Cơ sở thực tiễn và lý thuyết của chủ nghĩa đa văn hóa

Cơ sở thực tiễn và lý thuyết của chủ nghĩa đa văn hóa Bïi ThÞ Minh Ph−îng(*), NguyÔn Thi Ph−¬ng(**) Tãm t¾t: Chñ nghÜa ®a v¨n hãa lµ mét kh¸i niÖm ra ®êi tõ thËp niªn 60 cña thÕ kû XX. Tuy nhiªn cho ®Õn nay, nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau xoay quanh thuËt ng÷ nµy vÉn lµ chñ ®Ò g©y nhiÒu tranh luËn trong giíi häc thuËt. Chñ nghÜa ®a v¨n hãa ®−îc hiÓu nh− mét lý thuyÕt triÕt häc víi tham väng qu¶n lý ®−îc tÝnh ®a d¹ng v¨n hãa trong lßng nhµ n−íc d©n téc, nh−ng lý thuyÕt nµy l¹i kh«ng cã ng−êi s¸ng lËp. Do vËy, nh÷ng nghiªn cøu vÒ c¬ së lý thuyÕt vµ thùc tiÔn cho sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa ®a v¨n hãa vÉn cßn bá ngá. Bµi viÕt gãp phÇn lµm râ nh÷ng nh©n tè thùc tiÔn thóc ®Èy sù ra ®êi chñ nghÜa ®a v¨n hãa vµ c¬ së lý luËn cña lý thuyÕt nµy. Tõ khãa: Chñ nghÜa ®a v¨n hãa, §a v¨n hãa, §a d¹ng v¨n hãa 1. C¬ së thùc tiÔn(*)(**) GÇn nöa thÕ kû qua, chÝnh s¸ch v¨n hãa ë nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi ®· ®−a ra môc tiªu thóc ®Èy sù khoan dung vµ t«n träng b¶n s¾c v¨n hãa cña c¸c céng ®ång thiÓu sè. Nh÷ng chÝnh s¸ch nµy ®−îc thùc hiÖn th«ng qua c¸c biÖn ph¸p nh− hç trî c¸c hiÖp héi céng ®ång vµ c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa cña hä, khuyÕn khÝch c¸c h×nh ¶nh tÝch cùc trªn c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng, hoµn thiÖn c¸c dÞch vô c«ng céng nh»m ®¸p øng nh÷ng kh¸c biÖt v¨n hãa trong x· héi. Xu h−íng xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn nh÷ng chÝnh s¸ch nh− vËy ®· ph¶n ¸nh tinh thÇn tù do, d©n chñ, vµ kh¸t väng (*) ThS., ViÖn Th«ng tin Khoa häc x· héi, email: phuongissi@yahoo.com (**) ThS., Khoa Lý luËn ChÝnh trÞ, §¹i häc Má - §Þa ChÊt, email: cat_thuy78@yahoo.com kh¼ng ®Þnh b¶n s¾c cña mçi c¸ nh©n còng nh− céng ®ång trong thÕ giíi ngµy nay. Trong c¸c tµi liÖu h÷u quan, khi bµn vÒ xu h−íng nãi trªn, ng−êi ta th−êng ®Þnh danh b»ng thuËt ng÷ “chñ nghÜa ®a v¨n hãa” (Multiculturalism). Chñ nghÜa ®a v¨n hãa xuÊt hiÖn trong bèi c¶nh ®a d¹ng v¨n hãa ®−¬ng ®¹i vµ mang dÊu Ên ®Æc biÖt cña ®¹o ®øc thùc dông x· héi ph−¬ng T©y. §ã lµ kh¶ n¨ng ph¶n øng mét c¸ch nhanh chãng tr−íc nh÷ng biÕn ®æi cña m«i tr−êng xung quanh, kh¶ n¨ng x©y dùng nh÷ng quan niÖm lý luËn thÝch øng víi nh÷ng th¸ch thøc cña x· héi. Trong vßng vµi thËp kû trë l¹i ®©y, xÐt trong tæng thÓ vµ xÐt tõ gãc ®é thùc tiÔn, cã thÓ coi sù n¶y sinh vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa ®a v¨n hãa ë c¸c quèc gia ph−¬ng T©y nh− mét ph¶n øng hîp lý tr−íc t×nh tr¹ng gia t¨ng tÝnh ®a d¹ng v¨n hãa 12 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 10.2015 trong x· héi. Nguyªn nh©n trùc tiÕp lµm ph¸t sinh chñ nghÜa ®a v¨n hãa lµ kh¸c nhau ë mçi quèc gia do cã nh÷ng ®Æc thï riªng; vµ néi dung cña chÝnh s¸ch ®a v¨n hãa cña mçi n−íc còng chøa ®ùng nhiÒu ®iÓm kh¸c biÖt. Nh÷ng nh©n tè ®−îc x¸c ®Þnh lµm ph¸t sinh chñ nghÜa ®a v¨n hãa lµ phong trµo d©n chñ x· héi vµo nh÷ng n¨m 1970 ë ph−¬ng T©y; sù gia t¨ng di c− vµ nhËp c− vµo c¸c n−íc ph¸t triÓn; sù gia t¨ng nhu cÇu kh¼ng ®Þnh “c¸i t«i”/“b¶n s¾c” ë cÊp ®é c¸ thÓ vµ céng ®ång trong mét thÕ giíi ®ang bÞ toµn cÇu hãa bëi c¸c chuÈn mùc chung. Néi dung