Bài giảng Hoạt động dạy học ở trường trung học cơ sở - Nguyễn Lập

dạng khác nhau: tham quan theo chủ đề, tham quan tổng hợp, tham quan trước, trong và sau khi học một chủ đề. - Giúp học sinh nghiên cứu sự vật hiện tượng ở trạng thái thực của nó. c.Yêu cầu và các bước tổ chức tham quan: - Chuẩn bị: nắm vững chương trình môn học để vạch kế hoạch tham quan; xác định mục đích, yêu cầu, nội dung tham quan. - Tiến hành tham quan: dưới sự hướng dẫn của giáo viên hay cán bộ phụ trách, học sinh tham quan theo kế hoạch; học sinh quan sát, ghi chép, vẽ sơ đồ, thu thập những số liệu cần thiết; học sinh thực hiện tốt nội quy, duy trì kỹ luật. - Tổng kết: sau khi tham quan, học sinh kiểm tra và chỉnh lí các tài liệu thu được theo sự hướng dẫn của giáo viên; giáo viên phân tích, nhận xét, đánh giá... 2.4.2.6. Hình thức trò chơi học tập. a.Ý nghĩa của trò chơi học tập: - Thay đổi hình thức hoạt động, tạo không khí lớp học dễ chịu thoải mái. - Giúp học sinh tiếp thu kiến thức tự giác và tích cực hơn. - Làm cho học sinh thấy vui hơn, nhanh nhẹn và cởi mở hơn, tinh thần dễ chịu và thể lực khỏe mạnh hơn. - Giúp học sinh củng cố và hệ thống hóa kiến thức, đồng thời phát triển vốn kinh nghiệm mà các em đã tích lũy đựơc thông qua hoạt động. - Rèn luyện các kỹ năng, kỹ xảo. - Thúc đẩy hoạt động trí tuệ. 51 - Rèn luyện và nâng cao các tố chất nhanh, mạnh, bền, khéo, giúp HS phát triển thể lực. - Rèn luyện các giác quan. - Học sinh được phát triển óc sáng tạo và lòng kiên trì, dũng cảm vượt khó. b.Khái niệm: Trò chơi học tập là trò chơi có nội dung gắn với nội dung bài học và phục vụ cho mục đích học tập, giúp học sinh khai thác vốn kinh nghiệm bản thân. Trò chơi học tập được sử dụng để cung cấp kiến thức, hình thành kỹ năng, kỹ xảo mới hoặc củng cố kiến thức, kỹ năng, kỹ xảo đã học. c. Phân loại trò chơi học tập: Có nhiều cách phân loại trò chơi học tập: - Phân loại theo mục tiêu dạy học thì có: trò chơi hình thành kiến thức, trò chơi hình thành thái độ, trò chơi hình thành hành vi, thói quen - Phân loại theo tiến trình bài học thì có: trò chơi khởi động, trò chơi hình thành kiến thức và rèn kĩ năng, trò chơi ôn tập củng cố. - Phân loại theo hình thức tổ chức thì có: trò chơi tập thể, trò chơi cá nhân, trò chơi trong lớp, trò chơi ngoài lớp d. Quy trình xây dựng, thiết kế trò chơi: Bước 1. Chuẩn bị trò chơi - Nghiên cứu tài liệu + Chương trình sách giáo khoa (tài liệu hoạt động học tập) + Hệ thống sách tham khảo: sách báo, tạp chí giáo dục - Nghiên cứu thực tế lớp học: + Nghiên cứu tình hình lớp học: có học sinh khuyết tật không, nhu cầu, sở thích, hoàn cảnh + Tìm hiểu xem học sinh lớp yếu ở mạch kiến thức nào, để lựa chọn trò chơi cho phù hợp, giúp các em củng cố kiến thức để hiểu bài một cách chắc chắn. Bước 2: Lựa chọn các trò chơi - Việc lựa chọn các trò chơi học tập phải đáp ứng những yêu cầu của mục đích dạy học. Các trò chơi phải đặt ra cho học sinh các nhiệm vụ học tập tương ứng với 52 nội dung dạy học. Mỗi trò chơi cần có một vị trí đóng góp cụ thể trong tiến trình thực hiện mục đích dạy học. Vì vậy, để đáp ứng yêu cầu dạy học bộ môn hệ thống các trò chơi phải được lựa chọn sao cho đa dạng về chủ đề, phong phú về cách chơi. Dựa vào hình thức, cách chơi và luật chơi của trò chơi có thể thay thế các trò chơi một cách linh hoạt (thay số bằng chữ, câu cá, mèo bắt chuột, tìm hoa hái quả, cánh hoa tìm nhụy, ) từ sự thay thế linh hoạt tạo cho giáo viên có cơ hội tổ chức trò chơi phù hợp với đối tượng học sinh của mình. Lựa chọn trò chơi phải đảm bảo các yếu tố: lứa tuổi, vừa sức; áp dụng vào khi nào trong tiến trình bài dạy và trong chương trình, thông thường là: + Sau khi hoàn thành một bài học. Cách này có ưu điểm là kích thích được sự hứng thú học tập của học sinh, giờ học tránh được không khí suy nghĩ căng thẳng trở thành “ Vui mà học, học mà chơi” hết sức sinh động. + Sau khi hoàn thành một chương. Với cách này sẽ giúp cho học sinh hệ thống lại kiến thức một cách sinh động và hiệu quả. Bước 3. Xây dựng và thiết kế trò chơi - Khi xây dựng và thiết kế trò chơi thường tuân thủ các nguyên tắc sau: + Phải dựa vào hoạt động bài học; điều kiện về thời gian trong mỗi tiết học. + Trò chơi mang ý nghĩa giáo dục. + Trò chơi phải nhằm mục đích củng cố, khắc sâu nội dung bài học. + Trò chơi phải phù hợp với tâm lý học sinh, phù hợp với khả năng người hướng dẫn và cơ sở vật chất của nhà trường. + Trò chơi phải tạo được hứng thú đối với học sinh. - Thiết kế trò chơi học tập thường qua các bước như sau: + Mục đích: Nêu rõ mục đích của trò chơi nhằm ôn luyện, củng cố kiến thức, kỹ năng nào? + Đồ dùng đồ chơi + Nêu luật chơi + Số người tham gia + Nêu cách chơi Bước 4. Cách tiến hành trò chơi 53 - Giới thiệu trò chơi. - Nêu tên trò chơi. - Hướng dẫn cách chơi bằng cách vừa mô tả vừa thực hành, nêu rõ quy định chơi. - Chơi thử (chơi nháp) - Thông qua chơi thử để nhấn mạnh luật chơi. - Chơi thật (xé nháp) - Nhận xét kết quả chơi, thái độ: + Giáo viên hoặc trọng tài là học sinh nhận xét về thái độ tham gia trò chơi của từng đội, những việc làm chưa tốt của các đội để rút kinh nghiệm. + Trọng tài công bố kết quả chơi của từng đội, cá nhân và trao phần thưởng cho đội thắng (nếu có). + Một số học sinh nêu kiến thức, kỹ năng trong bài học mà trò chơi đã thể hiện.  Một số vấn đề cần lưu ý: Sử dụng trò chơi học tập là phương pháp có thể vận dụng để dạy ở tất cả các lớp của bậc học phổ thông. Khi sử dụng phương pháp này, giáo viên cần chú ý một số điểm sau : - Lựa chọn hoặc tự thiết kế trò chơi đảm bảo những yêu cầu : + Mục đích của trò chơi phải thể hiện mục tiêu của bài học. + Hình thức chơi đa dạng giúp học sinh được thay đổi các hoạt động học tập trên lớp, giúp học sinh phối hợp các hoạt động trí tuệ với các hoạt động vận động. + Luật chơi đơn giản để học sinh dễ nhớ, dễ thực hiện. Giáo viên hướng dẫn luật chơi rõ ràng. Cần đưa ra các cách chơi có nhiều học sinh tham gia để tăng cường kỹ năng học tập hợp tác. + Các dụng cụ chơi cần đơn giản, dễ làm hoặc dễ tìm kiếm tại chỗ. - Chọn quản trò chơi có năng lực phù hợp với yêu cầu của trò chơi. - Tổ chức chơi vào thời gian thích hợp của bài học để vừa làm cho học sinh hứng thú học tập vừa hướng cho học sinh tiếp tục tập trung các nội dung khác của bài học một cách có hiệu quả. 54 - Làm cho học sinh hiểu khi chơi phải trung thực, đoàn kết, không nên quá háo thắng. - Giáo viên thưởng, phạt công bằng. 2.5. Phương tiện dạy học. 2.5.1. Khái niệm về phương tiện dạy học Phương tiện dạy học là tập hợp những đối tượng vật chất được giáo viên sử dụng với tư cách là những phương tiện tổ chức, điều khiển hoạt động nhận thức của học sinh. và đối với học sinh, đó là phương tiện để tiến hành hoạt động nhận thức của mình, thông qua đó thực hiện các nhiệm vụ dạy học. Cũng có thể hiểu "Phương tiện dạy học là khái niệm bao gồm mọi thiết bị kỹ thuật từ đơn giản đến phức tạp được dùng trong quá trình dạy học để làm dễ dàng cho sự truyền đạt và tiếp thu kiến thức, kỹ năng, kỹ xảo" (Nguyễn Ngọc Quang). 