Áp dụng thuật toán DTW cho ứng dụng nhận dạng mẫu tiếng việt Đọc thêm

¸p dông thuËt to¸n Dynamic Time wraping (dtW) cho øng dông nhËn d¹ng mÉu TiÕng ViÖt ThS.§oµn Phan Long Trung t©m C«ng nghÖ th«ng tin Tãm t¾t: Tù ®éng nhËn d¹ng tiÕng nãi (Automatic Speech Recognition ASR) lµ mét lÜnh vùc nghiªn cøu quan träng ®Ó ®­a c¸c øng dông tiÕng nãi vµo nhiÒu ngµnh. Mét vÊn ®Ò liªn quan cÇn nghiªn cøu trong lÜnh vùc nµy ®­îc dùa trªn c¬ së l­u tr÷ mét hoÆc nhiÒu mÉu tÝn hiÖu cho mçi tõ cÇn nhËn d¹ng. Qu¸ tr×nh nhËn d¹ng lµ qu¸ tr×nh thùc hiÖn viÖc so s¸nh hai mÉu tÝn hiÖu cña cïng mét ©m ®Ó tÝm ra mÉu cã sai sè nhá nhÊt. Bëi v× tÝn hiÖu ©m thanh ®­îc t¹o ra t¹i c¸c thêi ®iÓm kh¸c nhau kh«ng bao giõo gièng nhau hoµn toµn. Nã lu«n cã sù sai lÖch do c¸c yÕu tè vÒ träng ©m, ng÷ ®iÖu, tèc ®é,... V× vËy cÇn ph¶i thùc hiÖn sã s¸nh hai mÉu theo c¸c thuËt to¸n biÕn d¹ng nh»m gi¶m thiÓu sai sè. ThuËt to¸n DTW (Dynamic Time Wraping) lµ thuËt to¸n hiÖu qu¶ nhÊt cho viÖc øng dông sao s¸nh hai mÉu tÝn hiÖu cã chiÒu dµi kh¸c nhau vµ cho sai sè nhá nhÊt [4]. Tuy nhiªn viÖc øng dông DTW cã nhiÒu h­íng kh¸c nhau vµ cho c¸c kÕt qu¶ kh¸c nhau, viÖc lùa chän ph­¬ng ph¸p ¸p dông cã hiÖu qu¶ ®èi víi ng«n ng÷ tiÕng ViÖt lµ mét vÊn ®Ò cÇn quan t©m. Më ®Çu: HiÖn nay víi sù trî gióp cña c¸c hÖ thèng m¸y tÝnh cã rÊt nhiÒu xu h­íng nh»m ¸p dông c¸c m« h×nh ng«n ng÷ trong c¸c hÖ thèng sö dông c«ng nghÖ nhËn d¹ng tiÕng nãi, trong ®ã cã thÓ kÓ ®Õn nh­ m« h×nh tõ, ©m tiÕt vµ m« h×nh ©m vÞ, m« h×nh ©m ®Çu+vÇn. ViÖc lùa chän c¸c m« h×nh nµy ®Ó gi¶i quyÕt c¸c bµi to¸n cô thÓ phô thuéc vµo yªu cÇu cña c¸c øng dông. Nã quyÕt ®Þnh ®Õn ®é phøc t¹p, tÝnh bao trïm vµ chÊt l­îng cña hÖ thèng. HÖ thèng nhËn d¹ng ¸p dông c¸c m« h×nh ng«n ng÷ trªn ®Òu cã thÓ sö dông c«ng nghÖ nhËn d¹ng mÉu theo tõ, ©m tiÕt, ©m vÞ hoÆc theo c¸c ©m ®Çu vµ vÇn. §Ó cã thÓ so s¸nh gi÷a tÝn hiÖu ®Çu vµo vµ mÉu, ng­êi ta th­êng ph¸p ¸p dông thuËt to¸n DTW. ThuËt to¸n DTW ®­îc øng dông ®Ó gi¶i quyÕt viÖc so s¸nh gi÷a hai mÉu tÝn hiÖu cã ®é dµi kh¸c nhau theo thêi gian. Nh­ ta biÕt, kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ph©n tÝch tÝnh hiÖu theo ph­¬ng ph¸p m· ho¸ dù b¸o tuyÕn tÝnh (Linear Predictive Coding LPC) hay ng©n hµng bé läc (Filter Bank) bao giê còng cho ta kÕt qu¶ d¹ng chuçi c¸c vÐct¬ ®Æc tr­ng. §é dµi cña chuçi vÐc t¬ nµy phô thuéc vµo ®é dµi cña cña hai tÝn hiÖu mµ ta ph©n tÝch. Nh­ vËy, qu¸ tr×nh so s¸nh hai tÝn hiÖu sÏ t­¬ng øng víi qu¸ tr×nh so s¸nh 2 chuçi vÐc t¬ ®Æc tr­ng cña hai tÝn hiÖu. ThuËt to¸n DTW sÏ thùc hiÖn viÖc so s¸nh 2 chuçi vÐc t¬ nµy theo mét sè luËt sao cho tæng ®é lÖch gi÷a hai chuçi lµ nhá nhÊt t­¬ng øng víi ®­êng ®i gi÷a c¸c cÆp vÐc t¬ cña hai chuçi lµ tèi ­u nhÊt. ViÖc chän lùa luËt chän ®­êng ®i vµ giíi h¹n biªn cña c¸c ®­êng ®i sÏ cho ta kÕt qu¶ tÝnh to¸n lµ nhá nhÊt vµ hiÖu qu¶ nhÊt. Kh¸i qu¸t vÒ tiÕng ViÖt C¸c d©n téc vµ ng«n ng÷ ë ViÖt Nam Trong sè 54 d©n téc ë ViÖt Nam th× d©n téc ViÖt (cßn gäi lµ Kinh) chiÕm sè l­îng tuyÖt ®èi, tæng sè d©n lªn tíi trªn 70 triÖu ng­êi. D©n téc Tµy cã 1,2 triÖu, d©n téc Th¸i trªn 1 triÖu, c¸c d©n téc Hoa, Kh¬ me, M­êng, C¬ Ho, Chµm, S¸n D×u trªn 900 ngh×n ng­êi. C¨n cø vµo ng«n ng÷, ch÷ viÕt ta cã thÓ ph©n bè c¸c thµnh phÇn d©n téc nh­ sau: TiÕng N«m - Kh¬me. Gåm nhiÒu nhãm ng­êi ë T©y B¾c, T©y Nguyªn, Qu¶ng TrÞ vv... TiÕng Th¸i. Gåm ng­êi Th¸i T©y B¾c, Th­îng du Thanh Hãa, NghÖ An, khu ViÖt B¾c, Qu¶ng Ninh. Ngoµi ra cßn cã nhãm ng­êi Gi¸y, Cao Lan, Lù vv... TiÕng Anh-®«-nª-diªng. Gåm ng­êi Chµm, Gia rai, £-®ª (T©y Nguyªn). TiÕng MÌo-Dao. Gåm ng­êi MÌo Dao (ViÖt B¾c, Hßa B×nh Thanh Hãa) TiÕng T¹ng - MiÕn: Gåm ng­êi L« L« (Hµ Giang), Hµ Nh×, La Khu, Cèng, Xila (T©y B¾c). TiÕng H¸n: Ng­êi Hoa (Qu¶ng Ninh), S¸n D×u (B¾c Giang, B¾c C¹n, Th¸i Nguyªn vv....). TiÕng ViÖt lµ ng«n ng÷ céng ®ång cña d©n téc ViÖt vµ còng lµ c«ng cô giao tiÕp chung cho c¸c d©n téc sèng trong n­íc ViÖt Nam. NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu theo ph­¬ng ph¸p lÞch sö so s¸nh ®Òu ®i ®Õn kÕt luËn c¸c ng«n ng÷ ë ViÖt Nam thuéc vµo c¸c hä H¸n T¹ng, Th¸i, MÌo-Dao, Nam §¶o, Nam ¸; riªng tiÕng