Bài giảng Phương pháp dạy học tự nhiên - xã hội ở tiểu học - Trần Thị Hạnh Thắm

đại phong kiến Việt Nam. 3.4.3. Lập kế hoạch dạy học và tập giảng. Tổ 1, 2: SGK Lịch sử và Địa lí, lớp 4. Bài 1: Nước Văn Lang; bài 14: Cuộc kháng chiến chống Mông- Nguyên Tổ 3, 4: SGK Lịch sử và Địa lí, lớp 5. Bài 4: Xã hội Việt Nam cuối thế kỉ 19 - đầu thế kỉ 20; Bài 17: Chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ . NHIỆM VỤ SINH VIÊN Nhiệm vụ 1: Làm việc theo nhóm Các nhóm nghiên cứu thông tin nguồn [1] tr 204 - 223 và SGK Lịch sử và Địa lí lớp 4, 5 để thực hiện nhiệm vụ sau: - Nhóm 1 và 2: Đưa ra nhận xét về cấu trúc và nội dung kiến thức về chủ đề Lịch sử. - Nhóm 3 và 4: Đưa ra nhận xét về định hướng các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học chủ đề Lịch sử. Đại diện các nhóm lên trình bày trước tập thể lớp Nhiệm vụ 2: Mỗi nhóm chọn một bài (trong SGK Lịch sử và Địa lí, lớp 4, 5), để thiết kế bài học theo đề cương đã học. Sau đó đại diện nhóm trình bày trước lớp. BÀI TẬP 1. Phân tích đặc điểm phân môn Lịch sử, từ đó, hãy rút ra những định hướng cơ bản khi sử dụng các phương pháp và các hình thức tổ chức dạy học phân môn này. 2. Chọn một bài bất kỳ trong phân môn Lịch sử lớp 4 và lớp 5 để soạn giáo án và tập dạy. 85 Chương 4. HƯỚNG DẪN DẠY HỌC CHỦ ĐỀ CON NGƯỜI VÀ SỨC KHỎE, THỰC VẬT, ĐỘNG VẬT (12 tiết) Mục tiêu: Sau khi học chương này, SV phân tích được nội dung chương trình, cấu trúc bài học chủ đề Con người và sức khỏe, Thực vật, Động vật; có khả năng lựa chọn và sử dụng các phương pháp, hình thức tổ chức dạy học nhằm phát huy tính tích cực hoạt động và các năng lực của HS; lập kế hoạch bài học; sử dụng đồ dùng dạy học có hiệu quả và tự làm được một số đồ dùng đơn giản phục vụ dạy học. 4.1. Hướng dẫn dạy học chủ đề Con người và sức khỏe 4.1.1. Mục tiêu, nội dung chương trình chủ đề Con người và sức khỏe 4.1.1.1. Mục tiêu a. Kiến thức: Cung cấp cho học sinh những kiến thức cơ bản, ban đầu về: - Vị trí, chức năng, cấu tạo của các hệ cơ quan chính trong cơ thể người và cơ sở khoa học của vệ sinh thân thể. - Một số bệnh tật liên quan đến các cơ quan đó và cách phòng tránh. b. Kỹ năng: - Biết quan sát, nhận xét, mô tả các cơ quan trong cơ thể người, các loại bệnh tật liên quan đến các cơ quan đó. - Biết ứng xử hợp lý trong đời sống để phòng tránh một số bệnh thông thường, biết tự chăm sóc, giữ gìn sức khỏe cho bản thân. c. Thái độ: Giáo dục giá trị nhân văn cho học sinh thể hiện ở những khía cạnh sau: hình thành cho học sinh nếp sống lành mạnh, khoa học, có ý thức giữ vệ sinh cá nhân, vệ sinh dinh dưỡng. 4.1.1.2. Nội dung chủ đề: a. Nội dung các bài học về Con người và sức khỏe ở các lớp 1, 2, 3 Lớp 1: - Các bộ phận bên ngoài của cơ thể, các giác quan (mắt, mũi, lưỡi, tai, da) và vai trò nhận biết thế giới xung quanh của chúng. 86 - Sơ lược về sự phát triển ở người. (sự phát triển về chiều cao, cân nặng, nhận thức). Vệ sinh thân thể, bảo vệ các giác quan, ăn uống, nghỉ ngơi, vui chơi hợp lý, có lợi cho sức khoẻ. Lớp 2: - Cơ quan vận động: Hệ xương và hệ cơ, phòng chống cong vẹo cột sống, tập thể dục và vận động thường xuyên để cơ, xương phát triển. - Cơ quan tiêu hoá: Nhận biết trên sơ đồ, vai trò của từng bộ phận trong hoạt động tiêu hoá, ăn, uống sạch, phòng nhiễm giun. Lớp 3: - Cơ quan hô hấp: Nhận biết trên sơ đồ, hoạt động của nó, vệ sinh cơ quan hô hấp, phòng một số bệnh lây qua đường hô hấp. - Cơ quan tuần hoàn: Nhận biết trên sơ đồ các bộ phận của nó, hoạt động tuần hoàn, vệ sinh cơ quan tuần hoàn, phòng bệnh tim mạch. - Cơ quan bài tiết nước tiểu: Cấu tạo, chức phận, hoạt động của nó, vệ sinh cơ quan bài tiết nước tiểu. - Hệ thần kinh: Cấu tạo, hoạt động, vệ sinh thần kinh. b. Nội dung các bài học về Con người và sức khỏe ở các lớp 4, 5 Lớp 4: 17 tiết + 2 tiết ôn tập chủ đề - Con người cần gì để sống? - Trao đổi chất ở người. - Các chất dinh dưỡng có trong thức ăn. Vai trò của chất bột đường? - Vai trò của chất đạm và chất béo? - Vai trò của vi-ta-min, chất khoáng và chất xơ? - Tại sao cần ăn phối hợp nhiều loại thức ăn? - Tại sao cần ăn phối hợp đạm động vật và đạm thực vật? - Sử dụng hợp lý các chất béo và muối ăn. - Ăn nhiều rau quả chín, sử dụng thực phẩm sạch và an toàn. - Một số cách bảo quản thức ăn. - Phòng một số bệnh do thiếu chất dinh dưỡng. - Phòng bệnh béo phì. 87 - Phòng một số bệnh lây qua đường tiêu hóa - Bạn cảm thấy thế nào khi bị bệnh? - Ăn uống khi bị bệnh. - Phòng tránh tai nạn đuối nước. - Ôn tập Lớp 5: gồm 19 bài+ 2 bài ôn tập - Sự sinh sản. - Nam hay nữ. - Cơ thể chúng ta được hình thành như thế nào? - Cần làm gì để cả mẹ và em bé đều khoẻ? - Từ lúc mới sinh đến tuổi dậy thì. - Từ tuổi vị thành niên đến tuổi già. - Vệ sinh tuổi dậy thì. - Thực hành: Nói "Không!" đối với các chất gây nghiện. - Dùng thuốc an toàn. - Phòng bệnh sốt rét. - Phòng bệnh sốt xuất huyết. - Phòng bệnh viêm não. - Phòng bệnh viêm gan A. - Phòng tránh HIV/AIDS. - Thái độ đối với người nhiễm HIV/AIDS. - Phòng tránh bị xâm hại. - Phòng tránh tai nạn giao thông đường bộ. - Ôn tập: Con người và sức khoẻ. 4.1.2. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học chủ đề Con người và sức khỏe 4.1.2.1. Phương pháp dạy học - Phương pháp quan sát: + Quan sát tranh, ảnh, mẫu vật thật, mẫu vật ngâm, mô hình 88 + Quan sát ngay trên cơ thể học sinh (đặc điểm cấu tạo của lưỡi, mắt và tai, bảo vệ và chăm sóc răng) + Quan sát nhận biết cấu tạo của bộ xương và các loại xương. - Phương pháp hỏi - đáp: Xây dựng hệ thống câu hỏi nhằm dẫn dắt học sinh quan sát theo trình tự logic để định hướng mục tiêu và đối tượng quan sát, nhằm giúp học sinh phát hiện ra kiến thức mới. - Phương pháp thí nghiệm: Để biết chức phận của các giác quan, giáo viên hướng dẫn học sinh làm thí nghiệm như nếm và ngửi các loại thức ăn để nhận xét về mùi, vị của chúng. - Để tìm hiểu hoạt động của các hệ cơ quan, GV cần tạo điều kiện cho học sinh thử nghiệm ngay trên cơ thể mình và phân tích các hoạt động đó. Ví dụ: Khi tìm hiểu về hoạt động hô hấp trong bài "Hoạt động thở và cơ quan hô hấp" (TN-XH lớp 3) GV cho học sinh thực hiện động tác hít vào thật sâu và thở ra hết sức, hướng dẫn các em vừa làm, vừa theo dõi cử động phồng lên xẹp xuống của lồng ngực khi hít vào, thở