2.5.2. Vai trò tác dụng của phương tiện dạy học Phương tiện dạy học có vai trò, ý nghĩa to lớn đối với quá trình dạy học. - Đối với học sinh: + Sử dụng các phương tiện dạy học giúp học sinh dễ hiểu bài, hiểu bài sâu sắc hơn và nhớ bài lâu hơn. + Phương tiện dạy học tạo điều kiện thuận lợi nhất cho sự nghiên cứu dạng bề ngoài của đối tượng và các tính chất có thể tri giác trực tiếp của chúng. + Phương tiện dạy học giúp cụ thể hóa những cái quá trừu tượng, đơn giản hóa những máy móc và thiết bị quá phức tạp. + Phương tiện dạy học giúp làm sinh động nội dung học tập, nâng cao hứng thú học tập bộ môn, nâng cao lòng tin của học sinh vào khoa học. + Phương tiện dạy học còn giúp cho học sinh phát triển năng lực nhận thức, đặc biệt là khả năng quan sát, tư duy (phân tích, tổng hợp các hiện tượng, rút ra những kết luận có độ tin cậy...) - Đối với giáo viên: phương tiện dạy học giúp giáo viên tiết kiệm được thời gian trên lớp trong mỗi tiết học; giúp giáo viên điều khiển được hoạt động nhận thức của học sinh, kiểm tra và đánh giá kết quả học tập của các em được thuận lợi và có hiệu suất cao. 55 Tóm lại, phương tiện dạy học góp phần nâng cao hiệu suất lao động của thầy và trò. 2.5.3. Các loại phương tiện dạy học Có thể phân loại các phương tiện dạy học theo một vài cách khác nhau tùy theo quan điểm sử dụng. * Dựa vào cấu tạo, nguyên lý hoạt động và chức năng của phương tiện: Phương tiện dạy học có thể được phân làm hai phần: phần cứng và phần mềm. Phần cứng bao gồm các phương tiện được cấu tạo trên cơ sở các nguyên lý thiết kế về cơ, điện, điện tử... theo yêu cầu biểu diễn nội dung bài giảng. Các phương tiện này có thể là: các máy chiếu (phim, ảnh, xi nê), radio, ti vi, máy dạy học, máy tính điện tử, máy phát thanh và truyền hình... Phần cứng là kết quả tác động của sự phát triển của khoa học kỹ thuật (KHKT) trong nhiều thế kỷ. Khi sử dụng phần cứng, người giáo viên đã cơ giới hóa và điện tử hóa quá trình dạy học, mở rộng không gian lớp học và phạm vi kiến thức truyền đạt. Phần mềm là những phương tiện trong đó sử dụng các nguyên lý sư phạm, tâm lý, KHKT để xây dựng nên cho học sinh một khối lượng kiến thức hay cải thiện hành vi ứng xử cho học sinh. Phần mềm bao gồm: chương trình môn học, báo chí, sách vở, tạp chí, tài liệu giáo khoa... * Dựa vào mục đích sử dụng có thể phân loại các phương tiện dạy học thành hai loại: phương tiện dùng trực tiếp để dạy học và phương tiện dùng để hỗ trợ, điều khiển quá trình dạy học. - Phương tiện dùng trực tiếp để dạy học bao gồm những máy móc, thiết bị và dụng cụ được giáo viên sử dụng trong giờ dạy để trình bày kiến thức, rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo cho học sinh. Đó có thể là: + Máy chiếu (truyền xạ, phản xạ), máy chiếu phim dương bản, máy chiếu phim, máy ghi âm, máy quay đĩa, máy thu hình, máy dạy học, máy tính điện tử, máy quay phim... + Các tài liệu in (sách giáo khoa, sách chuyên môn, các tài liệu chép tay, sổ tay tra cứu, sách bài tập, chương trình môn học...) 56 + Các phương tiện mang tin thính giác, thị giác và hỗn hợp (băng ghi âm, đĩa ghi âm, các chương trình phát thanh, tranh vẽ, biểu bảng, bản đồ, đồ thị, ảnh, phim dương bản, phim cuộn, buổi truyền hình...) + Các vật mẫu, mô hình, tranh lắp ghép, phương tiện và vật liệu thí nghiệm, máy luyện tập, các phương tiện sản xuất... - Phương tiện hỗ trợ và điều khiển quá trình dạy học là những phương tiện được sử dụng để tạo ra một môi trường học tập thuận lợi, có hiệu quả và liên tục. + Phương tiện hỗ trợ bao gồm các loại bảng viết, các giá di động hoặc cố định, bàn thí nghiệm, thiết bị điều khiển âm thanh, ánh sáng... + Phương tiện điều khiển bao gồm các loại sổ sách, tài liệu ghi chép về tiến trình học tập, về thành tích học tập của học sinh. * Dựa vào cấu tạo của phương tiện có thể phân các loại phương tiện dạy học thành hai loại: các phương tiện dạy học truyền thống và các phương tiện nghe nhìn hiện đại. 2.5.4. Cách sử dụng, bảo quản và tự làm các phương tiện dạy học .Phương tiện dạy học có tác dụng làm tăng hiệu quả của quá trình nhận thức của học sinh, giúp cho học sinh thu nhận được kiến thức về đối tượng thực tiễn khách quan. Tuy vậy, nếu không sử dụng phương tiện dạy học một cách hợp lý thì hiệu quả sư phạm của phương tiện dạy học không những không tăng lên mà còn làm cho học sinh khó hiểu, rối loạn, căng thẳng... Do đó khi sử dụng các phương tiện dạy học, cần tuân thủ các nguyên tắc sử dụng đúng lúc, đúng chỗ, đúng cường độ. a. Nguyên tắc sử dụng * Nguyên tắc sử dụng phương tiện dạy học đúng lúc Sử dụng phương tiện dạy học có ý nghĩa là đưa phương tiện vào lúc cần thiết, lúc học sinh mong muốn nhất (mà trước đó thầy giáo đã dẫn dắt, nêu vấn đề, gợi ý...) và được quan sát, gợi nhớ trong trạng thái tâm sinh lý thuận lợi nhất. Hiệu quả của phương tiện dạy học được nâng cao rất nhiều nếu nó xuất hiện đúng vào lúc mà nội dung, phương pháp của bài giảng cần đến nó. Cần đưa phương tiện vào theo trình tự bài giảng, tránh việc trưng ra hàng loạt phương tiện trên giá, tủ 57 trong một tiết học hoặc biến phòng học thành phòng trưng bày, triển lãm. Phương tiện dạy học phải được đưa ra sử dụng và cất giấu đúng lúc. Nếu các phương tiện dạy học được sử dụng một cách tình cờ, chưa có sự chuẩn bị trước cho việc tiếp thu của học sinh thì sẽ không mang lại kết quả