Chọn giống cây trồng ngắn ngày - Chuơng 9: Kỹ thuật sản xuất giống đối với cây sinh sản vô tính

1 chư¬ng 9 Kü thuËt s¶n xuÊt gièng ®èi víi c©y sinh s¶n v« tÝnh Các hình thức sinh sản và phương pháp nhân giống vô tính Sinh sản vô tính Vô tính sinh dưỡng Vô phối Thân rễ, bồ, giò, củ, các loại chồi phụ Mắt, đoạn rễ, cành và thân Tế bào, mô, bộ phận Mô sôma bầu nhụy (2n) Đại bào tử mẹ Phôi bất định (2n) Phôi vô tính (2n) Tách chồi, chia cây Giâm, chiết cành; ghép Nuôi cấy in-vitro Công nghệ hạt nhân tạo Nhân vô tính tự nhiên Nhân vô tính nhân tạo 1. Các phương pháp nhân giống vô tính 1.1. Nhân giống bằng phương pháp tách chồi, chia cây • Khái niệm: Là phương pháp nhân giống vô tính tự nhiên, sử dụng các loại thân hành, thân ngầm, chồi sẵn có đủ thân, lá, rễ bất định mọc ở thân ngầm. • Đối tượng áp dụng: Các loại cây ăn quả lớp một lá mầm (dứa, chuối, dâu tây), hoa, cây cảnh (lan, lay ơn, huệ), các loại cây dạng bụi nhiều thân • Cơ sở khoa học: Dựa trên đặc tính sinh sản bằng các loại thân địa sinh, khí sinh, chồi ngầm, chồi thân, chồi nách, chồi cuống, chồi ngọn, chồi thai sinh Vườn vật liệu khởi đầu (Sản xuất, nhân chồi) Vườn ươm Vườn sản xuất Tách chồi, cây, phân loại Sơ đồ quá trình nhân giống bằng phương pháp tách chồi, chia cây Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/ 2 Kỹ thuật: • Chọn cây, chồi: - Chọn cây (đủ rễ, thân lá), chồi đã thành thục (như chồi nách ở dứa, chối đuôi chiên ở chuối), mập, khỏe, không sâu bệnh - Phân loại, chồi đủ tiêu chuẩn có thể trồng thẳng ra vườn sản xuất, các loại chồi còn nhỏ, yếu cần đưa vào vườm ươm một thời gian, đủ tiêu chuẩn thì đem trồng. • Chuẩn bị, trồng: - Trước khi trồng, cần phân loại cây, chồi để đạt độ đồng đều cao, thuận lợi cho chăm sóc, thu hoạch. - Tỉa bớt lá, rễ già để cây phục hồi nhanh. - Ví dụ phân loại chồi dứa theo khối lượng: loại 1 (300-500g) và loại 2 (200-300g). Ưu điểm • Kỹ thuật đơn giản, dễ làm. • Cây con giữ nguyên đặc điểm di truyền của cây mẹ, nhanh ra hoa quả hơn gieo từ hạt. Nhược điểm • Hệ số nhân không cao. • Cây con thường mang theo mầm bệnh từ cây mẹ • Khó đạt đồng đều. • Khái niệm: Là phương pháp kích thích cho cành ra rễ khi còn ở trên trên cây và sau đó cắt đem trồng. • Đối tượng áp dụng: Chủ yếu là các cây thân gỗ (như các loại cây ăn quả: hồng xiêm, cam, quýt, xoài, nhãn); một số loại cây cảnh: đào, mai, hồng,); các loại tre (tre, măng bát độ) • Cơ sở khoa học: - Khả năng phân hóa, khôi phục lại tất cả các cơ quan còn thiếu để trở thành một cây hoàn chỉnh của tế bào. - Tác động của các chất điều tiết sinh trưởng đến vết chiết, kích thích tế bào tượng tầng nhân lên tạo thành mô sẹo. Nếu có bóng tối và đủ ẩm, mô sẹo phân hóa thành tế bào rễ. 1.2. Nhân giống bằng phương pháp chiết cành Vườn vật liệu (sản xuất, giống gốc, đầu dòng) Vườn ươm Chọn cành, xử lý ra rễ nơi chiết (gây vết thương, khoanh vỏ, cạo tượng tầng, bôi chất kích thích, nén đất, bó bầu) Vườn sản xuất Cắt, hạ bầu Xuất vườn Sơ đồ quá trình nhân giống bằng phương pháp chiết cành Stooling Air Layer Stolons Compound Layer Simple Layer Tip Layer Vít cành Vít nhiều đoạn cành Phủ đất Chiết cành cao Chiết ngọn Các bước của phương pháp chiết cành Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/ 3 • Thời vụ: vụ xuân (T2-T4), vụ thu (T7-T8); tránh ngày thời tiết xấu, khắc nghiệt như nắng nóng, mưa phùn gió mùa đông bắcĐối với các loại cây có nhựa mủ có thể chiết vào tháng 11-12, khi cây ít nhựa. • Chọn cành chiết: chọn trên các cây đã ra quả nhiều năm, ổn định về năng suất, sinh trưởng khỏe, sạch sâu bệnh. Chọn cành bánh tẻ, tán đẹp, vị trí ngang tán cây nơi có nhiều ánh sáng, không bị sâu bệnh, đường kính 0,8-1,5cm. • Chuẩn bị chất độn bó bầu: đảm bảo yêu cầu về kết cấu, độ xốp, dinh dưỡng và chất kích thích ra rễ (thường sử dụng các chế phẩm của auxin với các nồng độ và liều lượng khác nhau tùy loại cây).  Kỹ thuật • Khoanh vỏ, bó bầu: - Vết khoanh dài 3-5cm, độ sâu tới phần phần gỗ, bóc bỏ khoanh vỏ cạo hết phần tượng tầng sát gỗ (phần vỏ mềm). - Đối với các loại cây có nhựa mủ (mít, hồng xiêm,), sau khoanh phải phơi 7-15 ngày, trước khi bó bầu thì cạo lại. - Đối với các loại cây khác, khoanh xong có thể bó bầu ngay. - Có thể bôi chất kích thích ra rễ vào phần vỏ trên vết cắt để kích thích nhanh ra rễ; sau đó, bó bầu, bọc nilon và cố định bằng dây buộc. • Chăm sóc bầu chiết: Thường xuyên theo dõi tình hình ra rễ, sâu bệnh, tưới bổ sung kịp thời nếu hỗn hợp bó bầu bị khô. • Hạ và giâm cành chiết: Sau chiết 2-4 tháng, rễ đã phân bố đều quanh bầu, nhiều rễ cấp 2-3 và chuyển từ trắng sang vàng thì hạ bầu; trồng vào luống hoặc bầu nilon trong vườn ươm hoặc nơi râm mát để bàu ra rễ mới, lộc mới và khi thời tiết thuận lợi thì đem trồng. Ưu điểm • Cây con giữ nguyên đặc điểm di truyền, năng suất, chất lượng của cây mẹ. • Nhanh ra hoa quả, rút ngắn thời gian sinh trưởng; rút ngắn thời kỳ xây dựng cơ bản, nhanh thu hoạch. • Cây con có bộ rễ ăn nông, phù hợp nơi mực nước ngầm cao; chiều cao thấp, tán gọn, dễ chăm sóc, thu hoạch và phòng trừ sâu bệnh. Nhược điểm • Ảnh hưởng không tốt đến cây mẹ do bị căt mất cành lá. • Cây chiết thường mang theo mầm bệnh từ cây mẹ • Có sức sống kém hơn và chóng già cỗi hơn cây trồng từ hạt. • Khái niệm: là phương pháp tái sinh nhân tạo các bộ phận rễ, chồi, lá của một đoạn cành hoặc rễ khi cắt rời khỏi cây mẹ, cắm vào giá thể trong môi trường thích hợp để tạo thành cây con hoàn chỉnh. • Đối tượng áp dụng: cho các cây dễ ra rễ (cây ăn quả có múi: các loại chanh, hồng xiêm, ổi, na; đa số cây cảnh, xương rồng; cây công nghiệp: hồ tiêu..). • Cơ sơ khoa học: - Khả năng phân hóa, khôi phục lại tất cả các cơ quan còn thiếu để trở thành một cây hoàn chỉnh của tế bào. - Tác động của các chất điều tiết sinh trưởng đến vết chiết, kích thích tế bào tượng tầng nhân lên tạo thành mô sẹo. Nếu có bóng tối và đủ ẩm, mô sẹo phân hóa thành tế bào rễ. 1.3. Nhân giống bằng phương pháp giâm cành Bẹ lá Cuống lá 1. IAA dự trữ 4. Rễ hình thành 7. Thân hình thành Cắt đoạn cành 3. Mô sẹo hình thành IAA IAA IAA IAA Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/ 4 IAA Vườn vật liệu (Sản xuất, giống gốc, đầu dòng) Vườn ươm Vườn sản xuất Nhà giâm cành Chọn, cắt, bảo quản hom, xử lý ra rễ Ra ngôi Xuất vườn Sơ đồ quá trình nhân giống bằng phương pháp giâm cành Giâm bằng cắt lá Chồi nách Chồi ngọn Thân Lá Chồi mới Cắt 1 lá Cắt mẩu lá Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/ 5 Giâm bằng cắt cành Chồi nách Chồi ngọn Cành Lá Rễ bất định Giâm bằng chồi Giâm bằng hom Cắt phần cuối nhánh Tượng tầng • Thời vụ giâm - Vụ xuân từ 10/2-10/4 - Vụ thu từ 20/9-20/10 • Chọn hom - Chọn trên các cây ổn định về năng suất, khỏe, sạch bệnh, ở thời kỳ ngừng sinh trưởng. - Tốt nhất, sử dụng hom bánh tẻ, không non hoặc già quá, tuổi hom từ 12-18 tháng. • Cắt hom - Hom cành: dài 8-10cm, đường kính 0,3-0,8cm, có 3-4 mắt, để lại ½ - 1 lá trên cùng. - Hom rễ: dài 8-10cm, đường kính 0,5-1,2cm, chú ý đánh dấu đầu nảy mầm (gần gốc).  