Bài giảng Vệ sinh môi trường đất

VEÄ SINH MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT Ths.Bs. Phan Thò Trung Ngoïc Boä moân Söùc khoûe moâi tröôøng MUÏC TIEÂU: 1. Khaùi nieäm veà vai troø cuûa ñaát vaø söï oâ nhieãm ñaát; caùc phöông phaùp ñaùnh giaù veä sinh ñaát. 2. Caùc nguoàn gaây oâ nhieãm ñaát. 3. Taùc haïi cuûa söï oâ nhieãm ñaát 4. Giaûi phaùp phoøng choáng oâ nhieãm ñaát, xöû lyù ñaát bò oâ nhieãm, giaùo duïc söùc khoûe cho coäng ñoàng giöõ veä sinh ñaát. Dieän tích ñaát: - Toång dieän tích ñaát: 148.647.000 Km2 Dieän tích ñaát: - Lôùn nhaát laø: Lieân bang Nga 17.098.242 Km2 Dieän tích ñaát: Dieän tích ñaát: - Lôùn thöù hai laø: Canada 9.970.610 Km2 Dieän tích ñaát: Dieän tích ñaát: - Vieät Nam: 331.688 Km2 (vò trí naêm möôi taùm) Tây Bắc Đông Bắc Đồng bằng Bắc Bộ Bắc Trung Bộ Nam Trung Bộ Tây Nguyên Nam Bộ Dieän tích ñaát: - Nhoû nhaát laø: Vatican 0,44 Km2 Caáu taïo cuûa ñaát: Goàm 5 thaønh phaàn: - Ñaù: bao goàm cuoäi soûi, kích thöôùc > 3mm. - Caùt: goàm nhöõng haït coù kích thöôùc 0,05 – 3mm. - Ñaát seùt: caùc haït coù kích thöùôùc 0,001 – 0,05mm. - Phuø sa: coù kích thöôùc 0,0001 – 0,001mm. - Keo: coù kích thöôùc < 0,0001mm 1. VAI TROØ CUÛA ÑAÁT VAØ SÖÏ OÂ NHIEÃM ÑAÁT 1.1. Vai troø cuûa ñaát: - Moâi tröôøng soáng: laø nôi ôû cuûa con ngöôøi vaø sinh vaät. - Neàn moáng cho taát caû caùc coâng trình xaây döïng. - Nuoâi döôõng, giuùp caây coái toàn taïi, ñöùng vöõng vaø phaùt trieån toát. - Tö lieäu saûn xuaát noâng laâm nghieäp  taïo löông thöïc, thöïc phaåm cho nhu caàu thieát yeáu cuoäc soáng. 1.2. Söï oâ nhieãm ñaát: Noàng ñoä caùc chaát ñoäc trong ñaát Quaù möùc, vöôït quaù khaû naêng töï laøm saïch cuûa ñaát OÂ nhieãm ñaát 1.2. Söï oâ nhieãm ñaát: 2. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP ÑAÙNH GIAÙ TÌNH TRAÏNG VEÄ SINH ÑAÁT 2.1. Xeùt nghieäm hoùa hoïc: - Phaân tích, ñònh löôïng noàng ñoä caùc chaát coù trong maãu ñaát. VD: hieän dieän NH3, NO2, NO3... trong ñaát  coù söï thoái röõa chaát höõu cô  ñaát nhieãm baån. Chæ taêng [NH3]: ñaát môùi baét ñaàu nhieãm baån. Nhieàu [NO2]: ñaát ñang bò nhieãm baån. Nhieàu [NO3]: ñaát nhieãm baån ñaõ ñöôïc quang hoùa 2.1. Xeùt nghieäm hoùa hoïc: * Chæ soá veä sinh ñaùnh giaù tình traïng veä sinh ñaát. [Nitô albumin] cuûa ñaát Chæ soá veä sinh = --------------------------------- [Nitô höõu cô] 2.1. Xeùt nghieäm hoùa hoïc: - Chæ soá veä sinh caøng lôùn  ñaát caøng saïch. - Öu ñieåm khi söû duïng chæ soá veä sinh: khoâng caàn coù maãu ñoái chöùng. - Khuyeát ñieåm: theå hieän hieän töôïng nhieãm baån khoâng roõ baèng phöông phaùp vi sinh vaät. 2.1. Xeùt nghieäm hoùa hoïc: * Ñònh löôïng noàng ñoä döï tröõ Cl- trong ñaát ñeå ñaùnh giaù tình traïng veä sinh ñaát. 2.2. Xeùt nghieäm vi sinh vaät: - Ñeám soá löôïng vi khuaån coù trong ñaát. 2.2. Xeùt nghieäm vi sinh vaät: - Ñeám soá löôïng tröùng giun coù trong ñaát. Öu ñieåm: raát nhaïy vaø chính xaùc 3. CAÙC NGUOÀN GAÂY OÂ NHIEÃM ÑAÁT 3.1. OÂ nhieãm do töï nhieân: - Quaù trình pheøn hoùa ñaát  gaây oâ nhieãm ñaát do [Fe3+], [Al3+], [SO42-] taêng cao trong ñaát. - Ñaát bò nhieãm maën: vuøng ven bieån, nöôùc maën mang muoái vaøo ñaát, chöùa nhieàu Na+, K+, Cl-. - Ñaát suy thoaùi, baïc maàu, caèn coãi do bò xoùi moøn dinh döôõng bôûi thôøi tieát khaéc nghieät, möa gioù... 3.2. OÂ nhieãm nhaân taïo: - Töø coâng nghieäp: khai thaùc haàm moû, saûn xuaát hoùa chaát... * Chaát oâ nhieãm thöôøng laø caùc hoùa chaát ñoäc haïi vaø kim loaïi naëng: saét, chì, thuûy ngaân, ñoàng…  gaây ñoäc haïi cho con ngöôøi, caây troàng… - OÂ nhieãm daàu: khai thaùc daàu moû, roø ræ daàu töø duïng cuï chöùa hay vaän chuyeån, chaát thaûi töø daàu...  thay ñoåi keát caáu vaø ñaëc tính cuûa ñaát (giaûm co daõn)  tieâu dieät sinh vaät soáng trong ñaát 3.2. OÂ nhieãm nhaân taïo: - Chaát höõu cô (ñoäng thöïc vaät thoái röõa) nhieàu  vöôït khaû naêng töï laøm saïch, gaây oâ nhieãm ñaát  vi sinh vaät yeám khí phaùt trieån, sinh nhieàu CH4, H2S... - OÂ nhieãm phoùng xaï: do ñòa chaát cuûa ñaát, noå vuõ khí haït nhaân trong chieán tranh, hay roø ræ töø loø phaûn öùng haït nhaân hoaëc caùc trung taâm nghieân cöùu… * Chaát ñoäc ngaám saâu vaøo ñaát, toàn taïi raát laâu  aûnh höôûng traàm troïng cho con ngöôøi vaø sinh vaät. 3.2. OÂ nhieãm nhaân taïo: - Töø nguoàn chaát thaûi cuûa con ngöôøi vaø ñoäng vaät: phoùng ueá böøa baõi, suùc vaät thaû rong, boùn phaân töôi – phaân chöa hoaïi…  vi sinh vaät nguy haïi tröïc tieáp gaây oâ nhieãm ñaát. * Trung bình löôïng baøi tieát moãi naêm: 1 ngöôøi: 360 – 700 kg (phaân, nöôùc tieåu) Traâu boø: 6.000 – 7.000 kg/con Heo: 3.000 – 4.000 kg/con 3.2. OÂ nhieãm nhaân taïo: - Hoùa chaát baûo veä thöïc vaät: töø chaát thaûi hay söï roø ræ cuûa caùc nhaø maùy saûn xuaát, laïm duïng HCBVTV trong saûn xuaát noâng laâm nghieäp.  gaây oâ nhieãm traàm troïng vaø lan roäng trong ñaát, nöôùc vaø caû khoâng khí; laøm suy giaûm nhieàu vi sinh vaät soáng coù ích trong ñaát. * VN söû duïng HCBVTV trung bình: Nhöõng naêm 80: 10.000 taán/naêm Nhöõng naêm 90: 20.000 taán/naêm Hieän nay: taêng gaáp nhieàu laàn 3.2. OÂ nhieãm nhaân taïo: - Raùc, nöôùc thaûi, buøn coáng raõnh, haàm töï hoaïi… töø sinh hoaït haøng ngaøy  oâ nhieãm ñaát traàm troïng. * Nhieàu raùc thaûi khoâng phaân huûy (tuùi nilon, cao su, giaày deùp…) toàn taïi trong ñaát haøng traêm naêm. - Chaët phaù röøng, maát caây xanh  maát lôùp thöïc vaät phuû giöõ ñaát  ñaát bò xoùi moøn. - Canh taùc quaù möùc, aùp duïng nhieàu bieän phaùp nhaèm taêng naêng suaát caây troàng khoâng chuù yù chaát löôïng ñaát  ñaát suy thoaùi, ngheøo dinh döôõng, baïc maàu. 4. HAÄU QUAÛ CUÛA OÂ NHIEÃM ÑAÁT - OÂ nhieãm, xoùi moøn  ñaát suy thoaùi, caèn coãi, khoâng coøn khaû naêng nuoâi döôõng caây troàng  giaûm dieän tích ñaát canh taùc. 4.3. Giaûm chaát löôïng ñaát: - Chaát oâ nhieãm  caây ngoä ñoäc, bò öùc cheá sinh tröôûng vaø phaùt trieån  giaûm naêng suaát caây troàng. 4.2. Gaây baát lôïi cho ñôøi soáng thöïc vaät: - OÂ nhieãm ñaát  oâ nhieãm lan truyeàn sang moâi tröôøng nöôùc vaø khoâng khí. - Moâi tröôøng ñaát oâ nhieãm cuøng vôùi chaát thaûi, raùc thaûi  laøm maát veû ñeïp cuûa moâi tröôøng. 4.3. Taøn phaù veà maët sinh thaùi moâi tröôøng: 4.4.1. Nhieãm khuaån ñöôøng ruoät: - Lî tröïc truøng: Toàn taïi laâu nhôø chaát höõu cô trong ñaát. Do aên rau quaû bò nhieãm töø ñaát, töø phaân töôi… hay ruoài nhaëng mang tröïc tieáp vaøo thöùc aên. Hoäi chöùng lî: soát, tieâu chaûy phaân ñaøm maùu. 4.4. Gaây nguy haïi cho söùc khoûe coäng ñoàng: 4.4.1. Nhieãm khuaån ñöôøng ruoät: - Thöông haøn: Ñaát troàng khoâng thuaän lôïi cho vk phaùt trieån. Do thöùc aên, nöôùc uoáng bò nhieãm vi khuaån thöông haøn töø ñaát oâ nhieãm. Beänh caûnh thöông haøn: soát, tieâu chaûy keùo daøi nhieàu ngaøy, coù theå gaây thuûng ruoät. 4.4. Gaây nguy haïi cho söùc khoûe coäng ñoàng: 4.4.1. Nhieãm khuaån ñöôøng ruoät: - Phaåy khuaån taû: Toàn taïi 1 thaùng, neáu ñaát nhieãm phaân töôi vaø nhieàu chaát höõu cô  toàn taïi 5 – 7 thaùng. Do thöùc aên, nöôùc uoáng bò nhieãm vk töø phaân töôi hay ñaát oâ nhieãm. Gaây beänh thaønh dòch, dieãn tieán raát nhanh: tieâu chaûy caáp maát nöôùc naëng. 4.4. Gaây nguy haïi cho söùc khoûe coäng ñoàng: 4.4.2. Nhieãm kyù sinh truøng: - Giun saùn: Giun ñuõa, giun moùc, giun toùc, giun kim… Saùn daõi boø, saùn laù gan, saùn laù phoåi... Kyù sinh truøng tröôûng thaønh, tröùng, aáu truøng truyeàn qua ñaát, gaëp thuaän lôïi  gaây beänh cho ngöôøi. 