ra. - Phương pháp thảo luận nhóm để nhận biết vị trí, hình dạng của từng hệ cơ quan trong cơ thể. Có thể cho học sinh xác định vị trí của chúng trên cơ thể mình hoặc của bạn. Ví dụ: Khi học bài "Cơ quan tiêu hoá" (TN-XH, lớp 2) sau khi cho học sinh quan sát sơ đồ các cơ quan tiêu hoá GV có thể cho HS tập xác định vị trí của chúng trên cơ thể mình hoặc của bạn. - Phương pháp đóng vai: GV có thể sử dụng đóng vai để qua đó học sinh thể hiện nhận thức, thái độ của mình về các vấn đề sức khoẻ. Ví dụ khi dạy bài "Bệnh lao phổi” (TN-XH, lớp 3), GV có thể tổ chức cho HS đóng vai bác sĩ, bệnh nhân để qua đó các em tìm hiểu về nguyên nhân, triệu chứng, tác hại của bệnh lao phổi một cách sinh động, hấp dẫn. Tiếp đó GV có thể cho HS thảo luận cả lớp về các biện pháp phòng tránh bệnh lao phổi. 4.1.2.2. Về hình thức tổ chức dạy học: Cần sử dụng phối hợp các hình thức dạy học cá nhân, nhóm, cả lớp. Khai thác, sử dụng các trò chơi khác nhau nhằm gây hứng thú nhận thức cho HS. Một số bài 89 có thể tổ chức cho HS thực hành ở ngoài lớp như thực hành đánh răng, rửa mặt (TN-XH lớp 1). Tóm lại: Để giảng dạy các bài về Con người và sức khoẻ GV cần sử dụng linh hoạt các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học khác nhau như: quan sát, hỏi đáp, thảo luận, thực hành, đóng vai. Cần tạo điều kiện cho HS được thử nghiệm ngay trên chính cơ thể mình để các em thu được biểu tượng về cơ thể người một cách sinh động, chính xác. Ví dụ: Khi dạy bài 3: "Trao đổi chất ở người" (Khoa học lớp, 4), GV có thể tiến hành như sau: - Cho HS quan sát hình 1, 2, 3, 4 SGK và dựa vào kiến thức lớp 3 nhắc lại tên của các hệ cơ quan: Tiêu hoá, tuần hoàn, hô hấp, bài tiết nước tiểu và chức năng của chúng. Trong số các cơ quan trên, cơ quan nào trực tiếp thực hiện quá trình trao đổi chất giữa cơ thể với môi trường bên ngoài? - GV chia HS thành các nhóm, phát phiếu học tập cho các nhóm. Nội dung phiếu học tập như sau: Phiếu học tập bài 3 "Trao đổi chất ở người" 1. Em hãy hoàn thành bảng sau: Tên cơ quan trực tiếp thực hiện quá trình trao đổi chất Lấy vào Thải ra 2. Hãy nêu những biểu hiện bên ngoài của quá trình trao đổi chất và những cơ quan thực hiện quá trình đó. 3. Cơ quan tuần hoàn có vai trò gì trong quá trình trao đổi chất? - Các nhóm tiến hành thảo luận để hoàn thành bài tập. 90 - Đại diện các nhóm lên báo cáo kết quả làm việc - Trên cơ sở ý kiến của HS, GV rút ra kết luận: Các cơ quan trực tiếp thực hiện quá trình trao đổi chất là: cơ quan hô hấp, tiêu hoá, bài tiết nước tiểu. Các biểu hiện bên ngoài của quá trình trao đổi chất là: trao đổi khí, trao đổi thức ăn, bài tiết. - GV giải thích vai trò của cơ quan tuần hoàn trong quá trình trao đổi chất: Nhờ có cơ quan tuần hoàn mà máu đem các chất dinh dưỡng (hấp thụ được qua cơ quan tiêu hoá) và ôxi (hấp thụ được từ phổi) tới tất cả các cơ quan của cơ thể, đồng thời đem các chất thải, chất độc từ các cơ quan của cơ thể đến cơ quan bài tiết và đem khí các-bô-nic đến phổi để thải chúng ra ngoài. - Để tìm hiểu mối quan hệ giữa các cơ quan trong việc thực hiện sự trao đổi chất GV có thể cho HS chơi trò chơi "Ai nhanh, ai đúng?" GV phát cho mỗi nhóm sơ đồ như hình 5 (bài 3, Khoa học, lớp 4). Các nhóm tiến hành thảo luận về mối quan hệ giữa các cơ quan trong quá trình trao đổi chất. Cách chơi: khi có hiệu lệnh hết thời gian thảo luận, các nhóm thi nhau điền các từ đúng vào sơ đồ. Nhóm nào nhanh, đúng và đẹp là thắng cuộc. - Đại diện các nhóm lên trình bày mối quan hệ giữa các cơ quan trong quá trình thực hiện trao đổi chất giữa cơ thể và môi trường. - Đối với một số bài có tích hợp nội dung giáo dục kỹ năng sống: GV có thể sử dụng đóng vai để HS có thể được thực hành, rèn luyện các kỹ năng sống. Ví dụ: Nói "Không!" đối với các chất gây nghiện (bài 10, Khoa học, lớp 5) GV có thể tổ chức cho các em đóng vai các tình huống để thực hành các kỹ năng: kỹ năng kiên định, kỹ năng ra quyết định, kỹ năng đứng vững trước sự lôi kéo của bạn bè, người xấu trước các chất gây nghiện. Có thể tiến hành theo các bước: Bước 1: Làm việc cả lớp GV yêu cầu HS quan sát hình 1, 2, 3 (bài 10, Khoa học, lớp 5) nêu nội dung của các bức tranh. GV: Các chất gây nghiện đều có tác hại rất lớn đến sức khoẻ con người nhưng trong thực tế có nhiều người vẫn bị người khác rủ rê lôi kéo dùng thử và bị nghiện. 91 Giả sử khi bị ai đó rủ hút thuốc lá, uống rượu bia, sử dụng mà tuý chúng ta sẽ làm gì? (Một số học sinh đưa ra ý kiến của mình) GV: Khi bị ai đó rủ rê, sử dụng chất gây nghiện chúng ta cần phải cương quyết từ chối. - Trước hết cần nói rõ là mình không muốn làm việc đó. - Nếu người kia vẫn rủ rê, các em hãy giải thích các lý do khiến chúng ta quyết định như vậy. - Nếu người kia vẫn cố tình lôi kéo tốt nhất là hãy bỏ đi ra khỏi nơi đó. Bước 2: Làm việc theo nhóm Đóng vai các tình huống Chia lớp thành các nhóm (mỗi nhóm tối đa 6 HS), phát phiếu ghi tình huống cho các nhóm (Mỗi nhóm 1 tình huống). Ví dụ: Nhóm 1, 2: Tình huống 1: Cạnh nhà Nam có một anh thanh niên tên Hùng. Anh Hùng nghiện thuốc lá. Một hôm anh rủ Nam hút thuốc lá với mình. Nếu là Nam bạn sẽ ứng xử như thế nào? Nhóm 2, 3: Tình huống 2: Huy được đi dự đám cưới của anh họ. Trong bữa tiệc có một số anh lớn hơn ép Huy uống rượu. Nếu bạn là Huy bạn sẽ ứng xử như thế nào? (Đồ dùng cần thiết để thực hiện: Bàn, ghế, trên bàn có bày một số bát đĩa, cốc, vài chai bia, rượu. 3 thanh niên đang ngồi, Huy được xếp vào bàn này). Nhóm 4, 5: tình huống 3: Một lần đi học về qua một khu vực vắng vẻ, Sơn gặp 2 thanh niên đang tiêm chích ma tuý. Họ dụ dỗ và ép Sơn dùng thử. Nếu là Sơn bạn sẽ ứng xử như thế nào? Các nhóm đọc kỹ tình huống, phân công vai, thảo luận về cách thể hiện. Bước 3: Làm việc cả lớp Từng nhóm lên đóng vai các tình huống được giao Cả lớp nhận xét, chỉ ra được nhóm thể hiện các vai tốt nhất GV biểu dương các nhóm và nêu câu hỏi cho cả lớp thảo luận: - Việc từ chối hút thuốc lá, uống rượu bia, sử dụng ma tuý có dễ dàng không? “Không”, trên thực tế nhiều người biết rất rõ tác hại của các chất này nhưng khi bị người khác rủ rê, lôi kéo và vì tò mò và không kiên quyết từ chối nên vẫn bị nghiện. 