Kỹ thuật 6 • Bảo quản, xử lý hom - Hom sau cắt phải được giữ để không bị mất nước (phun giữ ẩm, hoặc bôi hai đầu bằng parafin nếu mang đi xa, để lâu). - Xử lý chất kích thích ra rễ: có thể sử dụng một số loại auxin với nồng độ và thời gian xử lý thích hợp. - Hiện có 2 phương pháp xử lý auxin cho hom: + Xử lý nồng độ loãng hay xử lý chậm + Xử lý nồng độ đặc hay xử lý nhanh. • Cắm hom - Sau xử lý, hom được cắm lên luống hoặc vào bầu nilon với giá thể thích hợp. - Độ sâu cắm bằng 2/3 chiều dài hom. - Tiếp tục phun mù trong 7-10 ngày đầu để tránh mất nước. • Chăm sóc hom giâm - Vườn giâm được điều chỉnh nhiệt độ, ánh sàng phù hợp, sau nảy mầm có thể phun bổ sung dinh dưỡng bằng phân qua lá hoặc tưới vào đất. - Khi chồi mọc 6-8 lá, rễ đủ dài phải ra ngôi vườn ươm kịp thời trên luống hoặc bầu nilon, kết hợp tỉa bớt cành, lá, tạo tán • Tiêu chuẩn cây xuất vườn: cao 40-60cm, đường kính gốc cành 0,5-0,6cm, được tạo tán, không bị sâu bệnh. Ưu điểm • Hệ số nhân cao, nhanh, chi phí thấp. • Cây giâm giữ nguyên đặc điểm di truyền cây mẹ; chin sớm, rút ngắn thời gian kiến thiết cơ bản, nhanh thu hoạch; bộ rễ nông thích hợp nơi đất có mực nước ngầm cao. • Lợi dụng giâm cành để rút ngắn thời gian nhân nhanh gốc ghép (ví dụ: cây có múi sau giâm 8 tháng có thể ghép so với 12 tháng nếu gieo từ hạt). Nhược điểm • Không áp dụng rộng rãi được cho nhiều loại cây do hạn chế khả năng ra rễ. • Thường mang theo mầm bệnh từ cây mẹ; có sức sống kém hơn và chóng già cỗi hơn cây trồng từ hạt; • Có thể mang đột biến mầm, chồi làm thay đổi đặc điểm di truyền so với cây mẹ. • Khái niệm: Ghép là phương pháp nhân giống vô tính nhân tạo sử dụng một đoạn thân, cành, mắt ngủ của cây này ghép lên một cây khác để hình thành nên một tổ hợp cây mới. Cây ghép có hai phần: cành ghép và gốc ghép • Đối tượng áp dụng: nhiều loại cây, chủ yếu là các cây thân gỗ, nhiều nhất là các cây ăn quả, cây công nghiệp, cây cảnh. • Cơ sở khoa học: Sự gắn liền, sinh trưởng và con đường vận chuyển bình thường nơi ghép giữa 2 bộ phận gốc và cành ghép nhờ khả năng tái sinh của tượng tầng. 1.4. Nhân giống bằng phương pháp ghép cành Vườn vật liệu (Sản xuất, giống gốc, đầu dòng) Vườn ươm Vườn sản xuất Vườn nhân gốc ghép Chọn mắt, chồi, cành ghép Ghé p Chọn gốc ghép Tổ hợp gốc/cành ghép Sơ đồ quá trình nhân giống bằng phương pháp ghép cành 7 • Thời vụ ghép: - Vụ xuân (tháng 3-4) - Vụ thu (tháng 8-9) - Lưu ý chọn thời vụ thích hợp nhất đối với từng loại cây ở từng điều kiện sinh thái cụ thể. • Yêu cầu về lựa chọn tổ hợp cành/gốc ghép: - Phải có quan hệ huyết thống gần nhau (cùng họ), phải có sức sinh trưởng tương đương (tránh hiện tượng bất tương hợp). - Mắt/cành ghép: chọn trên cây mẹ có năng suất cao, phẩm chất tốt, sản lượng ổn định 3 vụ trở lên; lấy từ cành giữa tán, nơi có nhiều ánh sáng, tuổi từ 4-6 tháng, đường kính gốc cành 4-10mm. - Gốc ghép: Có bộ rễ phát triển, cây sinh trưởng khỏe, dễ nhân giống (bằng hạt hoặc nhân giống vô tính bằng chồi, giâm cành), tiếp hợp được với cành ghép cho tổ hợp sinh trưởng bình thường, lâu dài.  