caát Tûúâng úã ngaä nùm Baâ Triïåu vaâ khöng quïn nhùæc àïën cö em vúå cuãa hoaå sô Caát Tûúâng laâ cö Nga - Caát Tûúâng. Rûúåu vaâo thïm, hoå laåi baân sang sùæc àeåp cuãa cö Sñu, cö Sñu laâ em gaái nhaâ tiïíu thuyïët kiïëm hiïåp Lyá Ngoåc Hûng. Cö Sñu àaä laâ hoa khöi Haâ Thaânh vaâ nöíi danh trong nhûäng chúå phiïn Ki meát (Kermesse)... Öng Phaán toaâ sûá àoåc möåt àoaån thú cuãa Huyïìn Kiïu viïët vïì mêëy vêìn thú say cuãa nhaâ thú ngûúâi Phaáp laâ Paul Verlaine. Moåi ngûúâi taán thûúãng öng bùçng caách möîi ngûúâi uöëng möåt ly rûúåu. Trong 4 ngûúâi khaách töëi nay, coá möåt ngûúâi tïn laâ Quy Anh cao dong doãng, lõch thiïåp, àeåp trai, laâ con nhaâ giaâu, moåi ngûúâi thuác giuåc maäi maâ anh chûa lêëy vúå Anh àaä àöî tuá taâi phêìn möåt röìi boã hoåc, laâm cöng viïåc kinh doanh. Anh rêët röång raäi vaâ thñch laâm baån vúái möåt söë caác nhaâ vùn, nghïå sô. Anh rêët say mï haát aã àaâo. Höm nay, anh rêët ñt noái. Ngûúâi ngöìi saát caånh anh laâ àaâo Ngên. Cö cuäng khöng noái gò maâ chó tröng nom, sùn soác cho anh. Hai ngûúâi luön nhòn vaâo mùæt nhau. Thónh thoaãng hoå laåi cûúâi vúái anh àùæm àuöëi: “Àùæm say röìi, Ngûúâi úi” nhû ngûúâi quan hoå baão vêåy. Àaâo Ngên höìn hêåu vaâ nghiïm trang, tûúi tùæn maâ mú maâng. Naâng haát àûúåc rêët nhiïìu loaåi: haát ru, haát haäm, haát ngêm ngöìi. Qua baâi “ 36 thûá gioång” cö haát caã Böìng Maåc, Xa Maåc v.v.. Löëi naâo cö cuäng haát àûúåc rêët LYÁ KHÙÆC CUNG 82 hay, bay böíng, haâng huï, àêìy caãm hûáng... Àïm höm nay, naâng khöng phaãi haát. Baâ chuã ùn mùåc sang troång vaâ cêìu kyâ, ra vúái moåi ngûúâi. Baâ chùæp tay, noái: “Chuáng ta coá chêìu rûúåu sau naây mûâng cho gùåp nhau, mûâng cho em Ngên vïì vúái cêåu Quyâ. Moåi viïåc àaä àûúåc daân xïëp tinh tûúm. Àïí em Ngên ài ... töi thûåc tònh àûát caã ruöåt. Con ngûúâi naây àûúåc caã moåi mùåt. Nhûng thöi. Phaãi gaåt nûúác mùæt maâ chia tay. Coá gùåp mùåt, coá chia tay... Töi nïí cêåu Quyâ. Cêåu àöëi vúái töi rêët àeåp... Vaã laåi, cuäng la duyïn phêån phuâ sinh...”. Cêåu Quyâ àeo vaâo cöí àaâo Ngên möåt thiïëc kiïìng vaâng röìi ngùæm nghña. Luác naây nhûäng gioång haát cêët lïn, tiïëng àaân phaách, tiïëng tröëng chêìu vang lïn. Bêìu khöng khñ trúã nïn xön xao. Giai nhên naãn trñ àùæc Choát yïu hoa... i...i nïn dan dñu vúái tònh...” Moåi ngûúâi laåi uöëng rûúåu, múâi nhau... Qua tiïëng haát, qua nhûäng cheán rûúåu, nhûäng lúâi trao àöíi nhoã nheå vúái nhau, vûâa coá chuát