mong muốn, thậm chí còn làm tản mạn sự theo dõi của học sinh. Với cùng một phương tiện dạy học cũng cần phải phân biệt thời điểm sử dụng: khi nào thì được đưa vào trong giờ giảng, khi nào thì dùng trong buổi hướng dẫn ngoại khóa, trưng bày trong giờ nghỉ, trưng bày ở ký túc xá... hoặc cho học sinh mượn về nhà quan sát. Cần cân đối và bố trí lịch sử dụng phương tiện dạy học hợp lý, thuận lợi trong một ngày, một tuần nhằm nâng cao hiệu quả của từng loại phương tiện. Ví dụ nên bố trí chiếu phim vào cuối buổi học trong ngày. Không chiếu phim liên tiếp một lúc nhiều nội dung. * Nguyên tắc sử dụng phương tiện dạy học đúng chỗ Sử dụng phương tiện dạy học đúng chỗ tức là phải tìm vị trí để giới thiệu, trình bày phương tiện trên lớp hợp lý nhất, giúp học sinh có thể đồng thời sử dụng nhiều giác quan để thiếp thu bài giảng một cách đồng đều ở mọi vị trí trên lớp. Một yêu cầu hết sức quan trọng trong việc giới thiệu phương tiện dạy học trên lớp là phải tìm vị trí lắp đặt sao cho toàn lớp có thể quan sát rõ ràng, đặc biệt là hai hàng học sinh ngồi sát hai bên tường và hàng ghế cuối lớp. Vị trí trình bày phương tiện phải bảo đảm các yêu cầu chung và riêng của nó về điều kiện chiếu sáng, thông gió và các yêu cầu kỹ thuật riêng biệt khác Các phương tiện phải được giới thiệu ở những vị trí tuyệt đối an toàn cho giáo viên và học sinh trong và ngoài giờ giảng, đồng thời phải bố trí sao cho không ảnh hưởng đến quá trình làm việc, học tập của các lớp khác. Đối với các phương tiện được cất tại các nơi bảo quản, phải sắp xếp sao cho khi cần đưa đến lớp giáo viên ít gặp khó khăn và mất thời gian. Phải bố trí chỗ cất giấu phương tiện ngay tại lớp sau khi sử dụng để không làm mất tập trung tư tưởng của học sinh khi nghe giảng. * Nguyên tắc sử dụng phương tiện dạy học đúng cường độ 58 Nguyên tắc này chủ yếu đề cập nội dung và phương pháp giảng dạy sao cho thích hợp, vừa với trình độ và lứa tuổi của học sinh. Mỗi loại phương tiện dạy học có mức độ sử dụng tại lớp khác nhau. Nếu kéo dài việc trình diễn phương tiện dạy học hoặc dùng lặp đi lặp lại một loại phương tiện quá nhiều lần trong một buổi giảng, hiệu quả của nó sẽ giảm sút. Theo nghiên cứu của những nhà sinh lý học, nếu như một dạng hoạt động được kéo dài quá 15 phút thì khả năng làm việc sẽ bị giảm sút rất nhanh. Việc áp dụng thường xuyên các phương tiện nghe nhìn ở trên lớp sẽ dẫn đến sự quá tải về thông tin do học sinh không kịp tiêu thụ hết khối lượng kiến thức được cung cấp. Sự quá tải lớn về thị giác sẽ ảnh hưởng đến chức năng của mắt, giảm thị lực và ảnh hưởng xấu đến việc dạy và học. Để bảo đảm yêu cầu về chế độ làm việc của mắt chỉ nên sử dụng phương tiện nghe nhìn không quá 2-3 lần trong tuần và mỗi lần không quá 20-30 phút. Những vấn đề xét ở trên chỉ mới vạch ra con đường giải quyết và những khó khăn gặp phải khi sử dụng phương tiện. Việc áp dụng có hiệu quả phương tiện dạy học còn tùy thuộc vào khả năng sáng tạo, kinh nghiệm nghề nghiệp của giáo viên. b. Cách sử dụng một số phương tiện dạy học cụ thể * Cách sử dụng một số phương tiện dạy học trực quan - Hình vẽ trên bảng Hình vẽ trên bảng có thể được vẽ một cách tổng quát hoặc theo chi tiết. Hình vẽ trên bảng có thể được thực hiện theo từng giai đoạn nhằm dẫn dắt sự tiếp thu liên tục của học sinh. Hình vẽ trên bảng có thể là hình hai chiều hoặc hình ba chiều. Hình vẽ trên bảng có thể được dùng trong các công việc: nghiên cứu tài liệu mới, làm việc độc lập và kiểm tra. Việc quan sát và thảo luận trên hình vẽ có thể kéo dài tùy ý. Giáo viên có thể dùng hình vẽ trên bảng để kiểm tra kiến thức của học sinh, làm rõ hơn các vấn đề cần truyền đạt, tăng mức độ giao tiếp giữa thầy và trò. Hình vẽ trên bảng chỉ được thực hiện khi có giáo viên vì nó không có khả năng truyền đạt tất cả các tính chất của đối tượng nghiên cứu, của các hiện tượng và quá trình xảy ra. Trong quá trình giảng bài, giáo viên có thể bổ sung các chi tiết để minh họa các vấn đề được nêu. Hình vẽ trên bảng cần được xuất hiện trong thời gian dạy 59 học khi cần minh họa các vấn đề được giáo viên thuyết giảng bằng lời, vì vậy việc vẽ sẵn các hình vẽ trước giờ học làm cho hiệu quả sử dụng của nó kém đi rất nhiều. Ưu điểm của hình vẽ trên bảng là nó truyền đạt tốt nhất các lượng tin qua hình phẳng. Do đó hình vẽ trên bảng cần được sử dụng thích hợp để thể hiện các sơ đồ của máy móc, cơ cấu, sơ đồ mặt bằng, đồ thị, biểu mẫu... Hình vẽ trên bảng được dùng rộng rãi trong thực tế sư phạm nhờ tính hiệu quả và đơn giản, có thể dùng để dạy lý thuyết và thực hành. Yêu cầu: Hình vẽ trên bảng phải rõ ràng, đơn giản để học sinh có thể vẽ vào lớp theo kịp với quá trình giảng bài của giáo viên và trong một vài trường hợp đặc biệt có thể giao cho một học sinh nào đó tiến hành. Hình vẽ trên bảng không được có quá nhiều chi tiết và phải được bố trí sao cho giáo viên có chỗ để ghi thêm hoặc vẽ thêm các vấn đề cần làm rõ. -Tranh, ảnh dạy học Tranh, ảnh dạy học bao gồm những tranh ảnh về máy móc, các bảng biểu ghi định nghĩa, công thức, đồ thị..., các bảng tổng kết, so sánh... Tranh, ảnh dạy học truyền đạt thông tin bằng hình ảnh, sơ đồ... Tùy theo nội dung của từng tranh, ảnh dạy học, giáo viên có thể treo khi giảng bài hoặc treo cố định ở một vị trí thích hợp trong lớp học. Học sinh có thể sử dụng tranh, ảnh dạy học bất kỳ lúc nào. Kích thước của tranh dạy học thường không lớn quá khổ A0 (1189 x 841mm2), vì thế không nên đưa vào tranh quá nhiều chi tiết vụn vặt hoặc thứ yếu làm phân tán chú ý của học sinh. Tranh ảnh có thể dùng để tra cứu, hướng dẫn công nghệ và các tài liệu viết khác. Nhờ có tranh dạy học (làm thành bộ và có thuyết minh tỉ mỉ cho từng tranh) có thể tổ chức cho học sinh tự học các vấn đề lý thuyết và thực hành ngoài giờ lên lớp. Tranh ảnh dạy học giúp cho giáo viên tiết kiệm được thời gian trên lớp (thời gian vẽ hình), nhờ đó giáo viên có thể truyền đạt nhanh hơn hoặc khi cần có thể bỏ qua lượng thông tin không cần thiết cho việc dạy và học. Tranh, ảnh dạy học tạo điều kiện cho việc tổ chức thảo luận tập thể ở lớp, cho phép cả lớp trao đổi nội dung 60 bài học dưới dạng tình huống nêu vấn đề. Nhờ có tranh, ảnh dạy học giáo viên