d−íi ®©y sÏ xem xÐt tõng nh©n tè cô thÓ. Thø nhÊt, ®ã lµ phong trµo d©n chñ x· héi nh÷ng n¨m 1970 cña nh÷ng céng ®ång thiÓu sè (d©n téc, t«n gi¸o, giíi tÝnh, xu h−íng tÝnh dôc) ®øng lªn ®Êu tranh nh»m kh¼ng ®Þnh sù tån t¹i hîp ph¸p cña m×nh vµ cuéc ®Êu tranh ®ßi quyÒn lîi cña phô n÷. §Æc biÖt, c¸c cuéc ®Êu tranh nµy ®· kh¾c phôc ®−îc sù mÊt c©n b»ng chñng téc (®èi víi ng−êi da ®en ë Hoa Kú) vµ mÊt c©n b»ng giíi tÝnh (vÞ trÝ lÖ thuéc cña phô n÷), gi¶m thiÓu bÊt c«ng b»ng x· héi ®ang tån t¹i trong x· héi ph−¬ng T©y. Thµnh c«ng lín mµ c¸c phong trµo ®¹t ®−îc lµ kh¾c phôc phÇn lín sù mÊt c©n b»ng chñng téc vµ mÊt c©n b»ng giíi tÝnh vèn tån t¹i trong x· héi loµi ng−êi. ThÕ kû XIX ë ph−¬ng T©y lµ giai ®o¹n ®Çu tiªn cña nÒn d©n chñ tù do. Lóc nµy, vÊn ®Ò s¾c téc, t«n gi¸o ch−a thùc sù ®−îc quan t©m, c¸c quèc gia lu«n ®Ò cao b¶n s¾c v¨n hãa cña m×nh, vµ cã hoÆc kh«ng s¸p nhËp nhiÒu d©n téc thiÓu sè kh¸c nhau trong c¬ cÊu thÓ chÕ x· héi. §iÒu nµy kÐo dµi cho ®Õn gi÷a thÕ kû XX, cho thÊy viÖc x©y dùng vµ cñng cè mét b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc chÝnh lµ c«ng cô t¹o nªn tÝnh hîp ph¸p cho nhµ n−íc d©n téc, vµ nhµ n−íc ®· ¸p ®Æt mét chÝnh s¸ch cã hiÖu lùc ®−îc gäi lµ chñ nghÜa v¨n hãa nhÊt nguyªn. Chñ nghÜa v¨n hãa nhÊt nguyªn ®−îc thùc hiÖn mét phÇn b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn c−ìng chÕ hoÆc theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau th«ng qua viÖc sö dông nhiÒu biÓu t−îng nh− quèc ca, ®µi t−ëng niÖm, anh hïng, s¸ch truyÖn dµnh cho trÎ em,v.v... Chñ nghÜa v¨n hãa nhÊt nguyªn kh«ng xãa bá v¨n hãa cña nh÷ng “kÎ kh¸c”, mµ nã chñ tr−¬ng x¸c lËp mét nÒn v¨n hãa chñ ®¹o ®−îc thõa nhËn réng r·i trong khu vùc c«ng. C¸c quèc gia lu«n cã xu h−íng cµo b»ng mäi sù kh¸c biÖt v¨n hãa gi÷a c¸c ®Þa ph−¬ng vµ gi÷a c¸c téc ng−êi, cã “tham väng” tõ thùc thÓ chÝnh trÞ - x· héi trë thµnh thùc thÓ v¨n hãa. Nhµ n−íc lu«n muèn tÇm so¸t tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi, ®Æc biÖt lµ khu vùc c«ng. Tuy nhiªn, trong kho¶ng n¨m m−¬i n¨m qua, c¸c quèc gia d©n téc ph−¬ng T©y ®· cã nh÷ng thay ®æi lín lao vÒ nh©n khÈu häc dÉn ®Õn thay ®æi m¹nh mÏ trªn ph−¬ng diÖn kinh tÕ vµ phóc lîi x· héi. §iÒu ®ã dÉn tíi quyÒn lùc tuyÖt ®èi cña nhµ n−íc ë khu vùc c«ng bÞ gi¶m sót. Thµnh phÇn d©n téc (nation) cña d©n c− ®· tr¶i qua mét sè thay ®æi lín. Tû lÖ “ng−êi da tr¾ng” ®ang gi¶m dÇn trong x· héi do tû lÖ sinh cña hä ngµy cµng gi¶m. Vµo gi÷a thÕ kû XXI, nhiÒu kh¶ n¨ng hä sÏ kh«ng cßn lµ nhãm ®a sè n÷a. §©y lµ ®éng lùc quan träng dÉn tíi viÖc c¸c s¾c téc tr−íc ®©y ®−îc coi lµ yÕu thÕ, thiÓu sè ®i t×m ph−¬ng thøc kh¼ng ®Þnh quyÒn tån t¹i cña m×nh. Tuy nhiªn, tû lÖ ng−êi da tr¾ng vµ da mµu cã sù thay ®æi còng ch−a ph¶i lµ ®iÒu quan träng nhÊt thóc ®Èy t− duy vÒ quyÒn b×nh ®¼ng trong x· héi ®a s¾c téc. Mét nh©n tè quan träng C¬ së thùc tiÔn 13 kh¸c chÝnh lµ tr×nh ®é d©n trÝ cña ng−êi d©n ngµy cµng t¨ng, nhËn thøc vÒ quyÒn lîi cña c¸c céng ®ång yÕu thÕ ngµy cµng râ rµng h¬n, khiÕn hä tù tin vµo b¶n th©n vµ b−íc ®Çu ®Êu tranh ®ßi quyÒn lîi cña m×nh. Lóc ®Çu c¸c céng ®ång thiÓu sè chñ yÕu ®ßi quyÒn lîi kinh tÕ, chÝnh trÞ, nh−ng cµng vÒ sau hä cµng nhËn thøc râ h¬n r»ng cèt lâi cña b×nh ®¼ng ph¶i lµ sù t«n