vui veã tiïîn àaâo Ngên ài theo chöìng, vûâa coá võ ngêåm nguâi keã úã ngûúâi laåi ài, vûâa coá sûå suy nghô vïì nhûäng söë phêån. Biïët àêu àaâo Ngên laåi seä bûúác vaâo quaäng àúâi “mûa gioá” naâo àoá... Xûa nay, söë phêån moãng manh cuãa caác ca nhi coá mêëy khi àûúåc vuöng troân? Mêëy võ quan khaách say rûúåu, nùçm caã ra sêåp vaâ ài vùng cuâng caác cö àaâo ngöìi caånh chùm soác. Cêåu Quyâ dùæt tay àaâo Ngên, gêåt àêìu cuái chaâo moåi ngûúâi ra khoãi cûãa, àûa naâng vïì möåt goác phoâng riïng úã möåt laâng vuâng Bûúãi. Luác àêìu, ngûúâi ta vêîn nghi ngúâ vïì möëi tònh cuãa cêåu Quyâ vúái àaâo Ngên. Ai laåi, möåt trai tên àeåp noän, taâi hoa nhû thïë laåi ài lêëy vúå aã àaâo bao giúâ. Nhûng khaác hùèn vúái moåi lúâi dõ nghõ, xò xaâo, hoå ùn úã vúái nhau thêåt àùçm thùæm vaâ coá vúái nhau 4 mùåt con. Àïën luác mêëy ngûúâi con cuãa hoå àaä thaânh gia thêët röìi maâ luác naâo hoå cuäng quêën quñt bïn nhau. Ài àêu cuäng ài hai ngûúâi. Mêëy ngûúâi trong laâng tröng thêëy , hoå liïìn nhaáy nhau: “Hoå Têy quaá àêëy...” * * HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 83 * Nùm 1997, vaâo möåt buöíi saáng muâa thu, do möåt sûå giúái thiïåu naâo àoá, cö ca sô L.A àïën nhúâ töi giaãi thñch cho möåt söë àiïìu vïì haát quan hoå vaâ haát ca truâ..;Cö L.A cuäng trïn 40 tuöíi röìi nhûng vêîn coân sùæc saão lùæm. Vaâ cö giöëng hïåt nhû àaâo Ngên ngaây xûa maâ töi biïët. Trong khi giaãi thñch cho cö, töi nhùæc nhiïìu àïën laâng Y.T úã Bûúãi, cö liïìn hoãi: - Baác biïët roä laâng Y.T thïë? - Vò àoá laâ laâng töi maâ. - Thïë thò chaáu hên haånh àûúåc laâ àöìng hûúng vúái baác... Nhaâ chaáu úã cuöëi laâng. Nhûng àoá laâ ngaây xûa. Bêy giúâ, chûâng möåt thaáng chaáu múái vïì laâng möåt lêìn. Chaáu coá ngûúâi anh chúi àaân dên töåc cho àoaân X, hai chaáu gaái laâ ca sô trong hai àoaân nghïå thuêåt. Chaáu laâ em uát, haát àuã loaåi naâo ca truâ, naâo quan hoå vaâ caã nhaåc múái. - Chaáu laâ... Chaáu laâ con cuãa böë Quyâ vaâ meå Ngên chaáu. Böë meå chaáu àaä mêët caã röìi... - AÂ töi biïët... Töi biïët... öng Quyâ... baâ Ngên. Trûúác àêy, töi khöng thïí naâo taã hïët àûúåc caái àeåp trong nhûäng tiïëng haát xuêët thêìn cuãa àaâo Ngên. Töi cûá tiïëc maäi súå chuáng mêët ài. Nhûng khöng, chuáng àûúåc nhûäng ngûúâi con lúáp sau àoán nhêån. Chùèng haån nhû L.A vaâ rêët nhiïìu ngûúâi yïu mïën chuáng, laâm tûúi treã laåi nhûäng tinh hoa tûúi àeåp cuãa chuáng. Nhûäng tiïëng haát hay