Kỹ thuật • Thao tác ghép: phải nhanh, chính xác, hai bộ phận ghép phải gắn khít, dụng cụ ghép phải tốt. • Chăm sóc sau ghép - Xới xáo, bón phân, tưới nước: sau ghép 27-30 ngày, cắt dây buộc, tiến hành làm cỏ, tưới nước, bón phân như đối với cây gốc ghép. - Tỉa cành: đối với cành dại cần phải cắt bỏ triệt để, sớm và thường xuyên. - Phòng trừ sâu bệnh: không để sâu bệnh gây hại, làm mất hoặc ảnh hưởng đến bộ phận ghép; đặc biệt chú trọng các loại bệnh nơi mắt ghép, các loại sâu chích hút (nhện nhỏ, bọ trĩ). - Xuất vườn: lưu ý đúng tuổi, tùy theo loại cây trồng. Các phương pháp ghép Ghép mắt Ghép mắt nhỏ có gỗ Ghép nêm (Cleft Graft) 8 Ghép vỏ hay ghép luồn vỏ (Bark Graft) Ghép bên hay ghép áp (Side-Veneer Graft) • Ghép nối bên (Splice Graft) Ghép lưỡi (Whip and Tongue Graft) Ghép yên ngựa (Saddle Graft) Ghép bắc cầu (Bridge Graft) 9 Vi ghép Ưu điểm • Hệ số nhân giống cao, đặc biệt là ghép mắt. • Giữ nguyên đặc điểm di truyền, đặc tính tốt của giống ghép (giống cần nhân), kết hợp được đặc tính tốt của cả hai, thường là năng suất, chất lượng cao của giống ghép với bộ rễ khỏe (chịu stress, sâu bệnh) của gốc ghép. • Rút ngắn thời gian sinh trưởng, thời gian kiến thiết cơ bản, nhanh thu hoạch; tạo gốc ghép lùn, cây lùn nhằm tăng mật độ, dễ chăm sóc, thu hoạch; khả năng sinh trưởng tốt, tuổi thọ cao. • Lợi dụng kỹ thuật này để cải tạo vườn cũ; phục hồi lại các vườn cây già cỗi, phẩm chất kém, phục hồi bị suy yếu, hỏng phần gốc rễ; bổ khuyết cành để khôi phục dạng hình chuẩn của các loại cây cảnh. • Nhược điểm • Cây ghép dễ nhiễm bệnh nếu không chú ý chọn gốc, cành ghép sạch bệnh. • Đồi hỏi người làm phải có trình độ, tay nghề thành thạo. • Khái niệm Vi nhân giống hay nhân giống in-vitro là quá trình tách mô tế bào cây từ một cơ quan vô tính của cây mẹ nuôi trong môi trường nhân tạo đặc thù về dinh dưỡng, hormones, và ánh sáng trong điều kiện vô trùng, tạo ra số lượng lớn cây lớn cây trong thời gian ngắn. • Cơ sở khoa học - Sự phân bào nguyên nhiễm. - Tính toàn năng của tế bào. - Nhu cầu về các điều kiện sinh trưởng, phát triển của cây (nhiệt độ, ánh sáng, dinh dưỡng). 1.5. Vi nhân giống (nhân giống in-vitro) Sơ đồ quá trình vi nhân giống bằng phương pháp tạo đa chồi Mẫu nuôi cấy (đỉnh phân sinh, phôi hạt, trụ dưới lá mầm, mầm lá non) Khử trùng Nhân, kéo dài chồi Cảm ứng tạo đa chồi Cảm ứng tạo protocorm Tạo rễ, cây hoàn chỉnh Tạo, nhân và kéo dài chồi Protocorm Vườn huấn luyện Vườn sản xuất Trực tiếp Gián tiếp 1.5.1.Vi nhân giống bằng phương pháp tạo đa chồi 10 Tạo đa chồi ở khoai tây (A-mầm, B-kéo dài mầm và phát sinh chồi nách) A B Tạo protocorm ở lan (A-đỉnh sinh trưởng, B- protocorm) A B 1. Phôi cảm ứng trên môi trường; 2. Cụm chồi trên các môi trường; 3. Cụm chồi được kéo dài; 4. Phát triển chồi đơn; 5. Cây tái sinh trồng trong nhà kính; và 6. Cây tái sinh trồng trong nhà lưới. Sơ đồ quá trình vi nhân giống bằng tạo chồi bất định Mẫu nuôi cấy (các đoạn, lát căt từ các bộ phân thân, lá, cuống lá, hoa, mầm) Khử trùng Nhân, kéo dài chồi Tạo đa chồi Tạo mô sẹo cơ sở trên bề mặt lát cắt