có thể truyền đạt lượng tin về những đối tượng hoặc quá trình khó quan sát trực tiếp. Tranh, ảnh dạy học có thể dễ dàng sử dụng phối hợp với những phương tiện dạy học khác. Khi làm tranh ảnh dạy học cần chú ý đến các yêu cầu: + Lựa chọn nội dung tài liệu: tranh ảnh dạy học có thể có nhiều đường nét phức tạp, chứa nhiều nội dung có liên hệ mật thiết với nhau. Không làm thành tranh ảnh dạy học khi có thể dùng hình vẽ trên bảng. + Lựa chọn màu sắc: Phải lựa chọn màu sắc cho phù hợp với nội dung và cấu trúc của các bộ phận trong tranh, làm nổi bật các quan hệ bằng các màu tương phản... - Mô hình, makét, vật đúc Mô hình là phương tiện dạy học hình khối (3 chiều) phản ánh tính chất, cấu tạo cơ bản của vật thật. Mô hình thường được thay đổi về tỷ lệ so với vật thật. Giá trị sư phạm của mô hình là ở chỗ nó có khả năng truyền đạt lượng tin về sự phân bố và tác động qua lại giữa các bộ phận trong mô hình. Mô hình cần phải phản ánh được những đặc điểm cơ bản của vật thật mà nó thay thế. Một số mô hình phẳng làm bằng vật liệu trong suốt có thể được sử dụng như phương tiện dùng để chiếu lên màn ảnh. Mô hình thường được sử dụng với danh nghĩa là nguồn thông tin để diễn giải tài liệu và kiểm tra kiến thức. Mô hình không thể dùng để rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo cho học sinh. Trong thực tế quá trình giảng dạy, sử dụng mô hình cũng có hiệu quả tương đương với sử dụng vật thật. Tuy nhiên vì chế tạo mô hình thường rất phức tạp và đắt tiền nên người ta chỉ sử dụng mô hình trong trường hợp không có phương tiện nào khác để thay thế. Maket khác với mô hình ở chỗ nó không thể truyền thông tin về sự hoạt động của đối tượng nghiên cứu và được chế tạo trước khi có vật thật. Maket chỉ phản ánh cấu trúc bên ngoài của vật thật mà không thể thể hiện nội dung bên trong của nó, do đó về lượng tin thì maket nghèo nàn hơn mô hình nhiều. 61 Về mặt thông tin thì vật đúc khuôn không khác với maket. Nhờ có vật đúc khuôn ta có thể truyền đạt lượng tin về thế giới động vật, về các bộ phận của cơ thể người, về các chi tiết máy... Các phương tiện thuộc loại này chỉ được sử dụng khi không thể dùng trực tiếp vật thật trong quá trình dạy học. - Mẫu vật: + Vật thật Vật thật được dùng trong quá trình dạy học là những máy móc, thiết bị, bộ phận, chi tiết máy... có thể sử dụng trong thực tế sản xuất. Tính chất đặc trưng của loại phương tiện này là tính xác thực và nguyên bản. Chúng có thể được sử dụng trên lớp với danh nghĩa là phương tiện chung hoặc cá biệt tùy theo công dụng của chúng. Phương tiện này bao gồm các thiết bị thí nghiệm, trang thiết bị của xưởng trường, mẫu các chi tiết máy, bộ sưu tập khoáng sản, bộ mẫu thực - động vật... Trong quá trình dạy học lý thuyết các vật thật chỉ có thể được dùng khi không thể dùng phương tiện nào khác. Những vật thật có kích thước và khối lượng lớn nếu không cần thiết thì không dùng được với danh nghĩa nguồn tin cho việc dạy học trên lớp. Trong trường hợp này thì tốt nhất là nên dùng hình thức tham quan. Với danh nghĩa là nguồn tin, khi giảng dạy ở lớp không nên dùng những vật thật có kích thước quá nhỏ. Nhưng khi tiến hành các công việc thí nghiệm hoặc trong quá trình dạy sản xuất thì có thể sử dụng bất kỳ loài vật thật nào, không phụ thuộc vào khối lượng và kích thước của chúng. Trong trường hợp này, chúng được coi là các phương tiện để hình thành kỹ năng, kỹ xảo cho học sinh. Vật thật, nếu được sử dụng như phương tiện cung cấp thông tin, giúp cho học sinh dễ dàng chuyển tiếp từ hình ảnh cụ thể đến tư duy trừu tượng. Vật thật có thể được quan sát bao lâu tùy ý và từ những góc nhìn khác nhau. Học sinh sẽ có khái niệm đúng đắn về hình dáng, màu sắc và kích thước của vật. Trong mọi trường hợp sử dụng làm việc với vật thật, học sinh phải được sự hướng dẫn của giáo viên hoặc làm việc với phiếu ghi hoặc phiếu công nghệ. 62 Các vật thật được bổ cắt là các phương tiện được sử dụng khá rộng rãi. Các phương tiện loại này không những chỉ được chế tạo từ những máy móc, thiết bị cũ mà ngay cả từ máy móc thiết bị mới, hiện đại. Mục đích của việc bổ cắt là làm cho học sinh có thể quan sát được các chi tiết bên trong máy trong kết cấu và hoạt động thực tế. Việc tháo lắp các vật thật trong thực tế giúp cho học sinh khả năng tìm hiểu cấu tạo của chúng và kết cấu giữa các chi tiết. Dạy học bằng vật thật có giá trị ở chỗ nó giúp cho việc đào tạo cho học sinh bước vào công việc sản xuất thực tế dễ dàng và làm việc sớm thành thạo. * Cách sử dụng một số phương tiện kỹ thuật dạy học - Các phương tiện nghe nhìn Các phương tiện nghe nhìn được đánh giá là các phương tiện dạy học có hiệu quả cao. Sử dụng phương tiện nghe nhìn trong giờ học tạo điều kiện cho học sinh tiếp thu bài học tốt hơn, nhớ bài lâu hơn nhờ sử dụng nhiều nguồn kích thích sự chú ý của học sinh (hình ảnh, âm thanh, hình ảnh động...). Phương tiện nghe nhìn có thể được giáo viên sử dụng ở lớp như là một công cụ minh họa làm sáng tỏ nội dung bài học. Phương tiện nghe nhìn cũng có thể được học sinh sử dụng để tự học (truyền hình dạy học, băng từ, chương trình vi tính...). 2.6. Đánh giá kết quả dạy học ở trường THCS. 2.6.1. Khái niệm kiểm tra, đánh giá Theo Từ điển Tiếng Việt, kiểm tra được hiểu là: Xem xét tình hình thực tế để đánh giá, nhận xét. Như vậy, việc kiểm tra sẽ cung cấp những dữ kiện, những thông tin cần thiết làm cơ sở cho việc đánh giá học sinh. Theo Từ điển Tiếng Việt (1997), đánh giá được hiểu là: Nhận định giá trị. Các kết quả kiểm tra thành tích học tập, rèn luyện của học sinh được thể hiện trong việc đánh giá những thành tích học tập, rèn luyện đó. Đánh giá là quá trình hình thành những nhận định, phân đoán về kết quả của công việc, dựa vào sự phân tích những thông tin thu được, đối chiếu với những mục tiêu, tiêu chuẩn đã đề ra, nhằm đề xuất những quyết định thích hợp để cải tạo thực trạng, điều chỉnh năng cao chất lượng và hiệu quả công việc. 63 2.6.2. Ý nghĩa của việc kiểm tra, đánh giá tri thức, kỹ năng, kỹ xảo của học sinh Trong quá trình dạy học, kiểm tra, đánh giá mức độ nắm tri thức, kỹ năng, kỹ xảo của học sinh có ý nghĩa rất lớn đối với cán bộ quản lý giáo dục, nhất là đối với giáo viên và học sinh. a.