truyïìn tûâ àúâi xûa, àaä àûúåc gieo vaâo cuöåc àúâi, vaâo nhûäng thïë hïå thñnh giaã, diïîn viïn nöëi tiïëp àïí hoå nhêån lêëy vaâ tiïëp nöëi mong moãi giûä laåi neát nghïå thuêåt àöåc àaáo vaâ àùåc sùæc cuãa vùn hoaá Viïåt Nam. LYÁ KHÙÆC CUNG 84 SÖËNG CHÏËT VÚÁI NGHÏÌ DIÏÎN Öng Syä Tiïën laâ möåt diïîn viïn kiïm thêìy tuöìng àaä coá nhiïìu vai diïîn laâm cho moåi ngûúâi coân nhúá maäi. Vúái nhûäng vai nhû Quan Cöng, Chu Du, An Löåc Sún thò cho àïën bêy giúâ, chûa ai saánh àûúåc vúái öng. Laâ möåt nhaâ soaån vúã, nghiïn cûáu sên khêëu, öng àaä soaån chûâng hún 40 vúã caãi lûúng cho diïîn khùæp trong nûúác vaâ nûúác ngoaâi. Trong àoá coá chûâng 10 vúã rêët nöíi tiïëng vaâ coá sûác söëng lêu daâi. Öng dêng hiïën cho sûå nghiïåp sên khêëu tûâ nùm lïn 9 tuöíi cho àïën khi nhùæm mùæt. Öng àaä ài diïîn úã nhiïìu núi, khùæp Trung, Nam, Bùæc. Trong laâng caãi lûúng, öng àaä coá möåt võ trñ khöng gò thay thïë àûúåc trong loâng khaán giaã vaâ àöìng nghiïåp. Ngûúâi ta goåi öng laâ con chim àêìu àaân hoùåc hoaâng tûã cuãa caãi lûúng. Daåo àoá, öng nùçm trïn giûúâng bïånh àaä gêìn möåt nùm trúâi. Öng àaä yïëu röìi. Ài àêu cuäng phaãi coá ngûúâi dòu, ùn phaãi coá ngûúâi boán. Trñ nhúá giaãm suát nhiïìu. Chõ Kim Chung vûâa múái ài diïîn úã Phaáp vïì, àïën chaâo öng vaâ chuyïín lúâi caám ún cuãa anh em kiïìu baâo bïn Phaáp túái öng. Hoå àaä diïîn hai vúã caãi lûúng do öng viïët laâ Maåc Tuyïët Lan vaâ Huyïìn Trên cöng chuáa. Ngûúâi xem chen nhau àïën quaá àöng. Caã hai vúã àïìu àûúåc hoan nghïnh nhiïåt hïåt ... öng àûáng dêåy, cöë huy àöång têët caã moåi khaã nùng coân laåi, cêët tiïëng haát. Öng haát liïìn mêëy àoaån hay nhêët trong vúã Maåc Tuyïët Lan laâm cho moåi ngûúâi hïët sûác ngaåc nhiïn vaâ bêët ngúâ. Vò sao öng coá thïí nhúá vaâ haát hay àïën nhû thïë Trïn goâ maá con ngûúâi phiïu baåt êëy giaân giuåa nûúác mùæt. Trong öng run rêíy möåt tònh yïu àùçm thùæm vaâ nöîi khao khaát khöng nguöi. Moåi ngûúâi trong gia àònh khuyïn öng nghó ngúi cho àúä mïåt. Öng coân àoåc thïm möåt vaâi lúâi àöëi thoaåi giûäa Phan Têët Chaánh vaâ “Trêìn Diïåu Thûúâng (vúã Phan Trêìn) röìi múái chõu ngöìi xuöëng. Ngaây höm sau, öng phaãi ài bïånh viïån. Öng bõ hön mï liïìn trong mêëy ngaây röìi qua àúâi ngaây 17 - 1 - 1982. Coân phaãi noái thïm: Àúâi öng àaä no àuã muâi àoái raách. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 85 Nghïå nhên Tû Liïn laâ öng truâm möåt gaánh cheâo cuãa chiïëu cheâo Hûng Yïn. öng àaä tung hoaânh nhiïìu nùm khùæp moåi chiïëu cheâo quanh vuâng chêu thöí söng Höìng. Bêët cûá möåt gaánh cheâo naâo cuäng nùn ai öng àïën tham gia, giuáp àúä. Nhûäng ngûúâi trong laâng cheâo khöng ai laâ khöng biïët öng. Àïën luác tuöíi àaä cao, öng vêîn diïîn vaâ coân truyïìn nghïì cho caác lúáp treã khöng biïët mïåt moãi. Àïën khi khöng thïí diïîn àûúåc nûäa, öng cuäng khöng chõu vùæng mùåt trong caác àïm diïîn. Nhûäng luác naây, öng ngöìi sau caánh gaâ àïí àûúåc àùæm mònh vaâo caái khöng khñ tûng bûâng cuãa sên khêëu, àïí nghe haát, xem diïîn. Nhûäng caái àoá laâ thûác ùn cuãa öng. Khi vúã cheâo kïët thuác, öng múái lûäng thûäng, chöëng gêåy vïì nhaâ. Möåt lêìn, sau möåt àïm diïîn hay, moåi ngûúâi ra vïì àûúåc möåt luác khaá lêu. Sên khêëu chùèng coân möåt ai, gia àònh khöng thêëy öng trúã vïì Moåi ngûúâi nhúán nhaác ài tòm thò thêëy öng nùçm trïn saân, sau caánh gaâ. Öng tûâ giaä coäi àúâi nheå nhaâng nhû nguã trong êm vang vaâ maâu sùæc cuãa àïm cheâo. Hoaâng Anh laâ nghïå sô caãi lûúng, chuã soaái cuãa àoaân caãi lûúng Phûúng Àöng (Haãi Phoâng). Öng àaä mang laåi vinh quang cho àoaân tûâ nhûäng nùm 1956 - 1983. Nhên dên Haãi Phoâng vaâ caác vuâng lên cêån àïìu mïën möå öng, thñch nghe chuyïån vïì ngûúâi diïîn viïn rêët coá duyïn naây. Coá nhûäng ngûúâi chó cêìn vaâo raåp nghe öng àöí möåt vaâi cêu voång cöí laâ maän nguyïån röìi. Hoaâng Anh àaä àoáng goáp nhiïìu vai coá têm traång khaác nhau maâ àïìu thaânh cöng caã, àïìu àïí laåi dêëu êën trong ngûúâi xem vúái tònh caãm haâm suác, sinh àöång, trûä tònh. Öng àaä rêët thaânh cöng trong nhên vêåt cuå Höìng (Loâ lûãa diïåt Têìn), Àïì Thaám (Hoaâng Hoa Thaám), öng giaâ hoå Trêìn (Höåi soáng Baåch Àùçng), öng Nhên (Tiïìn vaâ Nghôa)... Danh saách naây coân keáo daâi. Öng laâ möåt trong nhûäng nghïå sô hoaân haão vïì ca cuäng nhû vïì diïîn xuêët. Ngûúâi ta goåi öng laâ Huyânh Thaái cuãa Haãi Phoâng. Öng mêët vaâo thaáng 3 nùm 1983. Nùçm trong linh cûäu, öng àûúåc hoaá trang, mang trang phuåc nguyïn nhû trong vai öng Nhên trong vúã “ Tiïìn vaâ Nghôa” laâ nhên vêåt öng thûúâng àoáng vaâ àûúåc hoan nghïnh nhiïìu vúái haâng trùm xuêët diïîn liïn tuåc. Tang lïî cuãa öng àûúåc töí chûác ngay trong raåp. Ngûúâi àïën àöng, kñn chùåt. Phña ngoaâi coân coá chûâng 800 – 900 ngûúâi. Quêìn chuáng, khaán giaã tûâ caác núi àöí vïì tiïîn öng àïìu rûng rûng nûúác mùæt, mang àïën viïëng öng laâ caã LYÁ KHÙÆC CUNG 86 möåt rûâng