träng b¶n s¾c v¨n hãa, bëi b¶n s¾c v¨n hãa thÓ hiÖn tËp trung nhÊt b¶n chÊt cña mét céng ®ång ng−êi. V× vËy, cuéc ®Êu tranh lóc nµy chuyÓn dÇn thµnh phong trµo ®ßi thõa nhËn b¶n s¾c v¨n hãa. §Êu tranh ®Ó ®−îc nãi tiÕng mÑ ®Î còng lµ mét trong nh÷ng ®éng lùc cho sù ra ®êi chñ nghÜa ®a v¨n hãa, bëi ng«n ng÷ lµ mét yÕu tè quan träng cÊu thµnh b¶n s¾c v¨n hãa cña mét céng ®ång ng−êi. Nhµ n−íc quy ®Þnh ng«n ng÷ chung cho tÊt c¶ c¸c céng ®ång trªn l·nh thæ cña m×nh, nh−ng kh«ng thÓ cÊm c¸c céng ®ång thiÓu sè tõ bá tiÕng mÑ ®Î cña hä. Ph¸p, Anh vµ T©y Ban Nha ®· kªu gäi ¸p ®Æt mét ng«n ng÷ ®ång nhÊt trªn kh¾p l·nh thæ. Nh÷ng ng«n ng÷ nµy “nhÊn ch×m” hoÆc “hÊt c¼ng” nh÷ng ng«n ng÷ vèn lµ thæ ng÷ t¹i c¸c vïng miÒn quan träng (tiÕng Wales, Brittany, Catalonia,...). §iÒu ®ã ®· gÆp ph¶i sù ph¶n kh¸ng m¹nh mÏ tõ phÝa c¸c céng ®ång yÕu thÕ. Ngoµi ra, mét trong nh÷ng biÕn ®æi x· héi vµ v¨n hãa quan träng lµ vai trß cña phô n÷ ngµy cµng ®−îc kh¼ng ®Þnh. Tõ viÖc bÞ giíi h¹n trong khu vùc t−, phô n÷ ®· cã quyÒn tù do ngµy mét nhiÒu trong tiÕp cËn víi khu vùc c«ng. MÆc dï sù ngang hµng vÉn ch−a ®−îc x¸c lËp, song ®· cã nhiÒu phô n÷ ®−îc bÇu vµ bæ nhiÖm vµo v¨n phßng c«ng víi vÞ trÝ cao mµ tr−íc ®ã ®−îc xem nh− ngo¹i lÖ. VÝ dô nh− ë Mü, t−¬ng øng víi sù tan r· trong ph©n biÖt vÒ giíi th× sè l−îng phô n÷ ë tÊt c¶ c¸c cÊp häc sau ®¹i häc ®· ngang b»ng víi nam giíi. Bªn c¹nh ®ã, sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng nhãm t«n gi¸o, xu h−íng tÝnh dôc ®ßi quyÒn ®−îc thõa nhËn còng ®· gãp tiÕng nãi ®Ó nh÷ng chÝnh s¸ch ®a v¨n hãa ra ®êi; vµ sau ®ã lµ nh÷ng lý thuyÕt nh»m luËn chøng cho quyÒn ®−îc thõa nhËn b¶n s¾c cña c¸c nhãm thiÓu sè. Thø hai, ®ã lµ nh÷ng dßng di c− “ch−a tõng cã” vµo nh÷ng n¨m 1960 vµ 1970. §©y lµ sù nhËp c− cña mét l−îng lín d©n di c− tõ c¸c n−íc nghÌo ch©u ¸, B¾c Phi vµ vïng ViÔn §«ng vµo c¸c n−íc ph−¬ng T©y. Trong nh÷ng n¨m 1970, lµn sãng nhËp c− tr¸i phÐp vµo Mü, Canada, Australia vµ c¸c dßng di c− ®æ ®Õn vïng Trung §«ng (n¬i cã nhiÒu nguån tµi nguyªn dÇu löa vµ khan hiÕm lao ®éng) ®· t¨ng m¹nh. Thêi gian nµy còng xuÊt hiÖn nh÷ng h×nh thøc di c− míi ë cÊp ®é khu vùc t¹i ch©u Phi, Mü Latinh, ch©u §¹i D−¬ng vµ §«ng ¸. Vµo cuèi nh÷ng n¨m 1990, Mü còng ®· tiÕp nhËn mét l−îng ng−êi nhËp c− ngang b»ng quy m« cña mét ®ît di c− lín trªn toµn cÇu vµo cuèi thÕ kû XIX. Së dÜ ph−¬ng T©y lùa chän chÝnh s¸ch ®a v¨n hãa v× hä cÇn nguån nh©n lùc gi¸ rÎ ®Õn tõ bªn ngoµi nh»m bï ®¾p cho sù thiÕu hôt cña thÞ tr−êng lao ®éng khi d©n sè b¶n ®Þa ngµy cµng gi¶m vµ l·o hãa. VÒ phÝa nh÷ng ng−êi nhËp c−, hä mong muèn c¶i thiÖn ®êi sèng vËt chÊt vµ vÞ thÕ cña m×nh trong x· héi nªn hä chÊp nhËn nh÷ng c«ng viÖc nÆng nhäc, nguy hiÓm vµ tiÒn c«ng thÊp. C¸ch lùa chän nh− vËy cho thÊy chñ nghÜa ®a v¨n hãa lµ “mét chÝnh s¸ch thùc dông” kiÓu ph−¬ng T©y, thÓ hiÖn ë chç chÊp nhËn viÖc gia t¨ng tÝnh ®a d¹ng v¨n hãa v× lîi Ých kinh tÕ. Víi chñ 14 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 10.2015 nghÜa ®a v¨n hãa, ph−¬ng T©y d−êng nh− rÊt tù tin r»ng hä ®· cã ph−¬ng s¸ch øng phã tr−íc nh÷ng x¸o trén trong cÊu tróc nh©n khÈu vµ v¨n hãa. Tuy nhiªn, nh÷ng diÔn biÕn sau nµy cña c¸c dßng nhËp c− ®· v−ît qu¸ tÇm kiÓm so¸t cña c¸c n−íc T©y ¢u vµ ®iÒu ®ã ®· khiÕn