Đối với học sinh: Việc kiểm tra, đánh giá tri thức, kỹ năng, kỹ xảo một cách có hệ thống và thường xuyên sẽ giúp cung cấp kịp thời những thông tin liên hệ ngược trong giúp học sinh tự điều chỉnh hoạt động học tập của mình về cả ba mặt giáo dưỡng, phát triển năng lực nhận thức và giáo dục. - Về giáo dưỡng: giúp học sinh biết mình lĩnh hội được những tri thức, kỹ năng, kỹ xảo gì, đạt được những yêu cầu nào ở mức độ nào của chương trình, còn gì phải bổ khuyết để tiếp thu chương trình mới tốt hơn. - Về mặt phát triển năng lực nhận thức: giúp học sinh có điều kiện để rèn luyện năng lực hoạt động trí tuệ như ghi nhớ, khái quát hóa, hệ thống hóa kiến thức, phát triển trí thông minh sáng tạo, linh hoạt vận dụng tri thức để giải quyết các vấn đề của thực tiễn. - Về mặt giáo dục: giáo dục tinh thần, ý thức trách nhiệm trong học tập, củng cố lòng tự tin vào khả năng của mình, khắc phục tính chủ quan tự mãn, có ý thức vươn lên để đạt hiệu quả cao trong học tập. b.Đối với giáo viên: Qua kiểm tra, đánh giá giúp giáo viên thu được những thông tin liên hệ ngược ngoài về kết quả học tập của cá nhân và tập thể học sinh, trên cơ sở đó điều chỉnh và giúp học sinh tự điều chỉnh hoạt động học tập bằng những biện pháp giúp đỡ phù hợp. Qua kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh còn tạo cơ hội cho giáo viên xem xét lại cách thức dạy của mình để từ đó không ngừng điều chỉnh hoạt động dạy của mình cho ngày càng phù hợp. c.Đối với cán bộ quản lý giáo dục: Cung cấp thông tin về đơn vị giáo dục, trên cơ sở đó để có những chỉ đạo kịp thời, uốn nắn những lệch lạc, kịp thời đưa ra những quyết định quản lý phù hợp, là cơ sở để đề ra các chủ trương, phương hướng kịp thời 64 2.6.3. Chức năng cơ bản của việc kiểm tra, đánh giá tri thức, kỹ năng, kỹ xảo của học sinh a.Chức năng phát hiện, điều chỉnh của kiểm tra, đánh giá tri thức,kỹ năng, kỹ xảo: Thông qua việc tiến hành các hình thức kiểm tra kết quả học tập của học sinh, giáo viên có thể kịp thời phát hiện trình độ và năng lực nhận thức của họ, cả về khối lượng và chất lượng chiếm lĩnh nội dung học vấn; kịp thời phát hiện xem xét những chỗ đúng sai, mức độ nông sâu, rộng hẹp trong vốn hiểu biết của họ, trên cơ sở đối chiếu với yêu cầu đã đặt ra. Từ đó, giáo viên có nhận xét, đánh giá, xác định kết quả đã đạt được về số lượng và chất lượng, khẳng định những hạn chế, sự yếu kém và tìm ra những nguyên nhân chủ quan và khách quan ảnh hưởng tới hoạt động học tập của họ. Mặt khác, giáo viên và các cấp quản lý căn cứ vào những liên hệ ngược phản ảnh từ kết quả kiểm tra, đánh giá để kịp thời có phương hướng, biện pháp khắc phục, hoàn thiện quá trình dạy học, đặc biệt là điều chỉnh những sai sót, lệch lạc mà học sinh đã bộc lộ thông qua các hình thức kiểm tra. b.Chức năng củng cố tri thức, kỹ năng, kỹ xảo và phát triển trí tuệ của học sinh thông qua kiểm tra, đánh giá họ. Trong suốt quá trình chuẩn bị các đợt kiểm tra, nhất là các kỳ thi, học sinh phải học tập tích cực, chủ động tái hiện, vận động một cách sáng tạo tri thức, kỹ năng, kỹ xảo, nhờ đó mà chính xác hóa, hoàn thiện và khắc sâu một cách có hệ thống những tri thức đã thu lượm được. Trên cơ sở đó làm phát triển những năng lực, phẩm chất trí tuệ và những phẩm chất, ý chí, đạo đức của học sinh. c.Chức năng giáo dục của kiểm tra, đánh giá tri thức kỹ năng, kỹ xảo. Thành tích học tập của học sinh được phản ánh qua thái độ nghiêm túc học tập trong suốt quá trình chuẩn bị và thực hiện các nhiệm vụ của bài kiểm tra, thái độ đối với kết quả đánh giá và tự đánh giá. Cụ thể là, việc kiểm tra và đánh giá phải giúp cho học sinh có nhu cầu, động cơ đúng đắn trong học tập, có thói quen tự giác, tích cực, tự lực huy động vốn tri thức, kỹ năng, kỹ xảo của chính mình để giải quyết các nhiệm vụ học tập. Đồng thời, mỗi học sinh phải có năng lực tự kiểm tra, tự đánh giá và tự hoàn thiện học vấn của mình, luôn có ý thức trách nhiệm cao, có ý chí vươn lên đạt kết quả cao trong học tập. Đặc biệt, phải quan tâm giáo dục ý thức tổ chức kỹ 65 luật, tuyệt đối tránh những biểu hiện sai trái về thái độ, hành vi, thói quen trong khi làm bài. Như vậy, chức năng giáo dục của kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh đã thể hiện sự thống nhất giữa hoạt động dạy học và sự giáo dục phẩm chất nhân cách cho học sinh, thể hiện sự thống nhất giữa kiểm tra và tự kiểm tra, giữa sự đánh giá của thầy và tự đánh giá của trò, giữa dạy học và tự học. 2.6.4. Yêu cầu đối với kiểm tra, đánh giá a. Đảm bảo tính khách quan trong quá trình kiểm tra, đánh giá kết quả học tập: Tính khách quan của việc kiểm tra, đánh giá tri thức, kỹ năng, kỹ xảo là sự phản ánh trung thực kết quả lĩnh hội nội dung tài liệu học tập của học sinh so với yêu cầu do chương trình quy định. Tính khách quan này thể hiện ở những điều sau: - Nội dung kiểm tra phải phù hợp với yêu cầu chung của chương trình đề ra; không thể theo ý chủ quan của giáo viên hay người ra đề thi. - Tổ chức kiểm tra phải nghiêm minh theo đúng những quy định của cấp trên đề ra như bí mật đề thi, coi thi, kiểm tra nghiêm túc để tránh những hiện tượng tiêu cực có thể xảy ra. - Tính khách quan trong việc đánh giá tri thức, kỹ năng, kỹ xảo của học sinh thể hiện ở chỗ chuẩn đánh giá đúng đắn, rõ ràng, toàn diện, tổ chức chấm bài phải nghiêm minh, người chấm bài có trách nhiệm trong việc đánh giá, tránh thành kiến. - Trong thực tiễn tiến hành kiểm tra, đánh giá tri thức, kỹ năng, kỹ xảo của học sinh ở các trường hiện nay, hiện tượng vi phạm tính khách quan còn diễn ra phổ biến ở các khâu ra đề, tổ chức thi và kiểm tra, đặc biệt còn rất phổ biến và nghiêm trọng ở khâu chấm bài, đánh giá kết quả học tập của học sinh. Để đảm bảo tính khách quan trong kiểm tra, đánh giá tri thức, kỹ năng, kỹ xảo của học sinh, cần cải tiến, đổi mới các phương pháp, hình thức kiểm tra, đánh giá, từ khâu ra đề, tổ chức thi, kiểm tra tới khâu cho điểm. Cho đến nay, trên thế giới và trong nước đã có nhiều công trình nghiên cứu chuyên biệt về vấn đề này. Xu hướng chung là tùy theo đặc trưng của môn học, đặc điểm của các loại hình trường mà có thể kiểm tra, thi theo hình thức tự luận hay trắc nghiệm