92 Trong trường hợp bị dọa dẫm, ép buộc chúng ta nên làm gì? Chúng ta nên tìm sự giúp đỡ của ai nếu bị người khác doạ dẫm, ép buộc sử dụng các chất gây nghiện? Kết luận: Mỗi chúng ta đều có quyền từ chối, quyền tự bảo vệ và được bảo vệ trước tác hại của các chất gây nghiện. Bản thân chúng ta cũng phải tôn trọng những quyền đó của người khác. Mỗi người có một cách từ chối riêng, song cái đích cần đạt được là nói "Không!" đối với những chất gây nghiện. 4.1.3. Hướng dẫn cách sử dụng và làm một số đồ dùng dạy học chủ đề Con người và sức khỏe 4.1.3.1. Sử dụng đồ dùng - Sử dụng tranh, ảnh, mô hình là nguồn thông tin cho học sinh quan sát, phân tích để hiện kiến thức về cấu tạo của các cơ quan - Phiếu học tập có vai trò quan trong dạy học giúp học sinh tích cực chủ động trong giờ học Phiếu học tập hỗ trợ cho việc tổ chức dạy cá nhân, nhóm, cả lớp. 4.1.3.2. Hướng dẫn sinh viên làm đồ dùng dạy học - Phiếu học tập (cần đa dạng trong cách đặt câu hỏi trắc nghiệm, đa dạng về hinh thức phiếu) - Sưu tầm tranh, ảnh, mô hình - Vẽ tranh hoặc phóng to tranh trong sách giáo khoa 4.1.4. Thực hành lập kế hoach bài học và tập giảng 4.1.4.1. Ví dụ minh hoạ. Bài 10: Hoạt động bài tiết nước tiểu (TN-XH lớp 3) I. Mục tiêu Sau bài học, HS có thể: - Kể tên các bộ phận của cơ quan bài tiết nước tiểu và nêu được chức năng của chúng. - Giải thích được tại sao hàng ngày mỗi người cần phải uống đủ nước II. Đồ dùng dạy học - Hình cơ quan bài tiết nước tiểu phóng to - Các hình 1, 2 SGK trang 22, 23 - Các mảnh bìa có ghi tên các bộ phận của cơ quan bài tiết nước tiểu - Phiếu học tập 93 III. Hoạt động dạy - học Mở bài: GV nêu các câu hỏi cho HS để dẫn dắt vào bài: - Cơ quan nào có chức năng trao đổi khí giữa cơ thể với môi trường bên ngoài? - Cơ quan nào có chức năng vận chuyển máu đi khắp cơ thể? - Ai có thể cho cả lớp biết: cơ quan nào tạo ra nước tiểu và thải nước tiểu ra ngoài? GV: Cơ quan tạo ra nước tiểu và thải nước tiểu ra ngoài là cơ quan bài tiết nước tiểu. Cơ quan bài tiết nước tiểu gồm có những bộ phận nào và chức năng của chúng ra sao chúng ta sẽ tìm hiểu qua bài học hôm nay (giới thiệu tên bài học và ghi bảng) Hoạt động 1: Tìm hiểu các bộ phận của cơ quan bài tiết nước tiểu Cách tiến hành Bước 1: Làm việc theo cặp GV yêu cầu 2 HS ngồi cùng bàn quan sát hình 1 trang 22 SGK và chỉ đâu là thận, đâu là ống dẫn nước tiểu, bóng đái, ống đái. Bước 2: Làm việc cả lớp GV treo sơ đồ cơ quan bài tiết nước tiểu phóng to lên bảng, yêu cầu một số HS lên chỉ và nói tên các bộ phận của nó. Một số HS nhận xét GV kết luận (kết hợp chỉ trên sơ đồ): Cơ quan bài tiết nước tiểu gồm 2 quả thận, 2 ống dẫn nước tiểu, bóng đái và ống đái. Hoạt động 2: Tìm hiểu về chức năng của các bộ phận của cơ quan bài tiết nước tiểu Cách tiến hành: Bước 1: Làm việc theo nhóm GV chia HS thành các nhóm, phát phiếu học tập cho các nhóm Phiếu học tập Quan sát hình 2 trang 23 SGK đọc các câu hỏi và câu trả lời của các bạn trong hình rồi hoàn thành các bài tập sau: 94 1. Thận có chức năng gì? 2. Nước tiểu được đưa xuống bóng đái bằng đường nào? 3. Nước tiểu được chứa ở đâu và thoát ra ngoài bằng đường nào? 4. Mỗi ngày cơ thể chúng ta thải ra ngoài bao nhiêu lít nước tiểu? Bước 2: Làm việc cả lớp Đại diện các nhóm lên trình bày kết quả làm việc của nhóm mình. Các nhóm khác nhận xét, bổ sung ý kiến. GV có thể đặt thêm một số câu hỏi cho cả lớp: - Nước tiểu có mùi gì, màu gì? Giải thích cho HS một số chất có chứa trong nước tiểu. GV yêu cầu một số HS nêu lại chức năng của các bộ phận của cơ cơ quan bài tiết nước tiểu và kết luận: Thận có chức năng lọc máu, lấy ra các chất thải độc hại có trong máu tạo thành nước tiểu. Nước tiểu được đưa xuống bóng đái qua ống dẫn nước tiểu, sau đó được thải ra ngoài qua ống đái. Hoạt động 3: Trò chơi "Ai nhanh hơn?" GV treo 2 sơ đồ cơ quan bài tiết nước tiểu lên bảng (sơ đồ không có chú thích), chia lớp thành 2 nhóm để tham gia trò chơi. Nhóm nào trả lời nhanh thì thắng cuộc. 4.1.4.2. Thực hành soạn giáo án và tập giảng - Nhóm 1: Bài 3 (lớp 1): Nhận biết các vật xung quanh - Nhóm 2: Bài 4 (lớp 2): Làm gì để xương và cơ phát triển - Nhóm 3: Bài 13 (lớp 3): Hoạt động thần kinh - Nhóm 4: Bài 7 (lớp 4): Tại sao cần ăn phối hợp nhiều loại thức ăn? - Nhóm 5: Bài 4 (lớp 5): Cơ thể chúng ta được hình thành như thế nào? 4.2. Hướng dẫn dạy học nội dung về Thực vật 4.2.1. Tìm hiểu mục tiêu, nội dung chương trình về Thực vật ở tiểu học 4.2.1.1. Mục tiêu: a. Kiến thức: - Giúp học sinh biết được sự phong phú, đa dạng của các loài thực vật trên Trái đất và lợi ích của chúng. 95 - Biết được đặc điểm cấu tạo ngoài, chức năng, hoạt động sinh lí các bộ phận của thực vật; sự sinh sản của thực vật có hoa; quá trình sinh trưởng của thực vật môi trường sống, ích lợi hoặc tác hại của một số thực vật tiêu biểu. - Sự trao đổi chất của thực vật với môi trường. b. Kỹ năng: Hình thành và phát triển ở học sinh các kỹ năng như: - Biết quan sát, mô tả, so sánh để rút ra những đặc điểm chung và riêng của các loại thực vật. - Biết phân tích, đánh giá một số mối quan hệ đơn giản giữa các sự vật, hiện tượng. - Sưu tầm một số mẫu vật đơn giản. c. Thái độ: Hình thành ở học sinh thái độ và thói quen như: Ham hiểu biết khoa học. - Yêu thiên nhiên, có ý thức bảo vệ cây cối, có thái độ đúng đắn đối với các hiện tượng tự nhiên xung quanh. 4.1.2.2. Khái quát nội dung chương trình - Lớp1: Giúp học sinh nhận biết các đặc điểm cấu tạo ngoài của một số loài thực vật quen thuộc, gần gũi như cây rau, cây hoa, cây gỗ và vai trò của chúng đối với con người. - Lớp 2: Các em được tìm hiểu về môi trường sống và sự phân bố thực vật. - Lớp 3: Giúp các em tìm hiểu đặc điểm cấu tạo ngoài, chức phận của các bộ phận của cây xanh: rễ, thân, lá, hoa, quả và hạt. Chức năng và hoạt động sinh lí của các bộ phận và bước đầu làm quen với sự trao đổi chất ở thực vật. - Lớp 4: Các em tìm hiểu ảnh hưởng của các yếu tố vô sinh lên đời sống thực vật. - Lớp 5: Các em tìm hiểu đặc điểm cơ quan sinh sản của thực vật có hoa; phân biệt hoa đơn tính với hoa lưỡng tính; sinh sản hữu tính, vô tính và quá trình sinh trưởng của thực vật. 4.2.2. Phương pháp và hình thức dạy học nội dung về Thực vật 4.2.2.1. Phương pháp và các hình thức tổ chức dạy học: 96 a. Phương pháp dạy học chủ đạo để dạy học chủ đề này là quan sát kết hợp thảo luận nhóm. Để hình thành cho học