Cảm ứng, tạo rễ Nhân và kéo dài chồi Tạo chồi từ ngoại vi mô sẹo, không liên quan đến mô có mạch dẫn Vườn huấn luyện Vườn sản xuất Hình thành chồi trực tiếp Hình thành chồi gián tiếp qua mô sẹo Cảm ứng 1.5.2.Vi nhân giống bằng phương pháp tạo chồi bất định Tạo chồi bất định và hình thành cây hoàn chỉnh (A-chồi bất định, B- cây hoàn chỉnh) Sơ đồ quá trình vi nhân giống bằng tạo mô sẹo Mẫu nuôi cấy Khử trùng Nhân mô sẹo Cảm ứng, tạo phôi Tạo rễ, cây hoàn chỉnh Vườn huấn luyện Vườn sản xuất Cảm ứng tạo mô sẹo Phôi nảy mầm 1.5.3.Vi nhân giống bằng phương pháp tạo mô sẹo Mô sẹo (A) và tạo chồi từ mô sẹo (B) ở Lan A B 11 Quá trình tái sinh cây bông (Gossypium malvacearum L.) bằng tạo mô sẹo 1.6. Nhân giống phôi vô tính – Công nghệ hạt nhân tạo • Hạt nhân tạo (artificial seed): là phôi vô tính bọc trong một lớp vỏ polymer như agar, agarose, alginate Trong cấu trúc lưới của các lớp vỏ đó, nước, chất dinh dưỡng và chất sinh trưởng được cung cấp thay cho nội nhũ, giúp cho phôi vô tính có thể nảy mầm trở thành cây hoàn chỉnh. • Hạt nhân tạo gồm có ba phần: - Phôi vô tính - Vỏ bọc polymer (alginate) - Màng ngoài (calcium alginate) • Sơ đồ nhân: Tách, tạo phôi vô tính Nuôi cấy dịch lỏng trong nồi phản ứng sinh học (bioreactor) Nảy mầm, tạo cây hoàn chỉnh Hạt nhân tạo của giống táo M26 2. S¶n xuÊt gièng khoai t©y • Khoai t©y lµ c©y sinh s¶n v« tÝnh b¶n chÊt di truyÒn cña c©y mÑ ®ưîc truyÒn ®¹t hoµn toµn cho thÕ hÖ sau. • Sù tho¸i ho¸ cña gièng khoai t©y chñ yÕu do nhiÔm bÖnh vµ giµ sinh lý. • Kü thuËt s¶n xuÊt vµ phôc tr¸ng gièng khoai t©y chñ yÕu ®Ó kh¾c phôc hai nguyªn nh©n trªn. • C¸c bưíc s¶n xuÊt gièng khoai t©y: + Giai ®o¹n 1: S¶n xuÊt cñ siªu nguyªn chñng. + Giai ®o¹n 2: S¶n xuÊt cñ nguyªn chñng + Giai ®o¹n 3: S¶n xuÊt cñ thư¬ng phÈm. 2.1. S¶n xuÊt gièng khoai t©y SNC vµ NC Hai phư¬ng thøc s¶n xuÊt ®ưîc ¸p dông: a. NhËp gièng khoai t©y s¹ch bÖnh vµ trÎ sinh lý tõ nưíc ngoµi vµo ViÖt Nam. • L« cñ nµy ®ưîc s¶n xuÊt trong khu vùc ®ưîc qu¶n lý tèt vµ phßng trõ s©u bÖnh t¹o ra cñ SNC. • Tõ cñ SNC nh©n tiÕp trong ®iÒu qu¶n lý tèt kh«ng ®Ó nhiÔm bÖnh t¹o ra l« cñ nguyªn chñng cung cÊp cho s¶n xuÊt. • Phư¬ng thøc nµy chÊt lưîng cñ gièng cao vµ cho n¨ng suÊt vưît h¼n ®èi víi gièng ®· trång nhiÒu n¨m trong ®iÒu kiÖn nưíc ta. Nh©n c¸ch ly, lo¹i bá c©y kh¸c d¹ng, t¹o lËp l« cñ NC §¸nh gi¸ chän dßng tèt, ®óng gièng, hçn cñ t¹o l« cña SNC Vưên vËt liÖu (SNC) trång vµ chän ®Ó thu mét cñ/khãm 12 Chọn lọc trên mặt đất và dưới mặt đất b. Chän läc t¹i c¸c trung t©m nghiªn cøu • Cñ gièng thu ®ưîc ®em nh©n ë nh÷ng n¬i qu¶n lý tèt t¹o ra l« cñ SNC. • Chän läc c©y khoÎ, s¹ch bÖnh thu cñ gièng vô ®«ng xong ph¸ ngñ ®Ó trång vô xu©n t¹o ra l« cñ gièng nguyªn chñng võa s¹ch bÖnh võa trÎ sinh lý. • Víi phư¬ng ph¸p nµy thêi gian b¶o qu¶n cñ gièng còng ®ưîc rót ng¾n kho¶ng 2 th¸ng. 2.2. Phư¬ng ph¸p s¶n xuÊt gièng khoai t©y b»ng øng dông c«ng nghÖ sinh häc • BiÖn ph¸p nµy gåm c¸c bưíc như sau: + Nu«i cÊy ®Ønh sinh trưëng + Nh©n nhanh trong èng nghiÖm + Nh©n trong vưên ¬m cã c¸ch ly t¹o cñ nhá s¹ch bÖnh vµi thÕ hÖ ®Ó t¹o ra l« cñ SNC + Nh©n l« cñ SNC t¹o l« h¹t nguyªn chñng • Phư¬ng ph¸p nµy t¹o ra cñ gièng s¹ch bÖnh vµ trÎ sinh lý. • B¶o tån nguån gen s¹ch bÖnh, Ýt tèn kÐm • HÖ sè nh©n gièng nhanh, kh«ng bÞ t¸i nhiÔm bÖnh. 3. Nh©n gièng v« tÝnh ë mét sè c©y ¨n qu¶ 3.1. C©y mÑ ®Çu dßng (c©y mÑ u tó) • Gièng c©y ¨n qu¶ hÇu hÕt ®ưîc nh©n v« tÝnh tõ mét c©y mÑ. • LÊy bé phËn dinh dưìng cña c©y mÑ ®Ó nh©n gièng. • C©y mÑ cã thÓ lµ mét gièng míi hoÆc gièng ®· cã trong s¶n xuÊt. • C©y mÑ kh«ng tèt sÏ cho c¸c c©y con kÐm chÊt lưîng ¶nh hưëng ®Õn s¶n xuÊt vµ thu nhËp cña ngưêi trång c©y ¨n qu¶. 