khách quan với các ngân hàng đề thi phủ kín nội dung môn học, hoặc kết hợp hai hình thức ấy, song dù với 66 hình thức kiểm tra nào, vấn đề lượng hóa nội dung môn học theo các đơn vị tri thức để làm chuẩn cho việc đánh giá, cho điểm khách quan là cực kỳ quan trọng. b.Yêu cầu đảm bảo tính toàn diện trong quá trình kiểm tra, đánh giá tri thức, kỹ năng, kỹ xảo của học sinh là kiểm tra, đánh giá được khối lượng và chất lượng lĩnh hội tri thức, kỹ năng, kỹ xảo thuộc các môn học, kết quả phát triển năng lực hoạt động trí tuệ, đặc biệt là năng lực tư duy độc lập, sáng tạo, ý thức, tinh thần, thái độ học tập tự giác, tích cực của học sinh, trong đó không chỉ chú ý đánh giá số lượng và chất lượng nội dung tri thức được lĩnh hội mà cả hình thức diễn đạt, trình bày nội dung đó nữa. c. Yêu cầu đảm bảo tính thường xuyên và hệ thống của việc kiểm tra,đánh giá kết quả học tập của học sinh: Trong quá trình dạy học, việc kiểm tra, đánh giá tri thức, kỹ năng, kỹ xảo của học sinh cần được tiến hành thường xuyên, liên tục và có hệ thống, có như vậy giáo viên mới thu được những thông tin ngược về kết quả học tập của học sinh để từ đó có cơ sở thực tiễn kịp thời đánh giá và điều chỉnh hoạt động học tập của học sinh, điều chỉnh quá trình dạy học nói chung. Mặc khác, kiểm tra thường xuyên, có hệ thống còn tạo nên nguồn kích thích học sinh tích cực học tập, không ngừng vươn lên đạt những thành tích mới trong các môn học. Chính vì vậy, quá trình dạy học ở những trường phổ thông quy định chế độ kiểm tra và thi một cách nghiêm ngặt theo từng môn học: kiểm tra thường xuyên, kiểm tra định kỳ, kiểm tra tổng kết môn học, thi lên lớp, tốt nghiệp Để chuẩn bị cho các kỳ kiểm tra và thi, học sinh cần ôn tập, củng cố, luyện tập để nắm vững tri thức, kỹ năng thực hành và tự trang bị phương pháp học tập, phương pháp suy nghĩ, cách thức làm bài để có thể đạt được kết quả mong muốn. d. Yêu cầu đảm bảo tính phát triển trong quá trình kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh: Quá trình dạy học luôn vận động và phát triển. Kiểm tra, đánh giá tri thức, kỹ năng, kỹ xảo là một khâu của quá trình dạy học nên khi tiến hành quy trình kiểm tra, đánh giá thành tích học tập của học sinh cần xem xét theo hướng phát triển trong tương lai của người học. Điều đó có nghĩa là, khi kiểm tra, đánh giá cần nhìn chung 67 cả quá trình trên cơ sở xem xét, đánh giá từng giai đoạn, từng khâu của hoạt động học tập, rèn luyện của các em. 2.6.5. Kiểm tra a. Hình thức kiểm tra - Kiểm tra thường ngày (kiểm tra thường xuyên) - Kiểm tra định kỳ: dạng kiểm tra này thường được thực hiện sau khi học xong một chương, một số chương, do đó khối lượng tri thức, kỹ năng, kỹ xảo trong nội dung kiểm tra khá lớn và có tính tổng quát hơn so với kiểm tra thường ngày. - Kiểm tra tổng kết: Dạng kiểm tra này được thực hiện vào cuối học kỳ, cuối năm học, nhằm đánh giá kết quả chung của những tri thức đã học hoặc một bộ phận giáo trình, hoặc toàn bộ giáo trình. b. Phương pháp kiểm tra *. Phương pháp kiểm tra vấn đáp: - Khái niệm: Kiểm tra vấn đáp là phương pháp giáo viên tổ chức hỏi và đáp giữa giáo viên và học sinh, qua đó thu được các thông tin về kết quả học tập của học sinh. Phương pháp này có thể được sử dụng ở mọi thời điểm trong tiết học cũng như trong thi cuối học kỳ hoặc cuối năm học. - Điểm mạnh và hạn chế: + Điểm mạnh: Phương pháp này cho phép giáo viên có điều kiện tiếp xúc trực tiếp với học sinh, nhờ đó ngoài việc kiểm tra trí nhớ, tư duy còn có thể đánh giá được thái độ của học sinh; ngoài việc phát hiện ra khả năng của học sinh theo tiêu chuẩn chung còn có thể phát hiện ra năng lực đặc biệt, hoặc những khó khăn và thiếu sót của học sinh; Phương pháp có tính linh hoạt, cơ động, vì vậy có thể dùng để kiểm tra- đánh giá kiến thức cũ hoặc mới học của học sinh. + Hạn chế: Với câu hỏi ít nên khó bao quát hết chương trình trong một vài câu hỏi; việc kiểm tra bị ảnh hưởng bởi yếu tố chủ quan (thái độ, cách đặt câu hỏi của giáo viên), do đó ảnh hưởng đến tính khách quan; thường tốn nhiều thời gian; khó so sánh giữa các học sinh; nhiều học sinh ngại tiếp xúc, ngại nói trước mặt giáo viên. - Yêu cầu khi sử dụng: 68 + Khi đưa ra các câu hỏi phải chính xác, đúng ngữ pháp, gắn gon, rõ ràng, sát với trình độ của học sinh; + Câu hỏi phải phát huy, kích thích tính tích cực của học sinh; + Khi vấn đáp, giáo viên phải chăm chú theo dõi câu trả lời, bình tĩnh, không nên cắt ngang câu trả lời; + Có từ hai giáo viên trở lên tham gia đánh giá trong những kỳ thi vấn đáp cho cả lớp để đảm bảo tính khách quan. * Phương pháp kiểm tra viết - Bài kiểm tra viết yêu cầu học sinh xây dựng câu trả lời hoặc làm bài tập do giáo viên giao cho dưới hình thức viết. Đây là hình thức kiểm tra phổ biến. - Ưu điểm và hạn chế của kiểm tra viết: + Ưu điểm: kiểm tra viết có một số ưu điểm hơn so với kiểm tra vấn đáp, cụ thể là: có thể kiểm tra đồng thời tất cả học sinh toàn lớp trong một thời gian nhất định; dễ dàng thống nhất yêu cầu kiểm tra và đánh giá; giúp học sinh rèn luyện việc biểu đạt ý nghĩ của mình bằng ngôn ngữ viết; cho phép sử dụng tiết kiệm thời gian học tập. + Hạn chế: Bên cạnh đó nó cũng có những hạn chế, cụ thể là: kiểm tra viết thiếu sự tiếp xúc giữa người giáo viên và học sinh, và điều đó có ảnh hưởng tới nội dung câu trả lời của họ. - Các hình thức kiểm tra viết: Trong kiểm tra viết, phân chia theo dạng của bài kiểm tra viết có kiểm tra viết dạng tự luận và kiểm tra viết dạng trắc nghiệm khách quan. Phương pháp kiểm tra viết dạng tự luận: - Phương pháp kiểm tra viết dạng tự luận là phương pháp giáo viên thiết kế câu hỏi, bài tập, học sinh xây dựng câu trả lời hoặc làm bài tập bằng cách viết ra giấy. Bài kiểm tra tự luận thường có ít câu hỏi, mỗi câu hỏi phải viết nhiều câu để trả lời và cần có nhiều thời gian để trả lời mỗi câu, nó cho phép một sự tự do tương đối nào đó để trả lời các câu hỏi đặt ra. Như vậy, trong phương pháp kiểm tra dạng tự luận thì cần phải có các câu hỏi tự luận. Câu tự luận thể hiện ở hai dạng: 69 + Câu có sự trả lời mở rộng, là loại câu có phạm vi rộng và khái quát. Học sinh tự do biểu đạt tư tưởng và kiến thức. + Câu tự luận có sự