sinh biểu tượng đầy đủ, chính xác, sinh động về các loại thực vật, giáo viên nên lựa chọn đối tượng quan sát là các loại vật thật, sau đó, dùng tranh ảnh để khái quát lại. Ví dụ: Khi dạy bài: Quả (TN-XH, lớp 3), giáo viên nên lựa chọn đối tượng quan sát là các loại quả thật đủ hình dạng, kích thước khác nhau. Sau đó tổ chức cho học sinh quan sát theo từng nhóm về màu sắc, hình dạng, kích thước của các loại quả, các bộ phận: vỏ, thịt, hạt. Qua đó, học sinh có thể rút ra những đặc điểm chung và riêng của các loại quả. Đối với những bài học không thể sử dụng các loại vật thật giáo viên có thể tổ chức cho học sinh quan sát các hình ảnh trong SGK để tìm những thông tin cần thiết về đặc điểm cấu tạo ngoài của các loài thực vật. b.Về hình thức tổ chức dạy học: Có thể sử dụng các hình thức dạy học trên lớp và dạy học ngoài lớp để dạy các bài học trong chủ đề "Tự nhiên". - Dạy học trên lớp: Có thể sử dụng kết hợp dạy học cá nhân, theo nhóm và đồng loạt cả lớp. - Dạy học ngoài lớp - tham quan: Có rất nhiều bài học thuộc phần này có thể dạy học ngoài trời như đa số các bài học về thời tiết, Mặt Trời và phương hướng, một số loài cây sống trên cạn, thực vật, đi thăm thiên nhiên. - Sử dụng các trò chơi học tập, ví dụ: "Đố bạn con gì?” 4.2.2.2. Ví dụ minh hoạ: Bài 48: Quả (TN-XH, lớp 3). I. Mục tiêu: Sau bài học HS biết được: - Các loại quả có màu sắc, hình dạng, kích thước, mùi vị khác nhau. - Quả có 3 phần: Vỏ, thịt, hạt. - Nhiệm vụ của quả đối với cây, và ích lợi của quả đối với con người. + Phát triển kỹ năng quan sát, so sánh, đối chiếu, rút ra những đặc điểm chung và riêng của các loại quả. II. Đồ dùng dạy học: - Các loại quả thật có sẵn ở địa phương, tranh ảnh các loại quả. 97 III. Hoạt động dạy - học a. Mở bài: Giáo viên cho học sinh cả lớp hát bài Quả, sau đó đặt câu hỏi: Ở trong bài hát vừa rồi có những loại quả nào? - Học sinh: Hát bài Quả, trả lời câu hỏi của giáo viên. Giáo viên vào bài: Trên thực tế có rất nhiều loại quả khác nhau, bài học hôm nay chúng ta sẽ tìm hiểu về đặc điểm, nhiệm vụ, ích lợi của chúng. Hoạt động 1: Quan sát, thảo luận nhóm Mục tiêu: HS biết quan sát, so sánh, tìm ra sự khác nhau về màu sắc, hình dạng, kích thước của các loại quả. Kể tên các bộ phận thường có của một quả. Cách tiến hành: - Chia học sinh thành từng nhóm (mỗi bàn từ 4 đến 6 em), yêu cầu các nhóm đặt các loại quả đã chuẩn bị sẵn lên bàn. Phát phiếu giao việc cho các nhóm, giải thích hướng dẫn cho các nhóm nhiệm vụ quan sát, hoàn thành các bài tập trong phiếu học tập. - Phiếu học tập bài Quả: Câu 1: Em hãy quan sát các loại quả, rồi điền kết quả quan sát vào bảng sau: TT Tên quả Màu sắc Hình dạng Kích thước (To hay nhỏ) Mùi vị Em có nhận xét gì về màu sắc, hình dạng, kích thước, mùi vị của loại quả? Câu 2: Quả có mấy phần ? Đó là những phần nào? Câu 3: Các loại quả có đặc điểm gì giống và khác nhau? Học sinh tiếp nhận nhiệm vụ quan sát, thảo luận nhóm qua phiếu giao việc và hướng dẫn của giáo viên. - Giáo viên hướng dẫn các nhóm học sinh quan sát, thảo luận nhóm: Hướng dẫn các em quan sát theo thứ tự màu sắc, hình dạng, kích thước, mùi vị của quả. Yêu cầu các em sử dụng các giác quan khác nhau để quan sát: Dùng tay (hoặc dao) bóc vỏ hoặc bổ đôi quả nếm mùi vị của quả, quan sát các phần vỏ, thịt, hạt của quả. Hướng dẫn các em thảo luận trong nhóm. 98 Các nhóm học sinh tiến hành quan sát, thảo luận trong nhóm về màu sắc, hình dạng, kích thước, mùi vị của các loại quả, để hoàn thành bài tập 1 của phiếu giao việc. (Ví dụ: quả chuối chín có màu vàng, cong, có vị ngọt, quả quýt có màu vàng sẫm, hình tròn nhỏ, có mùi thơm, có vị hơi chua...). Học sinh dùng tay hoặc dao để bóc vỏ và bổ đôi quả để quan sát các bộ phận bên trong của chúng, so sánh nhận xét về thịt, hạt của các loại quả khác nhau. Cả nhóm quan sát thảo luận, bàn bạc trao đổi với nhau để rút ra kết luận chung về các loại quả. Bước 2: Làm việc cả lớp - GV treo bảng phụ, gọi đại diện các nhóm lên báo cáo kết quả làm việc của nhóm mình. - Đại diện các nhóm báo cáo kết quả làm việc của nhóm mình (trước hết, mỗi nhóm trình bày kết quả quan sát 1 loại quả ở bài tập 1, phiếu giao việc). Các nhóm khác tranh luận, bổ sung ý kiến. - GV khẳng định kết quả quan sát đúng và điền vào bảng. - GV yêu cầu một số nhóm khác trình bày kết quả quan sát qua bài tập 2, phiếu học tập. - Học sinh trả lời, chỉ ra được mỗi quả thường có 3 phần: Vỏ, thịt, hạt. Thịt, hạt các loại quả không giống nhau, có loại thịt quả vàng như xoài, có nhiều múi, tép như bưởi, cam, chanh, thịt trong như vải, nhãn. Hạt các loại quả cũng không giống nhau, có quả hạt nhỏ, và nhiều như dưa hấu, cà chua, cam, chanh, quýt, có quả chỉ có 1 hạt to như xoài, một hạt nhỏ như vải, nhãn... - GV gọi đại diện của một số nhóm, nêu nhận xét về các loại quả. Các loại quả có những đặc điểm gì giống và khác nhau? - Kết luận: Các loại quả có màu sắc, hình dạng, kích thước, mùi vị khác nhau, mỗi quả thường có 3 phần: Vỏ, thịt, hạt. Hoạt động 2: Thảo luận cả lớp Mục tiêu: Nêu được chức năng của hạt và ích lợi của quả Cách tiến hành: GV nêu câu hỏi cho cả lớp thảo luận: - Hạt có chức năng gì? - Quả có ích lợi gì đối với con người? 99 GV cho HS thảo luận từng câu hỏi, rút ra kết luận: Khi gặp điều kiện thích hợp hạt sẽ mọc thành cây mới. Quả thường dùng để ăn tươi, làm rau trong các bữa ăn hàng ngày, ép dầu... hoặc có thể chế biến thành mứt hoặc đóng hộp. GV nhắc nhở HS khi ăn quả cần rửa sạch, gọt vỏ, không hái bừa bãi, không ăn quả xanh. Hoạt động 3: Trò chơi - Đố bạn quả gì? Cách chơi: Gọi một số học sinh tình nguyện, dùng khăn bịt mắt các em tham gia trò chơi, đặt vào từng tay mỗi em 1 loại quả (loại quả các em vừa quan sát). Yêu cầu học sinh dùng các giác quan còn lại để nhận biết mình đang cầm trong tay quả gì? 4.2.3. Hướng dẫn cách sử dụng và làm một số đồ dùng dạy học nội dung về Thực vật 4.2.3.1. Đồ dùng trong dạy học chủ đề Thực vật Đồ dùng dạy học chủ đề Thực vật ở Tiểu học bao gồm tranh ảnh về cấu tạo của cơ thể thực vật: Rễ, thân, lá và hoa. Để đảm bảo chất lượng giảng dạy, bảo vệ môi trường, GV cần tích cực sưu tầm tranh ảnh và làm mẫu ngâm, mẫu ép thực vật. 4.2.3.2. Hướng dẫn làm một số đồ dùng dạy học a. Làm mẫu ngâm Đối với thực vật, mẫu ngâm cũng được