cho chñ nghÜa ®a v¨n hãa bÞ ®æ vì ë khu vùc nµy. Di c− hiÖn nay tiÕp tôc gia t¨ng khi cã nh÷ng nhãm ng−êi ®i t×m kiÕm n¬i tró Èn an toµn, ®ã lµ nh÷ng ng−êi s¬ t¸n hoÆc tÞ n¹n ®Õn tõ khu vùc chËm ph¸t triÓn cña thÕ giíi. Hä lµ nh÷ng ng−êi tÞ n¹n vµ nh÷ng ng−êi cã hoµn c¶nh gièng nh− ng−êi tÞ n¹n buéc ph¶i rêi khái ®Êt n−íc cña hä do lo sî khñng bè, bÞ ng−îc ®·i v× nh÷ng lý do nh− chñng téc, t«n gi¸o, d©n téc, quan ®iÓm chÝnh trÞ. Bªn c¹nh ®ã, chi phÝ du lÞch thÊp h¬n vµ c«ng nghÖ th«ng tin liªn l¹c hiÖn ®¹i ®· lµm cho di c− trë nªn dÔ dµng h¬n, vµ sù t¸i di c− hay di c− quay vßng trë nªn phæ biÕn h¬n. KÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh nµy lµ “mét bé phËn d©n di c− (hîp ph¸p vµ bÊt hîp ph¸p) trong thµnh phÇn d©n c− c¸c n−íc ph¸t triÓn ph−¬ng T©y ®· t¨ng gÊp vµi lÇn, vµ hiÖn nay (tïy tõng quèc gia) chiÕm tõ 5 ®Õn 20% d©n sè (ë nh÷ng ®« thÞ ®Æc biÖt lín, con sè nµy cßn cao h¬n, vµ ®«i khi lªn tíi 50% bao gåm c¶ nh÷ng ng−êi d©n di c− vµ con ch¸u cña hä)” (G. Ju. Kanarsh, 2012, tr.6). C¸c quèc gia “chñ nhµ” ®· ph¶n øng theo nh÷ng c¸ch kh¸c nhau víi vÊn ®Ò nhËp c−. Mét sè chÝnh phñ vèn tõng khuyÕn khÝch nhËp c− ®Ó bï ®¾p l¹i sù thiÕu hôt lao ®éng trong thËp niªn 1960 vµ 1970 ®· buéc ph¶i h¹n chÕ nhËp c−. ý thøc hÖ tù do cña ng−êi ph−¬ng T©y vèn lµ n¬i tin cËy trong thêi hiÖn ®¹i, hä tù hµo r»ng viÖc chµo ®ãn nh÷ng “ng−êi kh¸c” lµ kÕt qu¶ cña viÖc hiÖn thùc hãa t− t−ëng thêi Khai s¸ng. Hä tù tin cã thÓ ®ång hãa ®−îc nh÷ng céng ®ång nhËp c− kÐm cái b»ng truyÒn thèng v¨n hãa mang ®Ëm tÝnh duy lý vµ phæ qu¸t cña T©y ¢u. Tuy nhiªn, sù gia t¨ng tuyÖt ®èi vÒ l−îng vµ gia t¨ng t−¬ng ®èi vÒ tû lÖ d©n sè ®ång nghÜa víi viÖc nh÷ng ng−êi nhËp c− së h÷u mét møc ®é quyÒn lùc kinh tÕ vµ chÝnh trÞ nhÊt ®Þnh trong x· héi. Khi ®ã, nhu cÇu ®ßi ®−îc thõa nhËn cña ng−êi nhËp c− kh«ng chØ ë ph−¬ng diÖn kinh tÕ vµ chÝnh trÞ, mµ h¬n thÕ n÷a, nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa, ng«n ng÷ vµ t«n gi¸o còng cÇn ®−îc thõa nhËn. Thø ba, qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa v¨n hãa ®ang h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ®· kÝch thÝch nhu cÇu kh¼ng ®Þnh b¶n s¾c v¨n hãa cña c¸ nh©n còng nh− céng ®ång v¨n hãa. Toµn cÇu hãa g¾n liÒn víi nh÷ng thµnh tùu vÒ mÆt kinh tÕ, khoa häc vµ c«ng nghÖ nh− th«ng tin c¸p, kinh tÕ sè, Internet... Cïng víi ®ã lµ c¸c luång hµng hãa vµ tiÒn tÖ ®−îc lu©n chuyÓn m¹nh mÏ trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi lµm cho c¸c kh«ng gian kinh tÕ, v¨n hãa ®an lång vµo nhau. NÕu di c− lµ mét kªnh trong giao l−u vµ tiÕp xóc v¨n hãa, th× ngµy nay cïng víi sù trî gióp cña c¸c Ên phÈm v¨n hãa, Internet, dÞch vô viÔn th«ng toµn cÇu..., giao l−u v¨n hãa ®ang diÔn ra ë nhiÒu kªnh kh¸c nhau. §Æc biÖt, nhê m¹ng truyÒn th«ng toµn cÇu, Internet vµ c¸c m¹ng x· héi, c¸c c¸ nh©n cña nhiÒu nÒn v¨n hãa, v−ît qua c¸c trë ng¹i ®Þa lý, vÉn cã thÓ t−¬ng t¸c víi nhau. Bªn c¹nh ®ã, khi tham dù vµo nÒn kinh tÕ toµn cÇu, c¸c quèc gia trªn thÕ giíi trë thµnh ®Þa bµn th«ng th−¬ng cña c¸c dßng ch¶y hµng hãa. ViÖc sö dông c¸c Ên phÈm v¨n hãa, hµng tiªu dïng cña mét nÒn v¨n hãa nµo ®ã còng hµm nghÜa r»ng chóng ta ®ang giao tiÕp víi nÒn v¨n hãa ®ã. T−¬ng t¸c v¨n hãa ë cÊp ®é toµn cÇu