13 Tiªu chuÈn cña mét c©y ®Çu dßng • N¨ng suÊt cao • ChÊt lưîng tèt • Chèng s©u bÖnh, h¹n, óng • Kh¶ n¨ng thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh tèt • C©y mÑ ®ang cho qu¶ ë vµo tuæi ®ang sung søc. • ChÞu vËn chuyÓn, b¶o qu¶n ®ưîc l©u • DÔ thu ho¹ch, dÔ ch¨m sãc b»ng m¸y. Tiªu chuÈn sinh trưëng ph¸t triÓn • C©y mÑ ®Çu dßng ph¶i lµ nh÷ng c©y ®· cho thu ho¹ch. • Trong thêi kú thu ho¹ch sung søc nhÊt. • Th«ng thưêng c©y thu ho¹ch vµo n¨m thø 3 thø 4. Tiªu chuÈn chèng chÞu • Chèng chÞu bÖnh virus, vi khuÈn vµ nÊm • Chèng chÞu h¹n, óng, l¹nh, nãng Tiªu chuÈn n¨ng suÊt C¨n cø vµo c¸c chØ tiªu sau ®Ó ®¸nh gi¸: • Sè cµnh qu¶ trªn c©y • Sè qu¶ trªn cµnh • KÝch thưíc qu¶ • Khèi lưîng qu¶ • §é ®ång ®Òu cña qu¶ • N¨ng suÊt thùc thu • N¨ng suÊt diÔn biÕn qua c¸c n¨m gÇn nhÊt. Tiªu chuÈn chÊt lưîng • KÝch thưíc qu¶ • Mµu s¾c vá qu¶ • Mµu s¾c thÞt qu¶ • §é ch¾c thÞt qu¶ • Mïi th¬m • ChÊt lưîng thö nÕm • ChÊt lưîng dinh dìng • Kh¶ n¨ng b¶o qu¶n • Kh¶ n¨ng vËn chuyÓn • Kh¶ n¨ng chÕ biÕn 3.2. Phư¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ tuyÓn chän c©y mÑ ®Çu dßng • Tæ chøc ®¸nh gi¸ b»ng thÝ nghiÖm hµng n¨m • Nghiªn cøu biÖn ph¸p kü thuËt canh t¸c • Tæ chøc héi thi tuyÓn chän 3.3. Nh©n gièng c©y ¨n qu¶ b»ng phư¬ng ph¸p ghÐp • Ghép là một nghệ thuật chắp nối giữa 2 khối mô sống của cây trồng với nhau thành thể thống nhất và tiếp tục quá trình sinh trưởng phát triển như một cây bình thường. • Bất kỳ kỹ thuật nào hoàn thiện được quá trình này đều được xem là phương pháp ghép. • Trên thế giới có hai thuật ngữ khác nhau là ghép mắt (budding) và ghép (grafting). 14 • Ghép mắt (budding) tương tự như ghép chỉ khác là sử dụng một mắt ngủ có ưu thế. • Ghép sử dụng đoạn cành, đoạn chồi có một số mắt và đoạn này phát triển thành cây hoặc cành khi tiếp hợp thành công với gốc ghép. • Gốc ghép (rootstock) + Là phần thấp hơn của mắt ghép và cành ghép, phát triển hệ thống rễ của cây ghép khi tiếp hợp thành công. Nó có thể là cây con, đoạn thân, rễ hoặc cành chiết. + Đôi khi ghép thực hiện ngay trên cây lớn ở những cành hoặc chồi ngọn gọi là ghép ngọn (Topworking) • Gốc ghép trung gian (Interstock) + Là một đoạn thân làm cầu nối cho sự tiếp hợp giữa đoạn cành ghép và gốc ghép. + Nó được sử dụng khi mắt ghép và gốc ghép không tương hợp + Tạo ra thân chắc hoặc điều khiển một số đặc điểm sinh trưởng. Gốc ghép được chia làm 2 nhóm là: Gốc ghép là cây con • Gốc ghép cây con hình thành và phát triển từ hạt nảy mầm • Sản xuất cây gốc ghép đơn giản, kinh tế và phù hợp với nhiều phương pháp ghép. • Tính di truyền chưa bảo thủ nên khả năng tiếp hợp dễ hơn với mắt ghép, bộ rễ cây gốc ghép tốt hơn ăn sâu hơn. • Biến dị di truyền lớn có thể ảnh hưởng xấu đến cây ghép. • Cây con sinh trưởng phát triển thường chậm dẫn đến thời gian nhân giống dài. Gốc ghép dòng vô tính • Gốc ghép vô tính là gốc ghép được tạo ra bằng chiết, giâm, tách