hoa. Caác võ chûác sùæc cuãa thaânh phöë cuäng àïën tiïîn öng. Möåt söë laänh àaåo cao cêëp gheá vai khiïng linh cûäu cuãa öng ra xe tang. Nhûng, möåt söë quêìn chuáng nhiïåt tònh aâo àïën, xö vaâo, yïu cêìu àïí hoå cuäng àûúåc tham gia vaâo viïåc khiïng linh cûäu cuãa ngûúâi diïîn viïn maâ hoå yïu mïën. Linh cûäu àûúåc ài thïm möåt àoaån àûúâng gêìn 200 meát nûäa röìi múái ra xe tang. Doâng ngûúâi tiïîn àûa öng daâi hïët phöë Phan Böåi Chêu. Nghïå nhên Mêìm laâ truâm gaánh haát cheâo Nguyïn Xaá (Thaái Bònh). Öng laâ diïîn viïn cheâo nöíi tiïëng khùæp caác tónh, kïí caã Haâ Nöåi. öng diïîn cheâo vaâ chúi aác loaåi nhaåc cuå tû khi coân rêët nhoã tuöíi. Àïën khi coá tuöíi, öng vên cöë gùæng coá mùåt trong caái àïm diïîn. Öng söëng trong khöng khñ cheâo cûá nhû caá trong nûúác. Möåt höm, öng thêëy trong ngûúâi khaác lùæm. Öng trõnh troång lêëy hoâm quêìn aáo ra, àùåt giûäa nhaâ. Öng mùåc quêìn trùæng, aáo àoã, thùæt lûng xanh, soi gûúng, veä rêu röìi chñt khùn lïn àêìu... öng noái lúán: “Naây baâ, àaánh tröëng àïì töi ra vai öng Maäng”... Baâ vúå ngaåc nhiïn àïën höët hoaãng. Öng laåi baão: “Thò töi baão cûá gioáng tröëng lïn maâ”... Thïë laâ : tú... rung... tung... tung... tung tung... tung a ... öng Mêìm chöëng gêåy ra , ngêm : Nhaâ nhiïìu khaách àïën thûúâng àem laåi.:. Löåc trúâi luön vêåt àïën tay ta... Mêëy coäi kiïìu giaâ ... Öng ngûâng möåt laát röìi haát “! Laäo say”: Mêëy coäi... i... kiïìu giaâ Cuöën sún laâm mêëy coäi i a ... kiïìu giaâ Àiïìn xiïn, sún daä ...t a laâ chuã nhên... Kyä thuêåt haát cuãa öng thêåt troån veån: ngûâng ngùæt, lïn, xuöëng, ngêm... àïìu tuyïåt caã. Traång thaái say rûúåu trong cuöåc söëng khöng phaãi laâ àeåp àeä gò. Nhûng nghïå nhên Mêìm biïíu diïîn àaä myä hoaá. Nghïå thuêåt vûâa sêu sùæc vûâa múã ra cho loâng ngûúâi möåt traång thaái say sûa, vêîy goåi myä HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 87 caãm trong khaán giaã. Vai laäo say àaä trònh baây àûúåc caái tinh keâm theo möåt chuát thö, caái àeåp keâm theo möåt chuát khöng àeåp lùæm cuãa cuöåc àúâi... Àaä thêëm mïåt, öng laåi noái àïën: Vaâ cha àêy coá mònh con laâ gaái Maâ meå cha thò möi tuöíi möi giaâ Mong cho con coá nuå, coá hoa... Nhûng àïën àêy, öng böîng thúã gêëp, khuyå xuöëng, nùçm ra chiïëu. Öng ra ài maäi maäi. Caã gaánh cheâo haát lïn mêëy laân àiïåu cheâo êm nhaåc nöíi lïn söi nöíi vaâ rêìu rô röìi múái chuêín bõ viïåc tang ma theo di chuác cuãa öng.