nh− vËy dÉn ®Õn viÖc h×nh thµnh nªn nh÷ng chuÈn mùc v¨n C¬ së thùc tiÔn 15 hãa chung cho toµn nh©n lo¹i. §©y lµ mét khuynh h−íng ®¸ng chó ý hiÖn nay. Nh÷ng chuÈn mùc chung ®ang lan tõ lÜnh vùc c«ng nghÖ, kü thuËt sang kinh tÕ vµ v¨n hãa, vµ sau nµy ®−îc hiÓu nh− “toµn cÇu hãa v¨n hãa”. §øng tr−íc “toµn cÇu hãa v¨n hãa”, c¸c quèc gia còng nh− céng ®ång v¨n hãa e ng¹i vÒ nguy c¬ “bÞ hßa tan”, tõ ®ã thóc ®Èy nhu cÇu kh¼ng ®Þnh b¶n s¾c, kh¼ng ®Þnh “c¸i t«i” ®éc ®¸o. MÆc dï nh− ®· ph©n tÝch tr−íc ®ã, nh÷ng lo ng¹i vÒ sù “tan biÕn b¶n s¾c” kh«ng ph¶i kh«ng cã c¬ së, nh−ng “toµn cÇu hãa v¨n hãa sÏ kh«ng ®Î ra mét thø v¨n hãa duy nhÊt vµ ®éc t«n cho toµn thÕ giíi vµ còng kh«ng hÒ lµm tiªu biÕn c¸c nÒn v¨n hãa d©n téc kh¸c; tr¸i l¹i, nã lÊy tÝnh ®a d¹ng cña c¸c nÒn v¨n hãa d©n téc lµm c¬ së ph¸t triÓn. ThÕ nªn, viÖc h×nh dung r»ng, toµn cÇu hãa sÏ ‘xãa sæ’ c¸c nÒn v¨n hãa b¶n ®Þa ®Ó thay vµo ®ã mét sù nhÊt d¹ng vÒ v¨n hãa, lµ hÕt søc phi lý - ®iÒu nµy còng gièng nh− viÖc ng−êi ta h×nh dung vÒ mét céng ®ång mµ kh«ng cã c¸ thÓ trong ®ã” (Ph¹m Th¸i ViÖt, 2006, tr.335). HiÖn nay, nh÷ng ng−êi di c− vÉn th−êng xuyªn cã mèi liªn hÖ víi quª h−¬ng vµ hä vÉn duy tr× b¶n s¾c v¨n hãa céi nguån cña m×nh. §iÖn tho¹i, Internet... cïng c¸c h×nh thøc liªn l¹c kh¸c ®ang gióp ng−êi di c− dÔ dµng gi÷ liªn l¹c víi nÒn v¨n hãa gèc cña hä. VÝ dô nh− céng ®ång ng−êi Hoa ë n−íc ngoµi vÉn nhËn ®−îc sù hËu thuÉn tõ quª h−¬ng qua c¸c kªnh c¸ nh©n, thËm chÝ c¶ kªnh chÝnh phñ. Nh− vËy, vÊn ®Ò tÝnh ®a d¹ng v¨n hãa kh«ng chØ dõng l¹i ë trong kh«ng gian cña mét quèc gia, mµ ®ang cã chiÒu h−íng më réng ë cÊp ®é toµn cÇu th«ng qua tiÕn tr×nh héi nhËp vµ toµn cÇu hãa. ViÖc thõa nhËn tÝnh ®a d¹ng v¨n hãa vµ nghiªn cøu x©y dùng nh÷ng chÝnh s¸ch ®a v¨n hãa nh»m ph¸t huy søc m¹nh cña sù kh¸c biÖt, gi¶m thiÓu xung ®ét ®ang lµ nhu cÇu thiÕt yÕu kh«ng chØ ®èi víi mçi quèc gia nãi riªng mµ cßn ®èi víi céng ®ång thÕ giíi nãi chung. 2. C¬ së lý thuyÕt XÐt trªn ph−¬ng diÖn lý thuyÕt, chñ nghÜa ®a v¨n hãa kÕ thõa nÒn t¶ng lý luËn cña chñ nghÜa tù do cæ ®iÓn vµ chñ nghÜa céng ®ång. Céi nguån thø nhÊt - Chñ nghÜa tù do cæ ®iÓn: Chñ nghÜa tù do cæ ®iÓn ®Ò ra hai nguyªn t¾c c¬ b¶n: QuyÒn con ng−êi vµ chÕ ®é d©n chñ. Nh©n vËt ®iÓn h×nh cña chñ nghÜa tù do cæ ®iÓn lµ J. J. Rousseau víi t¸c phÈm næi tiÕng Bµn vÒ khÕ −íc x· héi. Trong t¸c phÈm nµy, J. J. Rousseau viÕt: “Ng−êi ta sinh ra tù do, nh−ng råi ®©u ®©u con ng−êi còng ph¶i sèng trong xiÒng xÝch”. §Ó tho¸t khái xiÒng xÝch vµ ®¹t ®−îc b×nh ®¼ng thùc sù, Rousseau ®Æt vÊn ®Ò cÇn ph¶i cã mét khÕ −íc (contrat) hay mét c«ng −íc (pacte) x· héi khi con ng−êi tho¸t ra khái tr¹ng th¸i tù nhiªn nh− c¸c ®éng vËt kh¸c ®Ó trë thµnh con ng−êi trong x· héi d©n sù. “Ph−¬ng ph¸p duy nhÊt ®Ó con ng−êi tù b¶o vÖ hä lµ ph¶i kÕt hîp l¹i víi nhau thµnh mét lùc l−îng chung, ®−îc ®iÒu khiÓn b»ng mét ®éng c¬ chung, khiÕn cho mäi ng−êi ®Òu b×nh ®¼ng mét c¸ch hµi hßa” (J. J. Rousseau, 2004, tr.30-31). T×m ra mét h×nh thøc liªn kÕt víi nhau ®Ó dïng søc m¹nh chung b¶o vÖ mäi thµnh viªn: mçi thµnh viªn, trong khi khÐp m×nh vµo tËp thÓ, dïng søc m¹nh tËp thÓ, vÉn ®−îc tù do ®Çy ®ñ nh− tr−íc, vÉn chØ tu©n theo b¶n th©n m×nh. §ã lµ vÊn ®Ò c¬ b¶n mµ khÕ −íc x· héi ®Ò ra c¸ch gi¶i quyÕt. 16 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 10.2015 Tinh thÇn c¬ b¶n nhÊt cña khÕ −íc x· héi ®−îc kÕt tËp vµo ®iÒu kho¶n quan träng nhÊt lµ: mçi thµnh viªn tõ bá mét phÇn quyÒn riªng cña m×nh ®Ó gép l¹i thµnh mét khèi quyÒn lùc chung (quyÒn lùc c«ng céng). Khi khèi quyÒn lùc chung nµy ®−îc h×nh thµnh th«ng qua khÕ −íc x· héi nh− vËy còng cã nghÜa lµ mét nÒn chÝnh trÞ d©n chñ ra ®êi. Sau ®ã, d−íi sù ®iÒu hµnh cña khèi quyÒn lùc chung Êy, c¸c c¸ nh©n vÉn ®−îc tù do, tuy nhiªn, b©y giê tù do cña c¸ nh©n nµy sÏ kh«ng ph−¬ng h¹i ®Õn tù do cña c¸ nh©n kh¸c. Ai ai còng nh− vËy c¶, kh«ng ngo¹i trõ mét ng−êi nµo. Cho nªn sÏ kh«ng ai thiÖt thßi khi tham gia khÕ −íc x· héi. Charles Taylor trong t¸c phÈm The Politics of Recognition (1992) lµ ng−êi ®Çu tiªn chØ ra r»ng, c¬ së lý thuyÕt cña chñ nghÜa ®a v¨n hãa b¾t nguån tõ t− t−ëng trong Bµn vÒ khÕ −íc x· héi. YÕu tè ®−îc kÕ thõa ë ®©y lµ “quyÒn b×nh ®¼ng cña con ng−êi trong khu«n khæ cña khÕ −íc x· héi”. Charles Taylor ®ång ý víi Rousseau r»ng mäi ng−êi trong x· héi ®Òu b×nh ®¼ng víi nhau trong khÕ −íc x· héi - bëi hä cã c¸c quyÒn gièng nhau d−íi c¸i tªn “quyÒn c«ng d©n”. Song «ng kh«ng ®ång t×nh ë chç, Rousseau l¹i coi tËp hîp c¸c quyÒn c«ng d©n gièng nhau Êy lµ b¶n s¾c chung cña mét x· héi. Theo «ng, b¶n s¾c ph¶i lµ c¸i g× ®ã mang tÝnh ph©n biÖt vµ khu biÖt gi÷a ng−êi nµy víi ng−êi kia, gi÷a céng ®ång nµy víi céng ®ång kh¸c. Bëi vËy, khi Rousseau ®−a ra quan niÖm nh− vËy vÒ b¶n s¾c th× cã nghÜa lµ «ng ®· nghi ng¹i sù kh¸c biÖt trong x· héi vµ h−íng tíi mét ®êi sèng chÝnh trÞ ®Ò cao c¸i chung mµ kh«ng ph¶i c¸i riªng (b¶n s¾c). Chñ nghÜa ®a v¨n hãa mÆc dï kÕ thõa ý t−ëng vÒ quyÒn b×nh ®¼ng cña c¸c c¸ nh©n vµ nhãm trong x· héi, song nã l¹i tËp trung vµo vÊn ®Ò “c¸i riªng” mµ kh«ng ph¶i “c¸i chung” nh− chñ nghÜa tù do cæ ®iÓn. Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa ®a v¨n hãa: - Con ng−êi lµ nh÷ng c¸ thÓ ®¬n nhÊt, ®éc ®¸o vµ s¸ng t¹o (John Stuart Mill, 2006). - Con ng−êi còng lµ “thÓ sinh v¨n hãa” vµ nh÷ng nÒn v¨n hãa n¬i hä sinh ra lµ kh¸c nhau. X· héi ®−îc h×nh dung nh− mét bøc tranh mµ ë ®ã, c¸c c¸ nh©n tù t¹o thµnh c¸c b¶n s¾c cña hä vµ theo ®uæi c¸c môc ®Ých riªng t−. ThÓ theo ®ã, Charles Taylor cho r»ng, tr−íc hÕt trong x· héi tån t¹i nh÷ng b¶n s¾c c¸ nh©n vµ nhãm kh¸c biÖt, råi sau ®ã míi ®Õn sù kiÖn “nh÷ng kh¸c biÖt Êy” ngåi l¹i víi nhau bµn vÒ khÕ −íc chung ®Ó t¹o ra mét thÓ chÕ chÝnh trÞ d©n chñ. Bëi vËy, tr−íc tiªn ph¶i cã sù thõa nhËn vÒ mÆt chÝnh trÞ - ph¸p lý cho nh÷ng kh¸c biÖt nµy, råi sau míi lµ sù thõa nhËn nh÷ng quy ®Þnh chung. Víi tinh thÇn nh− vËy, cã thÓ coi Charles Taylor lµ ng−êi ®Çu tiªn tuyªn bè vÒ “sù thõa nhËn chÝnh trÞ” ®èi víi tÝnh ®a d¹ng v¨n hãa trong mét x· héi n»m trong lßng nhµ n−íc, ®ång thêi còng lµ ng−êi ®Çu tiªn cho r»ng b¶n s¾c cña c¸c céng ®ång v¨n hãa thiÓu sè ph¶i ®−îc thõa nhËn. XÐt ®Õn cïng, mÆc dï kÕ thõa chñ nghÜa tù do cæ ®iÓn song chñ nghÜa ®a v¨n hãa lµ häc thuyÕt thiªn vÒ nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña tù do c¸ nh©n ®−îc sèng mét cuéc sèng cña chÝnh m×nh, cho dï phÇn lín x· héi kh«ng t¸n ®ång víi c¸ch sèng ®ã. Còng theo logic nµy, lèi sèng thiÓu sè, sù kh¸c biÖt... nªn ®−îc chÊp nhËn h¬n lµ b¸c bá. Cã thÓ ngÇm hiÓu lµ, ®èi víi mét x· héi tù do, ng−êi d©n kh«ng buéc ph¶i sèng C¬ së thùc tiÔn 17 theo nh÷ng gi¸ trÞ mµ hä kh«ng muèn hay bÞ cÊm sèng theo nh÷ng gi¸ trÞ mµ hä yªu thÝch. Céi nguån thø hai - Chñ nghÜa céng ®ång: LuËn ®iÓm chung cña chñ nghÜa céng ®ång lµ: C¸ nh©n khã hoÆc thËm chÝ kh«ng thÓ tån t¹i ®−îc, ®Æc biÖt trong x· héi hiÖn ®¹i, nÕu kh«ng liªn hÖ víi mét céng ®ång nµo ®ã. H¬n n÷a, mçi c¸ nh©n cßn tån t¹i cïng lóc trong nhiÒu céng ®ång kh¸c nhau, vÝ dô võa lµ thµnh viªn cña mét ®¹i gia ®×nh, võa lµ d©n c− cña mét tæ d©n phè vµ nh©n viªn mét tËp ®oµn, mét céng ®ång v¨n hãa ViÖc tham dù hoÆc thuéc vÒ céng ®ång nµo ®ã sÏ quy ®Þnh b¶n s¾c cña c¸ nh©n Êy. Bëi vËy, mÊt ®i céng ®ång tïy thuéc, c¸ nh©n còng mÊt ®i b¶n s¾c cña m×nh. Will Kymlicka ®i theo h−íng nµy ®Ó lËp luËn cho chñ nghÜa ®a v¨n hãa. Ngay tõ t¸c phÈm Multicultural Citizenship: A Liberal Theory of Minority Rights, n¨m 1995, W. Kymlicka ®· lu«n coi con ng−êi lµ mét thÓ sinh v¨n hãa, theo nghÜa con ng−êi võa lµ s¶n phÈm cña v¨n hãa, lµ vËt mang v¨n hãa, võa lµ chñ thÓ s¸ng t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa. Cã mét kÕt nèi s©u s¾c gi÷a c¸ nh©n vµ céng ®ång v¨n hãa, mµ b¶n th©n mçi c¸ nh©n khi ®−îc thô h−ëng nÒn v¨n hãa th× sÏ khã lßng chèi bá nã. V× vËy, mét x· héi thõa nhËn quyÒn tù do, d©n chñ cña mét c¸ nh©n ®ång nghÜa víi viÖc t«n träng c¸c nhãm v¨n hãa mµ ng−êi ®ã tham dù. Nh−ng ®èi víi W. Kymlicka, chØ thõa nhËn b¶n s¾c v¨n hãa cña c¸c céng ®ång thiÓu sè lµ ch−a ®ñ. ¤ng ®Æc biÖt quan t©m tíi c¸c céng ®ång yÕu thÕ bÞ thiÖt thßi, víi yªu cÇu quyÒn nhËn ®−îc sù b¶o hé ®Æc biÖt. ChÝnh v× thÕ, nhiÒu nhµ nghiªn cøu nhËn ®Þnh W. Kymlicka ®i theo chñ nghÜa ®a v¨n hãa m¹nh. §èi víi chñ nghÜa ®a v¨n hãa, b×nh ®¼ng gi÷a c¸c céng ®ång ph¶i tÝnh ®Õn nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Æc thï cña c¸c céng ®ång thiÓu sè thiÖt thßi, tõ ®ã t¹o ®iÒu kiÖn cho hä cã c¬ héi ngang b»ng víi c¸c céng ®ång ®a sè. “T¹o ®iÒu kiÖn” ®ång nghÜa víi viÖc dµnh cho hä c¸c −u ®·i mµ nh÷ng céng ®ång kh¸c kh«ng ®−îc h−ëng. Mét lÇn n÷a, chóng ta l¹i thÊy sù vay m−în, ch¾p v¸ trong triÕt lý cña chñ nghÜa ®a v¨n hãa. Chñ nghÜa nµy kh«ng cã mét c¬ së lý thuyÕt nhÊt qu¸n. ChÝnh v× thÕ, chñ nghÜa ®a v¨n hãa ®· dao ®éng tr−íc sù lùa chän c¸i chung hay c¸i riªng ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®a d¹ng v¨n hãa. Vµ cuèi cïng, nã ®· lùa chän c¸i riªng mµ kh«ng quan t©m tháa ®¸ng ®Õn c¸i chung, kh«ng ®Æt c¸i riªng trong quan hÖ biÖn chøng dÉn ®Õn c¸i chung. Tuy nhiªn, cÇn ph¶i nhËn thÊy r»ng, mÆc dï “ch¾p v¸” song viÖc nhÊn m¹nh ®Õn c¸i c¸ biÖt, ®Æc thï vµ kh¸c biÖt cña chñ nghÜa ®a v¨n hãa còng nhËn ®−îc sù ñng hé tõ phÝa c¸c phong trµo ®Êu tranh giµnh ®éc lËp ë c¸c n−íc thuéc ®Þa. “B×nh ®¼ng gi÷a nh÷ng kh¸c biÖt” ®−îc ph¸t triÓn thµnh “b×nh ®¼ng gi÷a c¸c d©n téc” vµ “quyÒn tù quyÕt d©n téc”. Tãm l¹i, mét mÆt chñ nghÜa ®a v¨n hãa dùa trªn c¬ së cña chñ nghÜa tù do ®Ó kh¼ng ®Þnh quyÒn tù do c¸ nh©n ®−îc sèng cuéc sèng cña chÝnh m×nh, c¸c lèi sèng thiÓu sè hay sù kh¸c biÖt nªn ®−îc chÊp nhËn h¬n lµ b¸c bá; mÆt kh¸c b¾t nguån tõ nh÷ng khiÕm khuyÕt cña chñ nghÜa tù do, ®ång thêi dùa trªn c¬ së cña chñ nghÜa céng ®ång, chñ nghÜa ®a v¨n hãa