áp dụng cho rễ, thân, lá, hoa và quả. Nhưng mẫu vật thường được ngâm trong dung dịch phoocmôn có nồng độ từ 2% đến 3%. Tuy nhiên, do mẫu vật có thể làm cho dung dịch bị đục và sẫm màu nên cần phải thay dung dịch 2-3 lần mới đạt yêu cầu. * Cách tiến hành Bước 1: Chuẩn bị vật liệu Bước 2: Sửa mẫu và định vị mẫu cho đúng yêu cầu khoa học và đảm bảo tính thẩm mĩ. Bước 3: Ngâm mẫu. b. Cách làm mẫu ép khô Đối với kiến thức tìm hiểu cấu tạo ngoài của thực vật, mẫu vật ép khô có vai trì chủ đạo, sử dụng được nhiều lần mà hiệu quả cũng không không kém mẫu vật thật. 100 * Quy trình làm mẫu ép khô: Bước 1: Chuẩn bị vật liệu, dụng cụ và hóa chất. Bước 2: Thu mẫu vật. Bước 3: Làm khô mẫu. Bước 4: Định vị và trình bày mẫu vật. 4.2.4. Thực hành lập kế hoạch và tập dạy các bài về Thực vật Nhóm 1: Bài 23, lớp 1: Cây hoa. Nhóm 2: Bài 25, lớp 2: Một số loài cây sống trên cạn Nhóm 3: Bài 43, lớp 3: Rễ cây. Nhóm 4: Bài 59, lớp 4: Nhu cầu chất khoáng của thực vật. Nhóm 5: Bài 53, lớp 5: Cây mọc lên từ hạt. 4.3. Hướng dẫn dạy học nội dung về Động vật 4.3.1. Mục tiêu, nội dung chương trình về Động vật 4.3.1.1. Mục tiêu, nội dung chương trình a. Mục tiêu * Kiến thức: - Nhận biết một số loài động vật phổ biến, ích lợi hoặc tác hại của chúng. - Một số đặc điểm sinh học cơ bản: hình thái ngoài, đặc điểm dinh dưỡng, nhận biết những hiện tượng về trao đổi chất ở động vật, đặc điểm sinh sản, tập tính của một số động vật. * Kĩ năng: - Quan sát, nhận xét, nêu thắc mắc, đặt câu hỏi, diễn đạt những hiểu biết của mình về động vật. - Sưu tầm một số tranh ảnh, mẫu vật đơn giản về động vật. * Thái độ: - Có ý thức chăm sóc, bảo vệ động vật có ích và tiêu diệt, phòng tránh động vật có hại. - Quan tâm đến sự đa dạng của động vật. b. Nội dung và phân phối chương trình 101 Chủ đề động vật trong môn TN-XH các lớp 1, 2, 3 có 15 tiết; trong môn Khoa học các lớp 4, 5 có 12 tiết 4.3.1.2. Các dạng kiến thức động vật ở Tiểu học So với kiến thức thực vật, kiến thức động vật ở Tiểu học đơn giản hơn, chủ yếu là kiến thức hình thái cấu tạo ngoài, môi trường sống, một vài đặc điểm dinh dưỡng, trao đổi chất, sinh sản, ích lợi và tác hại của một số động vật quen thuộc. 4.3.2. Tìm hiểu phương pháp và hình thức tổ chức dạy học nội dung về Động vật 4.3.2.1. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học chủ đề Động vật ở các lớp1, 2, 3 Đối với dạng kiến thức nhận biết các con vật và từng bộ phận chính trên cơ thể của các loài vật quen thuộc, GV sử dụng phương pháp quan sát tranh ảnh, mô hình kết hợp với phương pháp hỏi- đáp, thảo luận. Đối với các kiến thức về sự đa dạng, tầm quan trọng của động vật và các bài ôn tập, tổng kết, GV sử dụng phương pháp hỏi - đáp, thiết kế câu hỏi trắc nghiệm nhằm giúp HS có điều kiện sử dụng vốn hiểu biết của mình từ thực tế. 4.3.2.2. Phương pháp dạy học nội dung về Động vật ở trong môn Khoa học lớp 4 Kiến thức động vật ở lớp 4 là các kiến thức về trao đổi chất và ảnh hưởng của các nhân tố vô sinh (nước, ánh sáng, nhiệt độ, chất khoáng) và các cơ thể sinh vật khác đối với đời sông động vật. Đối với dạng kiến thức sinh lí, hiệu quả nhất là GV sử dụng phương pháp thí nghiệm thực hành. Đối với những trường không có điều kiện tiến hành thí nghiệm, GV sử dụng phương pháp quan sát kết hợp với phương pháp hỏi - đáp để dạy học. 4.3.2.3. Chủ đề Động vật ở lớp 5 Kiến thức động vật phần Khoa học lớp 5 được bố trí 6 tiết, gồm các kiến thức về sinh sản hữu tính, quá trình sinh trưởng và phát triển của một số loài động vật: côn trùng, ếch, chim và thú. Thông qua các bài học này, HS sẽ nhận biết được các hiện tượng sinh sản và khái niệm chung về sự sinh sản hữu tính của động vật. Phân biệt được động vật đẻ trứng và đẻ con. Đối với các kiến thức này, GV sử dụng phương pháp quan sát kết hợp với phương pháp hỏi - đáp. Đồng thời, dựa vào sự 102 hiểu biết của học sinh để xây dựng hệ thống câu hỏi nhằm hướng các em vào mục tiêu kiến thức cần đạt. 4.3.3. Thực hành lập kế hoạch bài học và tập giảng Nhóm 1: Bài 26, lớp 1: Con gà Nhóm 2: Bài 29, lớp 2: Một số loài vật sống dưới nước Nhóm 3: Bài 53, lớp 3: Chim Nhóm 4: Bài 64, lớp 4: Trao đổi chất ở động vật Nhóm 5: Bài 55, lớp 5: Sự sinh sản ở động vật 4.3.4. Hướng dẫn sử dụng và làm đồ dùng dạy học chủ đề Động vật 4.3.4.1. Sử dụng đồ dùng dạy học chủ đề Động vật Đồ dùng dạy học chủ đề ở động vật ở các trường Tiểu học mới chỉ có các loại tranh ảnh về các loài động vật quen thuộc: Gà, lợn, trâu... 4.3.4.2. Hướng dẫn làm một số đồ dùng dạy học a. Kĩ thuật làm mẫu ngâm Mẫu ngâm bao gồm các loài động vật: Ếch, cá, nòng nọc được ngâm trong dung dịch chống phân hủy. * Vật liệu làm hóa chất - Vật liệu: Lọ thủy tinh nút mài 100ml, 200ml hoặc bằng lọ nhựa màu trắng; kim tiêm, đũa tre tách đôi, chỉ khâu - Hóa chất: Phoocmôn 5%, 8%,10%, Cồn, muối ăn - Mẫu vật + Nòng nọc, ếch các giai đoạn: Chưa có chi sau, có chi sau, có đủ 4 chi; ếch, cóc trưởng thành. + Giun đũa, sán lá ruột lợn... + Chuột, rắn, cá, thằn lằn * Cách tiến hành: Bước 1: Làm chết con vật. Bước 2: Định vị mẫu vật theo yêu cầu, bằng cách buộc, khâu mẫu vật vào giá thể bằng chỉ, đinh ghim... Bước 3: Ngâm mẫu vật đã định vị vào dung dịch định hình 103 Bước 4: Ngâm mẫu vật đã định hình vào lọ chứa dung dịch bảo quản mẫu. b. Kĩ thuật làm mẫu ép khô * Thiết bị và vật mẫu - Thiết bị: Hộp gỗ 3 mặt: 25cm x 35cm x 4cm, mặt trên là đường kính 25cm x 35cm và tấm xốp mỏng lọt trong hộp gỗ; một hộp đinh ghim, lọ, thủy tinh nút mài hoặc lọ nhựa có nắp, bông, phoocmôn 5% - 8%... - Mẫu vật: Sưu tầm châu chấu ở các giai đoạn phát triển và các kích thước khác nhau từ nhỏ đến lớn. * Cách tiến hành Bước 1: Chuẩn bị dung dịch định hình mẫu, kim tiêm, lọ đựng mẫu... Bước 2: Cho các loài cánh cứng có chiều dài cơ thể dưới 1,5cm vào lọ đã có dung dịch định hình phoocmôn vào bụng trước khi cho lọ định hình mẫu. Ngâm mẫu trong dung dịch từ 3 đến 5 ngày, vớt mẫu ra khay để trong phòng từ 15 đến 20 giờ. Bước 3: Ghim mẫu vật lên hộp tiêu bản. Sau 15 đến 20 giờ mẫu vật sẽ khô, thì ghim mẫu lên tấm xốp. NHIỆM VỤ SINH VIÊN Nhiệm vụ 1: Làm việc theo nhóm Các nhóm nghiên cứu thông tin nguồn [1] tr 95 - 140 và SGK TN – XH, lớp 1, 2, 3 ; Khoa học lớp 4, 5 để thực hiện nhiệm vụ sau: - Nhóm 1 và 2: Đưa ra nhận xét về