ViÖt thuéc hä tiÕng Nam ¸. Hä Nam ¸ (austroasiatique) lµ mét hä ng«n ng÷ kh¸ lín bao gåm mét phÇn Ên ®é, mét phÇn Malaysia, mét phÇn MiÕn ®iÖn, phÇn lín Campuchia, phÇn lín ViÖt Nam. Hä nµy l¹i ph©n thµnh nhiÒu nhãm: ViÖt-M­êng, M«ng-Khmer, Kh¬ mó, C¬ tu, Bana, Mn«ng, Ka®ai. Hä Nam §¶o (austronesien hay malayo-polyesien) còng lµ mét hä lín, víi nhiÒu ng«n ng÷, trªn mét khu vùc réng bao gåm quÇn ®¶o Madagascar, Malaysia, Indonesia, Philippines, New Guinea, Taiwan vµ phÝa Nam ViÖt Nam. VÒ ng«n ng÷ thuéc hä nµy ë ViÖt Nam cã Chµm, Raglai, Chru, £®ª, Giarai, tÊt c¶ ®Òu thuéc nhãm Ch¨m. Hä H¸n T¹ng bao gåm tiÕng Hoa vµ mét sè ng«n ng÷ phÝa T©y nam Trung hoa vµ phÇn lín MiÕn §iÖn. C¸c ng«n ng÷ thuéc hä nµy ë ViÖt Nam bao gåm L« L«, Phï L¸, Hµ Nh×, La Hñ, Cèng, Si La thuéc nhãm T¹ng-MiÕn, c¸c tiÕng Hoa, S¸n ChØ, S¸n D×u thuéc nhãm H¸n. Vµi nÐt vÒ lÞch sö ph¸t triÓn cña tiÕng ViÖt Theo mét sè tµi liÖu nghiªn cøu th× tiÕng ViÖt thêi th­îng cæ lµ thø tiÕng ch­a cã thanh ®iÖu. HÖ thèng phô ©m ®Çu trong tiÕng ViÖt cã nh÷ng phô ©m ®¬n vµ phô ©m kÐp nh­ bl, tl, pr, pl ... C¸c ©m cuèi bÞ mÊt dÇn mét sè trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn (nh­ ©m cuèi l mÊt ®i, ©m cuèi r chuyÓn thµnh i), nãi riªng ©m h mÊt ®i vµ xuÊt hiÖn dÊu ng· trong tiÕng ViÖt. HÖ thèng thanh ®iÖu ®· xuÊt hiÖn dÇn. Vµo ®Çu c«ng nguyªn, tiÕng ViÖt ch­a cã thanh ®iÖu, ®Õn thÕ kØ VI xuÊt hiÖn ba thanh vµ ®Õn thÕ kØ XII míi cã ®ñ s¸u thanh nh­ hiÖn nay. Sù biÕn ®æi cña ©m ®Çu vµ cuèi lµ nguyªn nh©n lµm xuÊt hiÖn hÖ thèng thanh ®iÖu trong tiÕng ViÖt. Sù biÕn ®æi trong hÖ thèng c¸c ©m ®Çu diÔn ra t­¬ng ®èi râ h¬n trong hÖ thèng nguyªn ©m: ©m v« thanh chuyÓn thµnh h÷u thanh (p à b, t à d vµ k à g). C¸c phô ©m kÐp kl, tl, bl, khl ... mÊt dÇn, lµm xuÊt hiÖn c¸c ©m uèn l­ìi tr vµ s (tl¨m à tr¨m (thÕ kØ 17); bl¨ng à tr¨ng (thÕ kØ 18), khl«ng (thÕ kØ 15) à s«ng (thÕ kØ 17), nhãm ml chuyÓn thµnh l hoÆc nh­ (nlÇm à lÇm, nhÇm, mlÏ à lÏ, nhÏ) Kho tõ vùng tiÕng ViÖt phong phó víi nh÷ng tõ c¬ b¶n cã nguån gèc Nam ¸ vµ Tµy Th¸i cæ. Kho tõ vùng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cßn tiÕp nhËn vµ thuÇn ho¸ c¶ vÒ ng÷ ©m lÉn ý nghÜa mét bé phËn kh¸ nhiÒu tõ gèc H¸n (nh­ ®òa, ®ôc, mu«n, mòi, mãc, mïa...). HÖ thèng ng÷ ph¸p tá ra bÒn v÷ng h¬n hÖ thèng tõ vùng, trËt tù có ph¸p, trËt tù tæ hîp tõ gi÷ ®Æc ®iÓm riªng cña tiÕng ViÖt. Mét sè ®Æc ®iÓm cña tiÕng ViÖt TiÕng ViÖt lµ lo¹i h×nh ng«n ng÷ ®¬n lËp (ng«n ng÷ kh«ng biÕn h×nh - amorphous) vµ cã thanh ®iÖu. TiÕng ViÖt lµ tiÕng ®¬n ©m cã ranh giíi cè ®Þnh, mang thanh ®iÖu, cã cÊu tróc ®¬n gi¶n, thanh ®iÖu vµ cã ©m tiÕt trïng víi h×nh vÞ, ®¬n vÞ nhá nhÊt cã tæ chøc mang ý nghÜa ng÷ ph¸p. Do mçi ©m tiÕt lµ vá ng÷ ©m cña h×nh vÞ nªn kh¸c víi c¸c ng«n ng÷ ¢u-Ên, tiÕng ViÖt cã sè l­îng ©m tiÕt h÷u h¹n víi 17.000 vá ng÷ ©m vµ 6.900 ©m tiÕt tån t¹i thùc [3]. ¢m tiÕt, h×nh vÞ trong tiÕng ViÖt lµ cè ®Þnh, kh«ng biÕn ®æi h×nh th¸i theo ng÷ ph¸p vµ thêi, gièng vµ sè nh­ c¸c ng«n ng÷ kh¸c. Tõ th­êng cã hai lo¹i lµ ®¬n tiÕt vµ ®a tiÕt. Mét phÇn rÊt lín tõ ®a tiÕt lµ H¸n ViÖt (kÓ c¶ tõ míi). Trong c¸c tõ ®a tiÕt th­êng cã d¹ng l¸y ©m hoÆc ghÐp c¸c tõ ®¬n tiÕt. ¢m tiÕng ViÖt cã cÊu tróc chÆt chÏ víi c¸c lo¹i ©m ë c¸c vÞ trÝ cè ®Þnh trong thµnh phÇn ©m tiÕt. TiÕng ViÖt lµ ng«n ng÷ cã thanh ®iÖu, tiÕng ViÖt cã 6 thanh (tiÕng Th¸i, Lµo cã 5 thanh, tiÕng H¸n 4 thanh, tiÕng MiÕn §iÖn 3 thanh, Trung Quèc cã 4 thanh) lµ ngang (kh«ng dÊu), huyÒn, ng·, hái, s¾c vµ nÆng. Mçi thanh ®Òu cã thÓ tham gia vµo viÖc cÊu t¹o tõ vµ t¹o nghÜa cho tõ. Thanh ®iÖu tiÕng ViÖt cã tÝnh nh¹c, c©u v¨n cã vÇn, nhÞp ®iÖu, trÇm bæng nhÞp nhµng. Mçi ©m tiÕt ®Òu mang mét thanh ®iÖu nhÊt ®Þnh. Thanh ®iÖu kÕt hîp víi thµnh phÇn cña ©m tiÕt t¹o thµnh c¸c tõ kh¸c nhau, vÝ dô nh­ /ma, mµ, m¸, m¶, m·, m¹/. Trong tiÕng ViÖt kh«ng ph¶i vÇn nµo còng ph¸t ©m ®­îc ®ñ s¸u thanh. §èi víi ©m tiÕt ®ãng chØ cã hai thanh lµ s¾c vµ nÆng ¢m tiÕt tiÕng ViÖt ë d¹ng ®Çy ®ñ bao gåm 3 thµnh phÇn cã møc ®é ®éc lËp kh¸c nhau lµ ©m ®Çu (phô ©m), phÇn vÇn vµ thanh ®iÖu. Víi phÇn vÇn bao gåm 3 thµnh phÇn lµ ©m ®Öm (b¸n nguyªn ©m), ©m chÝnh (nguyªn ©m ®¬n hoÆc nguyªn ©m ®«i) vµ ©m cuèi (phô ©m ®¬n hoÆc b¸n nguyªn ©m). Trong ®ã nguyªn ©m vµ thanh ®iÖu lµ h¹t nh©n cña ©m tiÕt. Trõ phô ©m ®Çu, phÇn cßn l¹i cña ©m tiÕt tiÕng ViÖt ®­îc gäi lµ vÇn. TiÕng ViÖt cã 512 vÇn (Theo thèng kª trong mét sè tµi liÖu cña GS. Hoµng Phª). VÇn vµ thanh t¹o nªn sù hµi hoµ vÒ ng÷ ©m vµ ng÷ nghÜa trong c¸c tõ t­îng h×nh, t­îng thanh. Tõ song tiÕt chiÕm phÇn kh¸ lín trong tæng sè tõ. Tõ ghÐp ®a tiÕt chia ra thµnh c¸c lo¹i tõ ghÐp nghÜa, tõ l¸y, tõ ghÐp tù do, c¸c tõ vay m­în n­íc ngoµi. Vèn tõ vùng tiÕng ViÖt bao gåm c¸c tõ, c¸c thµnh ng÷, thuËt ng÷. Mét bé phËn tõ tiÕng ViÖt cã gèc H¸n. Ph­¬ng tiÖn biÓu hiÖn ý nghÜa ng÷ ph¸p trong tiÕng ViÖt lµ trËt tù c¸c thµnh tè (tõ vµ c©u), ng÷ ®iÖu, d¹ng l¸y, ng÷ c¶nh. Tõ vµ côm tõ lµ c¸c ®¬n vÞ cÊu t¹o nªn c©u. Ng«n ng÷ nãi vµ ng«n ng÷ viÕt kh«ng c¸ch xa nhau vÒ qui t¾c ng÷ ©m, ng÷ ph¸p. Mèi quan hÖ gi÷a ch÷ c¸i, thanh vµ ©m tiÕt, tõ ChØ c¸c nguyªn ©m míi cã quyÒn mang dÊu thanh trong biÓu diÔn ©m tiÕt hay tõ. Mçi nguyªn ©m cã thÓ ®­îc mang nhiÒu nhÊt lµ mét trong c¸c dÊu thanh trªn. C¸c dÊu thanh: huyÒn, hái, ng·, s¾c ®­îc ®Æt ë phÝa trªn cña nguyªn ©m mang dÊu. DÊu nÆng ®­îc ®Æt ë phÝa d­íi nguyªn ©m mang dÊu. C¸c ©m tiÕt ch÷ ViÖt ®­îc t¹o ra trªn c¬ së biÓu diÔn h×nh ¶nh cho c¸c ©m ph¸t ra cã mang thanh ®iÖu. Mçi ©m tiÕt ®Òu ®­îc biÓu diÔn b»ng viÖc viÕt liÒn c¸c ch÷ c¸i m« t¶ cho ©m tiÕt ®ã vµ ®­îc mang nhiÒu nhÊt lµ mét thanh, ®Æt trªn mét nguyªn ©m. C¸c ©m tiÕt t¸ch lÉn nhau b»ng dÊu c¸ch. Thanh lµ thuéc tÝnh cña ©m tiÕt, kh«ng ph¶i lµ thuéc tÝnh cña nguyªn ©m. Thanh ®­îc ®Æt vµo vÞ trÝ cña nguyªn ©m ®Ó ph©n biÖt trong c¸ch ph¸t ©m. Mét tõ trong tiÕng ViÖt lµ mét ®¬n vÞ ng÷ nghÜa, mang mét ý nghÜa nµo ®ã, vµ bao gåm mét hai, ba hay nhiÒu ©m tiÕt. Dùa trªn c¸ch biÓu diÔn ch÷ ViÖt theo ch÷ c¸i vµ thanh nµy, cã thÓ nªu ra ®­îc c¸c tËp sinh kh¸c cho ch÷ ViÖt, nh­: TËp sinh d­íi d¹ng tæ hîp cña c¸c phô ©m ®Çu vµ vÇn theo sau TËp sinh víi 33 ch÷ c¸i vµ 5 thanh TËp sinh víi c¸c phô ©m ®Çu vµ kho¶ng 800 vÇn MÆc dÇu c¸ch biÓu