chồi • Nhóm gốc ghép này rất đồng nhất về di truyền, nó còn có thể tạo sạch bệnh, thay đổi tập tính ra hoa của cây ghép. • Sử phối hợp giữa gốc ghép vô tính với mắt ghép của các giống khác nhau cần được ghép kiểm tra trước. • Cần phải sản xuất gốc ghép với kỹ thuật tốt để có gốc ghép sạch bệnh. Mục đích và lý do sử dụng phương pháp ghép • Khai thác ưu điểm của gốc ghép • Thay đổi cấu trúc cây • Ra quả sớm của cây con trong chương trình lai tạo giống • Khai thác đặc điểm sinh trưởng ưu thế của gốc ghép • Sửa lại những phân hư hỏng của cây • Nghiên cứu chống bệnh bệnh virus  Sự tiếp hợp của ghép nhân giống • Cắt mắt ghép có hoạt động của mô phân sinh, đưa vào phần cắt của gốc ghép trùng khít phần tượng tầng của mắt ghép và gốc ghép. • Lớp ngoài của các tế bào trong vùng của tượng tầng của cả mắt ghép và gốc ghép phải tạo ra các tế bào nhu mô sớm trộn lẫn và đan xen vào nhau tạo ra một khối gọi là mô sẹo • Các tế bào mới của khối callus hình thành theo lớp tượng tầng của mắt và gốc ghép bên trong các tế bào tượng tầng mới. • Các tế bào tượng tầng tạo ra mô mạch dẫn mới, xylem hướng vào bên trong và libe hướng ra ngoài. Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/ 15  Ảnh hưởng của điều kiện môi trường đến ghép nhân giống • Nhiệt độ phù hợp cho sinh trưởng của tế bào nhanh từ 12,8 đến 32oC. Do vậy khi ghép nên thực hiện vào mùa xuân hàng năm. • Độ ẩm không khí cao xung quanh vị trí ghép để khối mô này tạo ra các tế bào nhu mô. • Môi trường xung quan vị trí ghép cần sạch bệnh vi khuẩn, virus, nấm.. • Có thể sử dụng sáp để bảo vệ vết ghép.  Ảnh hưởng của gốc ghép đến mắt ghép • Kích thước và tập tính sinh trưởng của mắt ghép. • Thay đổi sức khỏe của giống cây mắt ghép. • Chiều cao cây: cây bình thường khi ghép lên gốc ghép tạo ra thấp cây hơn, có ưu thế lan rộng hơn thẳng đứng. • Ra hoa, đậu quả và năng suất 4. Ph¬ng ph¸p nh©n v« tÝnh gièng hoa hång  Nh©n gièng v« tÝnh b»ng c¸ch chiÕt cµnh • Lµ phư¬ng ph¸p chiÕt cµnh c©y mÑ ra trång. • ¦u ®iÓm: DÔ lµm, c©y con gi÷ ®ưîc tÝnh di truyÒn cña c©y mÑ. • Nhưîc ®iÓm: HÖ sè nh©n gièng thÊp, c©y sím giµ cæi vµ tho¸i ho¸.  Nh©n gièng v« tÝnh b»ng ghÐp m¾t • Lµ phư¬ng ph¸p ghÐp m¾t cña c©y mÑ lªn gèc tÇm xu©n hay mét gièng hång kh¸c. • ¦u ®iÓm: HÖ sè nh©n gièng cao. C©y con gi÷ ®ưîc tÝnh di truyÒn cña c©y mÑ. • Nhưîc ®iÓm: Thêi gian nh©n gièng dµi (3 - 4 th¸ng), mÊt nhiÒu c«ng ®o¹n trong nh©n gièng.  Nh©n gièng v« tÝnh b»ng gi©m cµnh • Lµ phư¬ng ph¸p c¾t cµnh cña c©y mÑ gi©m thµnh c©y con. • ¦u ®iÓm: hÖ sè nh©n gièng cao, c©y con gi÷ ®ưîc ®Æc tÝnh di truyÒn cña c©y mÑ, c©y sinh trưëng ph¸t triÓn tèt, ph©n nhiÒu cµnh. • Nhîc ®iÓm: yªu cÇu kü thuËt nh©n gièng kh¾t khe h¬n.  Nh©n In vitro: Thưêng phư¬ng ph¸p In vitro ®Ó lưu gi÷ gièng Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/ 16 Kü thuËt nh©n gièng Hång b»ng gi©m cµnh a. Thêi vô nh©n gièng • Nh©n gièng hång b»ng c¸ch gi©m cµnh cã thÓ ¸p dông ë mäi thêi vô trong n¨m (víi ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o ®óng qui tr×nh nh©n gièng). • Tèt nhÊt lµ ë vô xu©n (th¸ng 2- 4 ) vµ vô thu (th¸ng 8-10) • ë 2 thêi vô nµy c©y gièng nhanh ra rÔ vµ cho tû lÖ sèng cao nhÊt b. ChuÈn bÞ gi¸ thÓ gi©m • Gi¸ thÓ gi©m b»ng vËt liÖu ®¶m b¶o sù t¬i xèp, tho¸t nưíc tèt vµ gi÷ Èm