trả lời có giới hạn, các câu hỏi được diễn đạt chi tiết, phạm vi câu hỏi được nêu rõ, thường có nhiều câu hỏi hơn trong một bài kiểm tra. - Điểm mạnh và hạn chế của phương pháp kiểm tra viết dạng tự luận + Điểm mạnh: Trong cùng một thời gian có thể kiểm tra được một số lượng lớn học sinh; giúp thu được thông tin về kiến thức, kỹ năng và hoạt động trí tuệ, thái độ của học sinh; có khả năng đo lường được các mục tiêu đã xác định; tạo cơ hội để học sinh thể hiện khả năng tự do, độc lập suy nghĩ, phát huy tính sáng tạo, ý kiến mới, khả năng phê phán và cảm xúc của học sinh; việc chuẩn bị câu hỏi tự luận không quá khó khăn cũng như không mất nhiều thời gian. - Hạn chế: Khó bao quát được hết nội dung chương trình, thường chỉ tập trung vào một số phần chính; khó xác định các tiêu chí đánh giá, vì vậy khó chấm; chấm lâu, mất nhiều thời gian; bị ảnh hưởng bởi yếu tố chủ quan người chấm nên khó đảm bảo tính khách quan. - Yêu cầu khi sử dụng: + Câu hỏi cần được diễn đạt rõ ràng, đúng cấu trúc ngũ pháp, từ ngữ khoa học, chính xác, tránh việc làm khó câu hỏi bằng cách diễn đạt phức tạp gây khó hiểu, tránh từ hoặc câu thừa. + Khi tổ chức kiểm tra cần đảm bảo phù hợp về thời gian làm bài, tránh các yếu tố gây nhiễu từ bên ngoài, đảm bảo nghiêm túc khi làm bài. + Khi chấm bài cần xác định thang điểm một cách chuẩn xác và chi tiết, nên dự kiến đưa ra một số vấn đề có thể xuất hiện trong bài làm để có cách xử lý và cho điểm. Người chấm không nên biết tên và lớp học sinh, việc chấm cần có sự độc lập giữa những người chấm. Kiểm tra viết dạng trắc nghiệm khách quan: - Trắc nghiệm khách quan thường bao gồm nhiều câu hỏi, mỗi câu thường được trả lời bằng một dấu hiệu đơn giản hay một từ, một cụm từ. - Câu trắc nghiệm khách quan bao gồm các loại sau: 70 + Loại câu nhiều lựa chọn: là câu thông dụng nhất, còn gọi là câu đa phương án, gồm hai phần là phần câu dẫn và phần lựa chọn. Phần câu dẫn là một câu hỏi hay một câu bỏ lửng (câu chưa hoàn tất) tạo cơ sở cho sự lựa chọn. Phần lựa chọn gồm nhiều phương án trả lời (thường là 4 hoặc 5 phương án trả lời), trong đó có một phương án đúng nhất theo nội dung của phần dẫn, các phương án còn lại có tác dụng gây nhiễu. + Loại câu đúng – sai: là loại câu khẳng định hoặc phủ định về một vấn đề nào đó. Người trả lời phải đọc, suy nghĩ và nhận định lời khẳng định hoặc phủ định đó là đúng hay sai. + Loại câu điền vào chỗ trống (điền thế, điền khuyết): loại câu này đòi hỏi trả lời bằng một hay một cụm từ cho một câu hỏi trực tiếp hay một câu nhận định chưa đầy đủ. + Câu ghép đôi là loại câu có hai phần: phần dẫn và phần trả lời. Phần dẫn thường ở bên trái, là các câu, các mệnh đề nêu thuật ngữ, nội dung, định nghĩa vv Phần trả lời ở bên phải, cũng bao gồm các câu, mệnh đề vv mà nếu được ghép đúng vào mệnh đề dẫn ở bên trái sẽ trở thành một phương án đúng, một ý hoàn chỉnh. Nhiệm vụ của người trả lời là ghép mệnh đề có trong phần trả lời vào mệnh đề tương ứng ở phần dẫn. Để tăng độ khó của câu trắc nghiệm, số câu ở phần trả lời thường nhiều hơn số câu ở phần dẫn. - Ưu điểm và hạn chế của hình thức trắc nghiệm khách quan: + Ưu điểm: Nếu xây dựng đảm bảo tính khoa học và sử dụng có hiệu quả hệ thống trắc nghiệm khách quan thì trong chừng mực nhất định, có thể khắc phục được những hạn chế của hình thức kiểm tra tự luận. Trong thời gian ngắn có thể kiểm tra khối lượng tri thức rất lớn. Do đó đảm bảo tính toàn diện của việc kiểm tra, đánh giá, việc chấm bài được tiến hành nhanh, gọn, việc đánh giá đảm bảo tính khách quan. + Hạn chế: Hình thức trắc nghiệm khách quan mới giúp cho giáo viên biết kết quả kiểm tra nhưng chưa giúp họ biết được quá trình dẫn tới kết quả do rất nhiều nguyên nhân tích cực, tiêu cực khác nhau. Vì vậy mà giáo viên khó xác định đúng những biện pháp dạy học có hiệu quả. 71 - Yêu cầu sử dụng trắc nghiệm khách quan: Để đảm bảo trắc nghiệm khách quan có hiệu quả cao trong việc phản ánh đúng trình độ tri thức, kỹ năng, kỹ xảo và thái độ học tập của học sinh cần: + Hệ thống câu hỏi trắc nghiệm phải đảm yêu cầu về tính đầy đủ của nội dung học vấn phổ thông. + Hệ thống câu hỏi phải có tác dụng phát triển trí tuệ cho học sinh, bồi dưỡng và rèn luyện phương pháp học tập, phương pháp tư duy độc lập, sáng tạo của học sinh. * Yêu cầu tổ chức kiểm tra viết: - Trong khi tiến hành kiểm tra tạo điều kiện cho học sinh bình tĩnh, tập trung tư tưởng và tự tin, tự giác làm bài đầy đủ và cẩn thận. - Thu bài đúng giờ quy định. - Đáp án chấm phải chính xác, rõ ràng, mọi người đều hiểu như nhau, thang điểm từng câu, từng ý phù hợp với yêu cầu nội dung phải trả lời. - Chấm bài cẩn thận, có lời nhận xét chính xác, rõ ràng. - Trả bài đúng hạn, có nhận xét chung về kết quả, những sai lầm phổ biến chung của lớp, về kết quả, về một số người, về hình thức, phương pháp làm bài, thái độ làm bài. * Phương pháp kiểm tra thực hành - Phương pháp kiểm tra thực hành là phương pháp giáo viên tổ chức cho học sinh tiến hành các hoạt động thực tiễn, qua đó thu nhận được các thông tin về kỹ năng thực hành của học sinh. - Phương pháp này bổ trợ cho các phương pháp khác vì nhiều yếu tố của học sinh không thể bộc lộ hết qua việc trả lời trên giấy. - Quan sát trực tiếp, có hệ thống và căn cứ vào sản phẩm là kỹ thuật quan trọng để thu thập số liệu đánh giá về kỹ năng và thái độ học sinh. - Đánh giá kỹ năng bao gồm đánh giá cách thức tiến hành hoạt động và đánh giá sản phẩm. 72 - Điểm mạnh nổi bật của phương pháp này là kiểm tra được kỹ năng thực hành của học sinh, giúp vào việc rèn luyện kỹ năng, khắc phục tình trạng lý luận xa rời thực tiễn. - Hạn chế của phương pháp này là cần có nhiều thời gian, công tác tổ chức và việc chuẩn bị thường công phu hơn - Kiểm tra thực hành có thể tiến hành với từng cá nhân và hình thức nhóm nếu việc kiểm tra từng cá nhân không thể đạt được kết quả chắc chắn. 2.6.6. Đánh giá kết quả học tập của học sinh (Quy chế Đánh giá, xếp loại học sinh trung học cơ sở và học sinh trung học phổ thông) (Ban hành kèm theo Thông tư số: 58/2011/TT-BGDĐT ngày 12 tháng 12 năm 2011 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo) Câu hỏi ôn tập 1. Hãy trình bày khái niệm phương pháp dạy học. 2. Nhóm phương pháp dạy học dùng lời gồm những phương pháp nào? Hãy trình bày khái niệm, ưu điểm, hạn chế và cách sử dụng các phương pháp đó. 3. Hãy trình bày nhóm phương pháp dạy học trực quan: Khái niệm, ưu điểm, hạn chế, yêu cầu khi sử dụng. 4. Hãy trình bày khái niệm hình thức lên lớp, những yêu cầu đối với bài học. 5. Hãy trình bày hình thức dạy học theo nhóm nhỏ tại lớp học. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Nguyễn ngọc Bảo, Trần kiểm. Lí luận dạy học ở trường trung học cơ sở. NXB Đại học sư phạm. 2006. 2. Nguyễn Ngọc Bảo, Hà Thị Đức. Hoạt động dạy học ở trường trung học. NXB Giáo dục. HN. 2001. 3. Đặng Vũ Hoạt, Nguyễn Sinh Huy, Hà Thị Đức. iáo d c học đại cương . Vụ Đại Học, Bộ Giáo dục – Đào tạo. HN 1995. 4. Hà Thế ngữ, Đặng Vũ Hoạt. Giáo d c học .NXB Giáo dục. 1998. 73 MỤC LỤC Lời nói đầu .................................................................................................................. 2 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CỎ BẢN CỦA QUÁ TRÌNH DẠY HỌC ............... 3 1.1.Quá trình dạy học .............................................................................................. 3 1.1.1. Khái niệm về quá trình dạy học ................................................................ 3 1.1.2. Quá trình dạy học là một hệ thống toàn vẹn. ............................................ 3 1.1.3. Bản chất của quá trình dạy học................................................................. 5 1.1.4 Bản chất của hoạt động học: ...................................................................... 6 1.1.5. Dạy học theo hướng tiếp cận “ lấy học sinh làm trung tâm”. .................. 8 1.1.6. Nhiệm vụ dạy học ..................................................................................... 8 1.2. Tính quy luật, động lực và lôgic của quá trình dạy học. ................................. 9 1.2.1. Quy luật và tính quy luật. ......................................................................... 9 1.2.2. Tính quy luật của quá trình dạy học. ........................................................ 9 1.2.3. Động lực của quá trình dạy học. ............................................................. 10 1.2.4. Lôgic của quá trình dạy học ................................................................... 11 1.3. Hệ thống các nguyên tắc dạy học .................................................................. 13 1.3.1. Khái niệm nguyên tắc dạy học ............................................................... 13 1.3.2. Hệ thống các nguyên tắc dạy học. ......................................................... 13 Chương 2. TỔ CHỨC DẠY HỌC Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ ................. 18 2.1. Những đặc điểm của hoạt động dạy học ở trường THCS. ............................. 18 2.1.1. Về mục tiêu ............................................................................................. 18 2.1.2. Về nội dung dạy học ............................................................................... 18 2.1.3.Về hoạt động dạy học .............................................................................. 18 2.1.4. Về đặc điểm đối tượng ........................................................................... 18 2.1.5 Về đặc điểm về thời đại ........................................................................... 18 2.2. Nội dung dạy học. .......................................................................................... 19 2.2.1. Khái niệm nội dung dạy học. .................................................................. 19 2.2.2. Những thành phần của nội dung dạy học ............................................... 19 2.2.3. Kế hoạch, chương trình dạy học, sách giáo khoa. .................................. 20 2.3. Phương pháp dạy học ..................................................................................... 22 2.3.1. Khái niệm phương pháp dạy học ............................................................ 22 74 2.3.2. Hệ thống các phương pháp dạy học ....................................................... 23 2.3.3. Việc lựa chọn và vận dụng các phương pháp dạy học. .......................... 33 2.4. Hình thức tổ chức dạy học ............................................................................. 34 2.4.1. Khái niệm về hình thức tổ chức dạy học. ............................................... 34 2.4.2. Những hình thức tổ chức dạy học ở trường THCS. ............................... 35 2.5. Phương tiện dạy học. ..................................................................................... 54 2.5.1. Khái niệm về phương tiện dạy học ......................................................... 54 2.5.2. Vai trò tác dụng của phương tiện dạy học .............................................. 54 2.5.3. Các loại phương tiện dạy học ................................................................. 55 2.5.4. Cách sử dụng, bảo quản và tự làm các phương tiện dạy học ................. 56 2.6. Đánh giá kết quả dạy học ở trường THCS. ................................................... 62 2.6.1. Khái niệm kiểm tra, đánh giá ................................................................. 62 2.6.2. Ý nghĩa của việc kiểm tra, đánh giá tri thức, kỹ năng, kỹ xảo của học sinh .................................................................................................................... 63 2.6.3. Chức năng cơ bản của việc kiểm tra, đánh giá tri thức, kỹ năng, kỹ xảo của học sinh ...................................................................................................... 64 2.6.4. Yêu cầu đối với kiểm tra, đánh giá ......................................................... 65 2.6.5. Kiểm tra .................................................................................................. 67 2.6.6. Đánh giá kết quả học tập của học sinh ................................................... 72 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 72 MỤC LỤC ................................................................................................................ 73