cấu trúc và nội dung kiến thức, PPDH các bài có nội dung về chủ đề Con người và sức khỏe. - Nhóm 3 và 4: Đưa ra nhận xét về cấu trúc và nội dung kiến thức, PPDH các bài có nội dung về Thực vật. - Nhóm 5 và 6: Đưa ra nhận xét về cấu trúc và nội dung kiến thức, PPDH các bài có nội dung về Động vật. Đại diện các nhóm lên trình bày trước tập thể lớp Nhiệm vụ 2: Thực hành soạn bài và tập giảng theo nhóm 104 - Nhóm 1: Bài 4 (lớp 2): Làm gì để xương và cơ phát triển - Nhóm 2: Bài 13 (lớp 3): Hoạt động thần kinh - Nhóm 3: Bài 25 lớp 2: Một số loài cây sống trên cạn - Nhóm 4: Bài 43 lớp 3: Rễ cây. - Nhóm 5: Bài 29 lớp 2: Một số loài vật sống dưới nước - Nhóm 6: Bài 53 lớp 3: Chim . Đại diện các nhóm lên tập giảng trước tập thể lớp. BÀI TẬP 1. Phân tích đặc điểm chủ đề Con người và sức khỏe, Thực vật, Động vật. Từ đó, hãy rút ra những định hướng cơ bản khi sử dụng các phương pháp và các hình thức tổ chức dạy học chủ đề này. 2. Chọn một bài bất kỳ trong chủ đề về Con người và sức khỏe ở các lớp 1, 2, 3, 4 và 5 soạn giáo án và tập dạy. 3. Chọn một bài bất kỳ có nội dung về Thực vật ở các lớp 1, 2, 3, 4 và 5 để soạn giáo án và tập dạy. 4. Chọn một bài bất kỳ có nội dung về Động vật ở các lớp 1, 2, 3, 4 và 5 để soạn giáo án và tập dạy. 105 Chương 5. HƯỚNG DẪN DẠY HỌC CHỦ ĐỀ VẬT CHẤT VÀ NĂNG LƯỢNG (4 tiết) Mục tiêu: Sau khi học chương này, SV phân tích được nội dung chương trình, cấu trúc bài học chủ đề Vật chất và năng lượng; có khả năng lựa chọn và sử dụng các phương pháp, hình thức tổ chức dạy học nhằm phát huy tính tích cực hoạt động và các năng lực của HS; lập kế hoạch bài học; sử dụng đồ dùng dạy học có hiệu quả và tự làm được một số đồ dùng đơn giản phục vụ dạy học. 5.1. Vật chất và năng lượng 5.1.1. Mục tiêu, nội dung chủ đề Vật chất và năng lượng 5.1.1.1. Về kiến thứ - Tìm hiểu, nhận biết được đặc điểm, tính chất của một số sự vật hiện tượng trong tự nhiên: Nước, âm thanh, ánh sáng, nhiệt... và vai trò của chúng đối với đời sống con người. - Nhớ được đặc điểm, ứng dụng của một số vật liệu thường dùng, sự biến đổi của vật chất; việc sử dụng các nguồn năng lượng nói chung và các nguồn năng lượng sạch: Năng lượng Mặt Trời, năng lượng gió, năng lượng nước chảy. 5.1.1.2. Về kĩ năng - Bước đầu hình thành và phát triển kĩ năng quan sát, làm một số thí nghiệm, thực hành khoa học đơn giản. - Thu thập thông tin. - Phân tích, so sánh rút ra những dấu hiệu chung và riêng của sự vật, hiện tượng đơn giản trong thế giới tự nhiên. 5.1.1.3. Về thái độ: - Luôn có ý thức quan tâm, ham hiểu biết, tìm hiểu, hứng thú trong học tập môn Khoa học và vận dụng kiến thức vào cuộc sống. - Có ý thức tham gia vào các hoạt động trong gia đình, nhà trường và cộng đồng, bảo vệ thiên nhiên, giữ gìn môi trường. 5.1.2. Nội dung chủ đề 106 Trong chương trình môn Khoa học ở lớp 4, 5, chủ đề Vật chất và năng lượng gồm những kiến thức chính ở hai môn Vật lí và Hóa học, được lựa chọn ở mức độ đơn giản, chỉ trình bày hiện tượng về mặt lí tính, phù hợp với lứa tuổi học sinh Tiểu học. 5.1.2.1. Lớp 4: Có 33 tiết + 2 tiết ôn tập chủ đề - Các bài có nội dung về nước (từ bài 20 đến bài 29): Tính chất của nước; ba thể của nước; vòng tuần hoàn nước trong thiên nhiên; nước cần cho sự sống; nước bị ô nhiễm; một số cách làm sạch nước; bảo vệ và tiết kiệm nước. - Các bài có nội dung về không khí (từ bài 30 đến bài 40, trong đó bài 33-34 dùng để ôn tập và kiểm tra học kì I): Sự tồn tại của không khí; các tính chất của không khí; các thành phần của không khí; không khí cần cho sự sống; gió, phòng chống bão; không khí bị ô nhiễm, bảo vệ bầu không khí trong sạch. - Các bài về Âm thanh, ánh sáng và nhiệt (từ bài 41 đến bài 54): Các nguồn âm; sự lan truyền âm thanh; âm thanh trong cuộc sống; chống tiếng ồn; các nguồn sáng; bóng tối; ánh sáng cần cho sự sống, ánh sáng và việc bảo vệ đôi mắt; nóng lạnh và nhiệt độ; vật dẫn nhiệt và cách nhiệt; các nguồn nhiệt; nhiệt cần cho sự sống. 5.1.2.2. Lớp 5: Có 25 tiết + 2 tiết ôn tập và kiểm tra học kỳ I + 2 tiết ôn tập chủ đề - Các bài về đặc điểm và công dụng của một số vật liệu thường dùng: Tre, mây, song; kim loại (sắt, đồng, nhôm) và hợp kim (gang, thép); đá vôi; gốm (gạch, ngói); xi măng; thuỷ tinh; cao su; chất dẻo; tơ sợi (từ bài 22 đến bài 32) - Các bài về sự biến đổi của chất: Sự chuyển thể của chất; hỗn hợp; dung dịch; sự biến đổi hoá học. - Các bài về sử dụng năng lượng: Năng lượng; sử dụng năng lượng chất đốt; sử dụng năng lượng gió và năng lượng nước chảy; sử dụng năng lượng điện; lắp mạch điện đơn giản; an toàn và tránh lãng phí khi sử dụng điện. 5.1.3. Phương pháp dạy học Chủ đề Vật chất và năng lượng, tích hợp kiến thức của các lĩnh vực khoa học thực nghiệm như Vật lý, Hoá học. Vì vậy, phương pháp dạy học đặc trưng của chủ đề này là thí nghiệm, quan sát. GV có thể sử dụng phương pháp quan sát, thí nghiệm kết hợp thảo luận nhóm và một số phương pháp khác. 107 5.1.3.1. Các PPDH chủ đề Vật chất và năng lượng ở lớp 4 Các PPDH chủ đề Vật chất và năng lượng thường được sử dụng ở lớp 4 là: Quan sát, thí nghiệm, thực hành, hỏi - đáp, thảo luận - Quan sát để phát hiện màu, mùi, vị của nước. - Làm thí nghiệm để khẳng định nước không có hình dạng nhất định. Nhận ra tính chất chung của nước và sự khác nhau khi nước tồn tại ở ba thể. - Thực hành chuyển nước từ thể lỏng thành thể khí và ngược lại, nêu cách chuyển nước từ thể lỏng sang thể rắn và ngược lại, từ đó học sinh giải thích được: Mây được hình thành như thế nào? Mưa từ đâu ra? Hiểu được vòng tuần hoàn của nước trong tự nhiên. Nắm được vai trò của nước đối với cuộc sống con người và cộng đồng, vai trò của nước trong công nghiệp, nông nghiệp và vui chơi giải trí. Bằng quan sát và thí nghiệm, sẽ giúp HS: + Phân biệt nước đục, nước trong. + Giải thích được tại sao nước sông, hồ thường đục và không sạch. + Mô tả được đặc điểm chính của nước sạch và nước bị ô nhiễm. + Liệt kê một số cách làm sạch nước và tác dụng của từng cách. + Hiểu được sự cần thiết phải uống nước sôi. + Vẽ tranh cổ động tuyên truyền tiết kiệm nước. + Tìm được một số nguyên nhân làm ô nhiễm nước sông, hồ, kênh, rạch Từ đó giáo dục các em bảo vệ nguồn nước. - GV cùng HS tiến hành thí nghiệm để chứng minh: + Không khí có ở quanh mọi vật và các