cao. • Cã thÓ sö dông c¸c lo¹i gi¸ thÓ như c¸t vµng, trÊu hun • Lo¹i gi¸ thÓ tèt nhÊt cho nh©n gièng hång: 2/3 trÊu hun + 1/3 ®Êt ®åi hoÆc cã thÓ sö dông 2/3 trÊu hun + 1/3 c¸t vµng • Gi¸ thÓ ®ưîc sµng läc lo¹i bá t¹p chÊt, ph¬i kh« vµ khö trïng b»ng Viben, nång ®é 10%. • Gi¸ thÓ sau xö lý ®ùng vµo khay nhùa hoÆc bÇu ni l«ng, c©y ®em trång ®¶m b¶o cã ®é sèng cao. c. Kü thuËt chän c¾t cµnh gi©m • Vưên hång dïng ®Ó c¾t cµnh cÇn cã chÕ ®é ch¨m sãc riªng trong ®ã bãn t¨ng liÒu lưîng N vµ P. • Cµnh hång dïng ®Ó nh©n gièng lµ cµnh b¸nh tÎ kh«ng qu¸ giµ hoÆc qu¸ non, tèt nhÊt lµ lo¹i cµnh mang hoa ®ang ë giai ®o¹n sö dông. • Chän m¾t gi©m ph¶i chän lo¹i m¾t ngñ b¾t ®Çu nh« lªn b»ng h¹t tÊm, như vËy trong thêi gian gi©m cµnh cã thÓ bËt léc ngay, ®Õn khi trång c©y cã søc sinh trưëng ph¸t triÓn tèt. • Kü thuËt c¾t cµnh: trªn 1 cµnh ®· chän ®Ó gi©m chØ nªn lÊy ®o¹n gi÷a cña cµnh kh«ng nªn lÊy ®o¹n ngän vµ gèc. • Cµnh c¾t ®Ó gi©m cã chiÒu dµi tõ 8-10 cm trªn ®o¹n cµnh cã tõ 1-3 m¾t nhưng cã 2 m¾t lµ tèt nhÊt. • Khi c¾t cµnh nªn c¾t v¸t kho¶ng 30o, ph¶i dïng kÐo c¾t s¾c ngät, kh«ng ®Ó vÕt c¾t bÞ dËp n¸t. • Trªn ®o¹n cµnh c¾t nªn gi÷ l¹i tõ 2-3 l¸ chÐt ë cuèng l¸ m¾t trªn. d. Kü thuËt pha vµ nhóng thuèc • Hång lµ lo¹i c©y th©n gç tư¬ng ®èi khã ra rÔ khi gi©m, v× vËy muèn kÝch thÝch cµnh gi©m ra rÔ nhanh ta dïng 1 trong 2 lo¹i thuèc ®iÒu tiÕt sinh trưëng lµ IAA vµ NAA nång ®é tõ 1000-2500ppm. • Sau khi cµnh c¾t xong ®em nhóng nhanh vµo dung dÞch ®· pha s½n trong kho¶ng thêi gian tõ 3-5 gi©y råi c¾m vµo gi¸ thÓ. • Nªn pha dung dÞch b»ng dung m«i lµ cån 70o v× cån võa cã t¸c dông hoµ tan thuèc, võa cã t¸c dông diÖt khuÈn vÕt c¾t trưíc khi gi©m. e. Kü thuËt gi©m cµnh • Cµnh gi©m sau khi ®ưîc c¾t ta nhóng ngay vµo thuèc vµ ®em gi©m ra gi¸ thÓ ®· ®îc ®ãng s½n trong bÇu ni l«ng hoÆc khay nhùa. • Chó ý c¾m cµnh ®øng th¼ng, c¾m s©u tõ 1-1,5 cm, c¾m ngay ng¾n kh«ng ®ưîc ®æ nghiªng ng¶. • Kho¶ng c¸ch gi©m tõ 4-5 cm kÓ c¶ trong khay ®ãng bÇu ni l«ng (như vËy nÕu lµm bÇu ni l«ng gi©m hång nªn lµm lo¹i cã ®ưêng kÝnh tõ 4- 5 cm). • Kh«ng nªn gi©m dµy qu¸ sÏ lµm kh¶ n¨ng quang hîp cña cµnh kÐm nhưng gi©m thưa qu¸ sÏ tèn diÖn tÝch. Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/ 17 f. Kü thuËt phun tíi nưíc • Cµnh gi©m lu«n lu«n ph¶i ®¶m b¶o ®é Èm kh«ng khÝ vµ ®é Èm gi¸ thÓ trong 3 ngµy sau gi©m ®¹t ë møc 100% lµ tèt nhÊt. • Sau ®ã cã thÓ gi¶m ®é Èm gi¸ thÓ xuèng tõ 80 - 90 % . • Cã thÓ tíi Èm theo phư¬ng ph¸p thñ c«ng b»ng b×nh. • Phun nhÑ lªn bÒ mÆt luèng gi©m trong thêi gian 30 gi©y vµ cø 30-40 phót phun1 lÇn ë ®iÒu kiÖn mïa kh« vµ 50- 60 phót phun 1 lÇn ë ®iÒu kiÖn mïa Èm . g. Kü thuËt ch¨m sãc cµnh gi©m • Sau khi gi©m 5-10 ngµy phun lªn cµnh gi©m 1 sè lo¹i thuèc kÝch thÝch sinh trưëng vµ ph©n bãn qua l¸, 10 ngµy sau phun l¹i 1 lÇn (mçi løa gi©m phun kho¶ng 2 lÇn) ®Ó duy tr× ®ưîc dinh dưìng. • Cµnh gi©m cã th©n l¸ xanh tèt, kh¶ n¨ng bËt léc sím, khi trång håi c©y nhanh, c©y sinh trưëng khoÎ. • C¸c lo¹i chÕ phÈm thưêng sö dông cho c©y hång gi©m lµ Atonik 1,8% DD (10ml/b×nh 8 lÝt), ph©n bãn l¸ thiªn n«ng. • Trong thêi gian gi©m cµnh ph¶i theo dâi s©u bÖnh trªn cµnh gi©m, cã thÓ lµ tµn dư s©u bÖnh tõ c©y mÑ hoÆc cã thÓ lµ s©u bÖnh h¹i míi xuÊt hiÖn. Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/