4.4. Gaây nguy haïi cho söùc khoûe coäng ñoàng: 4.4.2. Nhieãm kyù sinh truøng: - Lî Amib (Entamoeba Histolytica): Löu haønh trong ñaát oâ nhieãm phaân döôùi daïng keùn amib. Gaëp ñieàu kieän thuaän lôïi, thôøi tieát noùng  xaâm nhaäp  gaây beänh cho ngöôøi. 4.4. Gaây nguy haïi cho söùc khoûe coäng ñoàng: 4.4.2. Nhieãm kyù sinh truøng: - Leptospira: Nguoàn goác gaây beänh töø ñoäng vaät mang maàm beänh (traâu boø, heo, chuoät…) thaûi 100 trieäu vi khuaån/ 1 ml nöôùc tieåu. Gaây soát vaøng da cho ngöôøi tieáp xuùc maàm beänh (nhaát laø noâng daân). 4.4. Gaây nguy haïi cho söùc khoûe coäng ñoàng: 4.4.3. Nhieãm vi khuaån yeám khí: - Clostridium Tetani: Khaù phoå bieán, coù theå toàn taïi laâu (vaøi naêm). Xaâm nhaäp qua caùc veát thöông  sinh ñoäc toá  taùc ñoäng leân heä thaàn kinh, gaây beänh caûnh uoán vaùn cho ngöôøi. 4.4. Gaây nguy haïi cho söùc khoûe coäng ñoàng: 4.4.3. Nhieãm vi khuaån yeám khí: - Clostridium Botulinum: Nha baøo naèm raõi raùc treân maët ñaát, nhaát laø khí haäu noùng aåm. Giun ñaát laø nôi döï tröõ vi khuaån naøy. Xaâm nhaäp ñöôøng tieâu hoùa qua thöùc aên  sinh ñoäc toá  gaây ngoä ñoäc naëng töø ñöôøng tieâu hoùa ñeán heä thaàn kinh. 4.4. Gaây nguy haïi cho söùc khoûe coäng ñoàng: 4.4.4. Nhieãm virus: - Caùc loaïi virus nhö: Poliovirus, ECHOvirus, Coxsackievirus... (gaây baïi lieät, soát phaùt ban, vieâm naõo maøng naõo, vieâm cô tim…) cuõng ñöôïc tìm thaáy trong ñaát. 4.4. Gaây nguy haïi cho söùc khoûe coäng ñoàng: 5. GIAÛI PHAÙP PHOØNG CHOÁNG VAØ XÖÛ LYÙ OÂ NHIEÃM ÑAÁT 5.1.1. Xöû lyù toát chaát thaûi coâng nghieäp: - Phaûi coù heä thoáng xöû lyù toát chaát thaûi, nöôùc thaûi, khí thaûi, taùi söû duïng trieät ñeå – haïn cheá toái ña vieäc thaûi böøa baõi caùc chaát thaûi. - Kieåm tra thöôøng xuyeân qui trình saûn xuaát, khai thaùc, caùc kho – caùc duïng cuï chöùa  traùnh rôi vaõi, roø ræ, thoaùt ra ngoaøi gaây oâ nhieãm ñaát. 5.1. Giaûi phaùp phoøng choáng oâ nhieãm ñaát: 5.1.2. Xöû lyù toát chaát thaûi sinh hoaït haøng ngaøy: - Phaân: Nguoàn oâ nhieãm nguy hieåm, phaûi xöû lyù an toaøn, traùnh gaây oâ nhieãm moâi tröôøng. Phaân chuoàng boùn caây troàng phaûi ñöôïc uû kyõ, hoaïi saïch maàm beänh (4 – 6 thaùng). Quaûn lyù gia suùc, vaät nuoâi traùnh phoùng ueá böøa baõi, vung vaõi maàm beänh. 