chỗ trống trong các vật; + Thành phần của không khí; + Phát hiện một số tính chất của không khí. Không khí chuyển động tạo thành gió. Giải thích tại sao có gió. Quan sát để phát hiện màu, mùi, vị và tính chất của không khí. Chứng minh không khí có vai trò quan trọng đối với con người, động vật, thực vật - Phân biệt được gió mạnh, gió nhẹ, gió to, gió dữ và phòng chống bão - Phân biệt được không khí sạch, không khí bẩn. - Nêu những việc nên và không nên làm để bảo vệ bầu không khí. 108 Phần âm thanh, HS nắm được: - Cơ chế của sự phát âm; - Nhận biết vai trò của không khí trong việc lan truyền âm thanh; - Các môi trường truyền âm; - Nhân biết một số nguồn tiếng ồn và tác hại của tiếng ồn; - Có ý thức chống ô nhiễm tiếng ồn; Phần ánh sáng, HS cần: - Phân biệt được vật tự chiếu sáng và vật được phát sáng; - Nêu được sự xuất hiện của bóng tối; - Tác dụng của ánh sáng đối với sự sống; - Biết đọc và sử dụng nhiệt kế; - Giải thích được một số hiện tượng đơn giản liên quan đến sự co giãn vì nóng, lạnh của chất lỏng - Biết được những vật dẫn nhiệt tốt; - Những vật dẫn nhiệt kém; - Giải thích được một số hiện tượng liên quan đến tinh dẫn nhiệt của vật liệu; - Kể tên vai trò của nguồn nhiệt thương gặp trong cuộc sống và vai trò của nhiệt đối với sự sống và vai trò của nhiệt đối với sự sông trên Trái Đất. 5.1.3.2. Các PPDH chủ đề Vật chất và năng lượng ở lớp 5 Một số phương pháp thường sử dụng để phát huy tính tích cực học tập của HS: PP quan sát, thí nghiệm, dạy học hợp tác trong nhóm nhỏ, trò chơi - Đối với các bài về đặc điểm và công dụng của một số vật liệu thường dùng GV nên sử dụng phương pháp quan sát kết hợp thảo luận nhóm, hỏi đáp. Đối tượng quan sát tốt nhất là các mẫu vật (như tre, mây song, kim loại, gốm, xi măng, thủy tinh, cao su...) + Phương pháp thí nghiệm để phát hiện ra một số tính chất của đá vôi, gạch, ngói, cao su làm biến đổi chất này thành chất khác, tạo ra dung dịch, lắp mạch điện đơn giản Tùy theo mỗi tiết học, bài học, GV cần phối hợp linh hoạt các phương pháp linh hoạt, sáng tạo để phát huy tối đa sự hoạt động, tìm tòi, phát hiện kiến thức mới. 109 + Tổ chức cho HS thực hiện các hoạt động khám phá nhằm khêu gợi sự tò mò khoa học, thói quen đặt câu hỏi, tìm câu giải thích khi các em được tiếp cận với thực tế xung quanh. + Tổ chức cho HS giải quyết những vấn đề đơn giản gắn liền với tình huống có ý nghĩa, HS có dịp vận dụng những kiến thức đã học vào cuộc sống một cách phù hợp. + Tổ chức cho HS làm việc theo cặp (2 HS) và nhóm nhỏ (3 HS) sẽ giúp các em có nhiều cơ hội để phát biểu những ý kiến của mình, rèn luyện khả năng diễn đạt, giao tiếp và hợp tác trong công việc. - Tăng cường cho HS sử dụng tranh ảnh, sơ đồ, đồ dùng thí nghiệm.. 5.1.4. Một số ví dụ khi sử dụng các PPDH những bài cụ thể Ví dụ: Khi dạy Bài 24- Đồng và hợp kim của đồng (Khoa học, lớp 5) Để tìm hiểu tính chất của đồng GV có thể chia học sinh thành các nhóm. Các nhóm tiến hành quan sát các dây đồng (hoặc các mẩu đồng) và mô tả màu sắc, độ sáng, tính cứng, tính dẻo của dây đồng. Có thể so sánh dây đồng với dây thép. Kết thúc thời gian thảo luận nhóm, đại diện các nhóm lên báo cáo kết quả quan sát của nhóm mình, các nhóm khác bổ sung. Trên cơ sở kết quả quan sát của các nhóm, GV đưa ra kết luận: Đồng có màu đỏ nâu, có ánh kim, không cứng bằng sát, dẻo, dễ uốn, dễ dát mỏng hơn sắt. - Đối với các bài về tính chất, đặc điểm của các chất (nước, không khí, ánh sáng, nhiệt độ, âm thanh, tính chất lý học, hoá học của chất): Phương pháp dạy học chủ đạo là thí nghiệm. GV có thể sử dụng phương pháp thí nghiệm kết hợp với các phương pháp dạy học khác như: thảo luận nhóm, hỏi đáp, quan sát, giải thích với các mức độ khác nhau: + GV yêu cầu HS quan sát hình vẽ hoặc đọc phần mô tả thí nghiệm trong SGK, sau đó HS thảo luận và đưa ra dự đoán kết quả thí nghiệm và giải thích rút ra kết luận. + GV làm mẫu, hướng dẫn HS làm theo + GV giao nhiệm vụ, giúp đỡ HS từng bước tiến hành thí nghiệm thông qua phiếu học tập hoặc chỉ dẫn bằng lời. 110 + GV giao nhiệm vụ, HS tự mình tiến hành thí nghiệm, GV theo dõi, hướng dẫn khi cần thiết. Căn cứ vào mục tiêu, nội dung của từng bài học mà GV hướng dẫn HS học tập theo phương pháp thí nghiệm với các mức độ cho phù hợp. Đặc biệt, GV có thể vận dụng dạy học nêu vấn đề để dạy các bài có sử dụng phương pháp thí nghiệm. Ví dụ: Khi dạy bài 32: "Không khí gồm những thành phần nào?" (Khoa học, lớp 4) GV có thể tiến hành như sau: GV nêu vấn đề (kết hợp giới thiệu bài học): Người đầu tiên trên thế giới đã phát hiện các thành phần chính của không khí là nhà hoá học ngươì Pháp tên là Lavôđiê. Ông đã xác định được các thành phần của không khí như thế nào? Không khí là do một chất khí hay nhiều chất khí tạo thành? Bài học hôm nay bằng các thí nghiệm chúng ta sẽ làm sáng tỏ điều này. Giải quyết vấn đề bằng cách tiến hành thí nghiệm: Trước khi làm thí nghiệm GV giới thiệu dụng cụ thí nghiệm, trình bày cách lắp đặt thí nghiệm và cách thí nghiệm. HS phán đoán hiện tượng xảy ra theo câu hỏi của GV: Hiện tượng gì sẽ xảy ra nếu ta úp cốc thuỷ tinh lên cây nến đang cháy? (cây nến tắt hay không tắt?). GV biểu diễn thí nghiệm, HS quan sát diễn biến thí nghiệm, nhận xét, giải thích hiện tượng xảy ra qua hệ thống câu hỏi của GV: - Hiện tượng đã xảy ra như thế nào? (so sánh với những phán đoán của HS) - Vì sao cây nến đang cháy lại bị tắt? - Sau khi cây nến tắt em có nhận xét gì về mực nước trong cốc và ngoài cốc? - Vì sao nước lại dâng lên trong cốc? - Vì sao nước không dâng lên chiếm toàn bộ thể tích của cốc? GV giảng: điều đó chứng tỏ trong cốc còn một chất khí nữa chưa cháy hết. Người ta đã xác định chất khí đó là nitơ, khí nitơ không duy trì sự cháy. Qua thí nghiệm trên ai có thể rút ra kết luận gì về các thành phần của không khí? Trên cơ sở ý kiến của HS. GV đưa ra kết luận chung: Không khí gồm hai thành phần chính, đó là khí ôxi và khí nitơ, khí ôxi duy trì sự cháy, khí nitơ không duy trì sự cháy. 111 - Ngoài ra, khi dạy chủ đề "Vật chất và năng lượng" GV có thể khai thác, sử dụng các trò chơi khoa học nhằm gây hứng thú học tập, khơi dậy ở HS trí tò mò, lòng ham hiểu biết khoa học. Ví dụ: Khi dạy bài 38 - 39: Sự biến đổi hoá học (Khoa học, lớp 5) GV có thể tổ chức cho HS thực hiện trò chơi "Bức thư bí mật" để các em có thể hiểu rõ hơn về sự biến đổi hoá học dưới tác dụng của nhiệt. - Chuẩn bị: Một nhóm một quả chanh (hoặc một ít dấm), một que tăm, một mảnh giấy, diêm, nến. - Cách tiến hành: GV chia HS thành các nhóm, yêu cầu các nhóm tiến hành: Nhúng đầu tăm vào nước chanh (hoặc dấm) rồi viết chữ lên tờ giấy và để khô, sau đó hơ gần ngọn nến và quan sát chữ viết trên tờ giấy (lưu ý: Không hơ giấy quá gần ngọn lửa để phòng cháy, hoặc có thể hơ giấy gần cửa sổ, nơi có nhiều ánh sáng để quan sát). Kết thúc trò chơi: GV nhận xét, đặt câu hỏi cho cả lớp: Điều kiện gì đã làm cho dấm (nước chanh) đã khô trên giấy biến đổi hoá học? 5.1.5. Hướng dẫn sử dụng và làm thiết bị dạy học Thiết bị dạy học chủ đề Vật chất và năng lượng bao gồm: - Bộ tranh ảnh và các tư liệu liên quan đến nội dung các chủ đề - Mô hình hoặc đồ dùng vật liệu thực tế - Phiếu học tập - Các thiết bị thí nghiệm Phiếu học tập có vai trò rất quan trọng trong quá trình dạy, học. Phiếu học tập rất đa dạng tùy theo mục tiêu của từng bài và mục đích sử dụng. Phiếu học tập dùng trong hoạt động nhóm, cả lớp, cá nhân, dùng cho phát hiện kiến thức mới hay ôn tập củng cố kiến thức đã học. Nội dung một phiếu học tập gồm có:  Phần khai thác kiến thức: Phần này nên dùng các câu hỏi trắc nghiệm (dạng điền khuyết, đúng sai hoặc nhiều lựa chọn).  Phần rèn luyện kĩ năng có thể sử dụng kênh hình trong SGK để HS quan sát, nhận xét hoặc sử dụng các bảng số liệu... 112  Về hình thức: Phiếu học tập theo nhóm, lớp nên dùng khổ giấy A2 (nếu có điều kiện) hoặc viết lên bảng phụ để đại diện các nhóm, cá nhân báo cáo trước lớp. 5.1.6. Hướng dẫn lập kế hoạch dạy học và thực hành tập dạy Lập kế kế hoạch và tập giảng Nhóm 1: Bài 22- Mây được hình thành như thế nào? Mưa từ đâu ra? (Khoa học, lớp 4) Nhóm 2: Bài 30- Làm thế nào để biết có không khí ? (Khoa học, lớp 4) Nhóm 3: Bài 22- Mây, tre, song, (Khoa học, lớp 5) Nhóm 4: Bài 38-39- Sự biến đổi hóa học (Khoa học, lớp 5) 5.2. Môi trường và tài nguyên thiên nhiên 5.2.1. Mục tiêu Sau khi học xong chủ đề này HS có thể: - Hiểu được khái niệm môi trường, tài nguyên, mối quan hệ giữa chúng với con người. - Biết được một số biện pháp bảo vệ môi trường - Có ý thức bảo vệ môi trường và tài nguyên thiên nhiên 5.2.2. Nội dung chủ đề - Môi trường - Tài nguyên thiên nhiên - Vai trò của môi trường tự nhiên đối với con người - Tác động của con người đến môi trường rừng - Tác động của con người đến môi trường đất - Tác động của con người đến môi trường không khí và nước - Một số biện pháp bảo vệ môi trường - Ôn tập: Môi trường và tài nguyên thiên nhiên 5.2.3. Phương pháp dạy học Chủ đề "Môi trường và tài nguyên thiên nhiên" được dạy ở lớp 5, gồm 7 bài mới và 2 bài ôn tập. Khi dạy chủ đề này GV có thể sử dụng các phương pháp dạy học như: Quan sát, thảo luận cả lớp, thảo luận nhóm, điều tra để giúp HS hiểu rõ 113 hơn vai trò của môi trường, tài nguyên thiên nhiên đối với con người, tác động của con người đến môi trường. Từ đó, giúp các em có thái độ và hành vi đúng đắn trong việc bảo vệ môi trường. Ví dụ Bài 68: Một số biện pháp bảo vệ môi trường, (Khoa học, lớp 5) Mục tiêu của bài học: Sau bài học này HS có thể: - Xác định dược những biện pháp bảo vệ môi trường ở mức độ quốc gia, cộng đồng và gia đình. - Gương mẫu thực hiện nếp sống vệ sinh, văn minh, góp phần bảo vệ môi trường. - Để chuẩn bị cho tiết học này GV có thể yêu cầu các nhóm HS sưu tầm một số tranh, ảnh, thông tin về các biện pháp bảo vệ môi trường. - Để giúp HS xác định được những biện pháp bảo vệ môi trường ở mức độ quốc gia, cộng đồng, gia đình, GV có thể tổ chức cho HS quan sát các hình trong SGK, đọc ghi chú, thảo luận từng cặp để tìm xem mỗi hình ứng với ghi chú nào. Một số HS trình bày, cả lớp lắng nghe, bổ sung ý kiến, GV chốt lại một số biện pháp bảo vệ môi trường. - Tiếp đến GV yêu cầu cả lớp thảo luận xem mỗi biện pháp bảo vệ môi trường nói trên ứng với khả năng thực hiện ở cấp độ nào (quốc gia, cộng đồng, gia đình). - GV cho cả lớp thảo luận câu hỏi: Bạn có thể làm gì để góp phần bảo vệ môi trường? - GV tổ chức cho các nhóm trình bày tranh ảnh, thông tin về các biện pháp bảo vệ môi trường mà các em sưu tầm được . Trên cơ sở kết quả làm việc của học sinh, GV rút ra kết luận chung: Bảo vệ môi trường không phải là việc riêng của một quốc gia nào, một tổ chức nào. Đó là nhiệm vụ chung của mọi người trên thế giới. Mỗi chúng ta, tuỳ lứa ruổi, công việc và nơi sống đều có thể góp phần bảo vệ môi trường. Tóm lại, trong quá trình dạy học môn Khoa học, GV cần vận dụng linh hoạt các phương pháp, các hình thức tổ chức dạy học khác nhau. Do đặc trưng của môn Khoa học, các phương pháp dạy học chủ đạo vẫn là thí nghiệm, thực hành, quan sát. GV cần vận dụng kết hợp chúng với các phương pháp dạy học khác, nhất là các 114 phương pháp dạy học mới như thảo luận nhóm để phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS, rèn cho các em kỹ năng học tập các môn khoa học thực nghiệm. NHIỆM VỤ SINH VIÊN Nhiệm vụ 1: Làm việc theo nhóm Các nhóm nghiên cứu thông tin nguồn [1] tr 138 - 153 và SGK môn Khoa học lớp 4, 5 để thực hiện nhiệm vụ sau: - Nhóm 1 và 2: Đưa ra nhận xét về cấu trúc và nội dung kiến thức, PPDH các bài có nội dung về Vật chất và năng lượng. - Nhóm 3 và 4: Đưa ra nhận xét về cấu trúc và nội dung kiến thức, PPDH các bài có nội dung về Môi trường và tài nguyên thiên nhiên Đại diện các nhóm lên trình bày trước tập thể lớp Nhiệm vụ 2: Thực hành soạn bài và tập giảng theo nhóm Nhóm 1: Bài 22, Khoa học lớp 4 (Mây được hình thành như thế nào? Mưa từ đâu ra? Nhóm 2: Bài 30, Khoa học lớp 4 (Làm thế nào để biết có không khí?) Nhóm 3: Bài 22, Khoa học lớp 5 (Mây, tre, song). Nhóm 4: Bài 38-39, Khoa học lớp 5 (Sự biến đổi hóa học) Đại diện các nhóm lên tập giảng trước tập thể lớp BÀI TẬP 1. Trình bày nội dung kiến thức chủ đề Vật chất và năng lượng ở các lớp 4, 5. 2. Hãy nghiên cứu những thí nghiệm và trò chơi khoa học trong chủ đề Vật chất và năng lượng? 3. Chọn một bài bất kỳ có nội dung về Vật chất và năng lượng môn Khoa học lớp 4, 5 soạn giáo án và tập dạy. 4. Chọn một bài bất kỳ có nội dung về Môi trường và tài nguyên thiên nhiên môn Khoa học lớp 5, soạn giáo án và tập dạy.