cho r»ng cã mét mèi liªn hÖ s©u s¾c gi÷a b¶n s¾c c¸ nh©n vµ céng ®ång v¨n hãa mµ hä thô h−ëng, tõ ®ã kh¼ng ®Þnh quyÒn cña c¸c nhãm v¨n hãa. 18 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 10.2015 XÐt vÒ b¶n chÊt, chñ nghÜa ®a v¨n hãa lµ ph¶n øng chèng l¹i thuyÕt ®ång hãa v¨n hãa khi thuyÕt nµy cho r»ng khèi ®oµn kÕt d©n téc chØ cã thÓ cã ®−îc khi tÊt c¶ mäi ng−êi chÊp nhËn mét nÒn v¨n hãa thèng trÞ. Tr¸i l¹i, chñ nghÜa ®a v¨n hãa cæ vò c¸c nhµ n−íc thùc hiÖn quyÒn b×nh ®¼ng cho c¸c céng ®ång v¨n hãa, ®Ò nghÞ c¸c nhµ n−íc t«n träng, thËm chÝ thõa nhËn nh÷ng kh¸c biÖt v¨n hãa, hoÆc ®i xa h¬n n÷a, ban hµnh c¸c ®¹o luËt b¶o hé nh÷ng kh¸c biÖt v¨n hãa ®ã. 3. KÕt luËn Lµ mét lý thuyÕt kh«ng cã ng−êi s¸ng lËp, nh−ng tõ khi xuÊt hiÖn, chñ nghÜa ®a v¨n hãa l¹i cã nh÷ng ¶nh h−ëng s©u réng ë nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi nh− Canada, Australia, Mü vµ ch©u ¢u. Nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc cña chñ nghÜa ®a v¨n hãa lµ kh«ng thÓ phñ nhËn nh−: - §· gãp phÇn lín lao trong tiÕn tr×nh ®i tíi sù b×nh ®¼ng h¬n gi÷a c¸c céng ®ång ng−êi. - Thóc ®Èy sù hßa hîp d©n téc. - §¸nh gi¸ phª b×nh vÒ mÆt quy ph¹m ®èi víi nh÷ng chØnh hîp vÒ thÓ chÕ trong khu vùc c«ng vèn bÞ coi lµ lµm tæn h¹i hay t−íc ®o¹t quyÒn cña téc ng−êi thiÓu sè v¨n hãa. - Th«i thóc c¸c céng ®ång thiÓu sè thÓ hiÖn vµ kh¼ng ®Þnh b¶n s¾c cña m×nh. Tuy nhiªn, ngoµi nh÷ng ¶nh h−ëng tÝch cùc, chñ nghÜa ®a v¨n hãa còng mang l¹i kh«ng Ýt nh÷ng ¶nh h−ëng tiªu cùc ngoµi mong muèn nh−: - Khi khuyÕn khÝch c¸c céng ®ång v¨n hãa kh¼ng ®Þnh b¶n s¾c cña m×nh, chñ nghÜa ®a v¨n hãa v« h×nh chung ®· t¹o ra mét m«i tr−êng thuËn lîi ®Ó chñ nghÜa cùc ®oan vÒ d©n téc, t«n gi¸o cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn. - Chñ nghÜa ®a v¨n hãa bÞ coi lµ sù hñy diÖt tinh thÇn d©n téc, hay mét sè nhµ nghiªn cøu coi chñ nghÜa ®a v¨n hãa lµ mèi nguy hiÓm thùc sù lµm gia t¨ng sù ph¶n kh¸ng vµ lßng c¨m thï. HiÖn nay, chñ nghÜa ®a v¨n hãa ®ang gÆp ph¶i sù ph¶n ®èi m¹nh mÏ ë nhiÒu quèc gia, ®Æc biÖt lµ ë ch©u ¢u. NhiÒu ng−êi cho r»ng chñ nghÜa ®a v¨n hãa kh«ng cßn thÝch dông n÷a vµ cÇn thay thÕ b»ng mét lý thuyÕt kh¸c mang tªn chñ nghÜa hËu ®a v¨n hãa (hay chñ nghÜa liªn v¨n hãa). Nh−ng theo chóng t«i, chñ nghÜa ®a v¨n hãa vÉn ®ang trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ thö nghiÖm. BÊt cø mét lý thuyÕt nµo còng ®Òu cã nh÷ng khiÕm khuyÕt nhÊt ®Þnh, chØ cã thêi gian vµ thùc tiÔn míi cã thÓ bï ®¾p ®−îc
TµI LIÖU TrÝch dÉn 1. G. Ju. Kanarsh (2012), “§a v¨n hãa: Quan niÖm x· héi vµ thùc tiÔn x· héi”, Tµi liÖu phôc vô nghiªn cøu, sè 50, ViÖn Th«ng tin Khoa häc x· héi. 2. Ph¹m Th¸i ViÖt (2006), Toµn cÇu hãa: Nh÷ng biÕn ®æi lín trong ®êi sèng chÝnh trÞ quèc tÕ vµ v¨n hãa, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi. 3. J. J. Rousseau (2004), Bµn vÒ khÕ −íc x· héi, Nxb. Lý luËn chÝnh trÞ, Hµ Néi. 4. Charles Taylor (1992), The Politics of Recognition, In: Amy Gutmann (ed.), “Multiculturalism and the ‘Politics of Recognition’”, Princeton University Press, Princeton. 5. John Stuart Mill (2006), Bµn vÒ tù do, Nxb. Tri thøc, Hµ Néi. 6. Will Kymlicka (1995), Multicultural Citizenship: A Liberal Theory of Minority Rights, Clarendon Press, Oxford.