5.1. Giaûi phaùp phoøng choáng oâ nhieãm ñaát: 5.1.2. Xöû lyù toát chaát thaûi sinh hoaït haøng ngaøy: - Phaân: 8 nguyeân taéc xaây döïng coâng trình veä sinh Khoâng gaây nhieãm ñaát vaø nöôùc. Khoâng oâ nhieãm khoâng khí, khoâng hoâi thoái. Khoâng thu huùt coân truøng, gia suùc. Phaân, chaát thaûi phaân huûy ko coøn maàm beänh. Söû duïng thuaän tieän, deã baûo quaûn söûa chöõa. Phöông phaùp xöû lyù ñôn giaûn, giaù thaønh haï. Phuø hôïp ñieàu kieän, taäp quaùn ñòa phöông Coäng ñoàng deã chaát nhaän vaø tham gia. 5.1. Giaûi phaùp phoøng choáng oâ nhieãm ñaát: 5.1.2. Xöû lyù toát chaát thaûi sinh hoaït haøng ngaøy: - Phaân: xaây döïng nhaø veä sinh Hoá xí 2 ngaên. Hoá xí töï hoaïi. 5.1. Giaûi phaùp phoøng choáng oâ nhieãm ñaát: 5.1.2. Xöû lyù toát chaát thaûi sinh hoaït haøng ngaøy: - Raùc thaûi: nguyeân taéc 3R Reduce (giaûm bôùt). Reuse (taùi söû duïng). Recycle (taùi cheá). 5.1. Giaûi phaùp phoøng choáng oâ nhieãm ñaát: Xöû lyù raùc Ñoát raùc. Choân vuøi raùc. UÛ raùc. 5.1.2. Xöû lyù toát chaát thaûi sinh hoaït haøng ngaøy: - Chaát thaûi loûng: Laøm saïch töï nhieân: hoà sinh hoïc, caùnh ñoàng loïc, caùnh ñoàng töôùi. Laøm saïch nhaân taïo. 5.1. Giaûi phaùp phoøng choáng oâ nhieãm ñaát: 5.1.3. Kieåm soaùt chaët cheõ HCBVTV: - Nhaø nöôùc kieåm soaùt chaët cheõ: saûn xuaát, nhaäp, mua baùn HCBVTV, nghieâm caám nhöõng loaïi coù ñoäc tính cao. - Giaùo duïc ngöôøi söû duïng: taùc duïng laâu daøi vaø nghieâm troïng cuûa vieäc laïm duïng HCBVTV, höôùng daãn caùch canh taùc luaân canh hôïp lyù, haïn cheá söû duïng HCBVTV, baûo veä ñaát troàng. 5.1. Giaûi phaùp phoøng choáng oâ nhieãm ñaát: 5.1.4. Choáng xoùi moøn ñaát: - Troàng caây giöõ ñaát. 5.1. Giaûi phaùp phoøng choáng oâ nhieãm ñaát: - Caûi taïo ñaát, boài hoaøn ñoä phì nhieâu baèng phaân chuoàng phaân xanh ñaõ hoaïi saïch maàm beänh. - Laøm tôi xoáp ñaát, thoaùng khí  dieät vk gaây beänh. - Khöû pheøn, maën, chua cho ñaát. - Choïn bieän phaùp canh taùc phuø hôïp vôùi nhöõng vuøng ñaát bò oâ nhieãm. - Giöõ veä sinh, aên saïch uoáng saïch traùnh tieáp xuùc maàm beänh, neân ñi uûng vaø söû duïng baûo hoä lao ñoäng khi laøm ruoäng vöôøn. 5.2. Xöû lyù ñaát bò oâ nhieãm: - Giaùo duïc, naâng cao yù thöùc giöõ gìn vaø baûo veä veä sinh ñaát trong coäng ñoàng. - Taêng cöôøng phoå bieán kieán thöùc khoa hoïc thoå nhöôõng, khoa hoïc noâng nghieäp cho moïi ngöôøi trong vieäc söû duïng ñaát canh taùc. - Giaùo duïc yù thöùc vaø tinh thaàn töï giaùc, traùch nhieäm baûo veä moâi tröôøng./. 6. Giaùo duïc coäng ñoàng giöõ veä sinh ñaát: Heát baøi roài!