diÔn theo phô ©m vµ vÇn cã thÓ cã mét sè Ých lîi trong xö lÝ nh­ng Ých lîi ®ã khã bï ®­îc cho nh÷ng bÊt lîi mµ nã ®em l¹i nh­: Víi ®Æc thï ph¸t ©m cña tiÕng ViÖt khã biÓu diÔn nh÷ng t×nh huèng cã chen lÉn tiÕng ViÖt vµ kh«ng ph¶i tiÕng ViÖt. ViÖc lµm nµy ®i ng­îc víi xu thÕ hoµ ®ång c¸c ng«n ng÷ trªn thÕ giíi, do ®ã khã kh¨n cho viÖc tiÕp thu nh÷ng tiÕn bé c«ng nghÖ míi. Ch÷ viÕt Theo c¸c tµi liÖu lÞch sö §¹i ViÖt sö l­îc, An nam chÝ nguyªn, ViÖt sö th«ng gi¸m tæng luËn th× ®Òu cã chÐp thêi Hïng v­¬ng "chÝnh sù dïng lèi kÕt nót." Tuy nhiªn ch­a cã tµi liÖu nµo cho biÕt râ h¬n vÒ viÖc khi nµo cã ch÷ viÕt ®­îc b¾t ®Çu dïng ë ViÖt Nam. ViÖc sö dông ch÷ H¸n ®i kÌm víi viÖc v¨n ho¸ Trung quèc lan xuèng phÝa Nam ®Õn cïng víi viÖc chinh phôc vµ th«n tÝnh ®Êt ®ai cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn Trung quèc. CÊu tróc ©m tiÕt trong tiÕng ViÖt Nh­ ®· nªu trªn, ¢m tiÕt cña tiÕng viÖt ë d¹ng ®Çy ®ñ ®­îc t¹o bëi 5 thµnh phÇn lµ phô ©m ®Çu, ©m ®Öm (b¸n nguyªn ©m), ©m chÝnh (nguyªn ©m ®¬n hoÆc nguyªn ©m ®«i) vµ ©m cuèi (phô ©m ®¬n hoÆc b¸n nguyªn ©m) vµ thanh ®iÖu. VÒ cÊu tróc, ©m tiÕt tiÕng ViÖt cã cÊu tróc hai bËc. BËc mét gåm ba thµnh phÇn lµ thanh ®iÖu, phô ©m ®Çu vµ vÇn. BËc hai lµ c¸c thµnh tè cña phÇn vÇn gåm ©m ®Öm lµ b¸n nguyªn ©m, nguyªn ©m chÝnh vµ phô ©m hoÆc b¸n nguyªn ©m cuèi. C¸c thµnh phÇn ©m tiÕt ®­îc thÓ hiÖn ë h×nh 1. Thanh ®iÖu ¢m ®Çu VÇn ¢m ®Öm ¢m chÝnh ¢m cuèi H×nh 1: S¬ ®å ©m tiÕt tiÕng ViÖt ¢m ®Çu Phô ©m më ®Çu ©m tiÕt gåm cã 22 vÇn. C¸c phô ©m ®Çu ®­îc ph©n biÖt theo c¸c tiªu chÝ vÒ ph­¬ng thøc cÊu ©m (t¾c, x¸t), vÒ thanh tÝnh (vang, ån)... phô ©m vang ®­îc ph©n biÖt gi÷a phô ©m mòi vµ phô ©m bªn (phô ©m kh«ng mòi). Trong phô ©m ån ®­îc chia thµnh lo¹i ©m v« thanh vµ ©m h÷u thanh. Nh­ vËy ph©n theo líp ng÷ ©m r«ng ta cã thÓ chia phô ©m ®Çu tiÕng ViÖt thµnh b¶y lo¹i theo h×nh 2 d­íi ®©y. Ph­¬ng thøc cÊu ©m C¸c phô ©m ån T¾c V« thanh BËt h¬i th Kh«ng bËt h¬i (p), t, tr, ch, k, c H÷u thanh b, ® X¸t V« thanh ph, x, s, kh H÷u thanh v, d, r, g-gh, h Vang Mòi m, n, nh, ng-ngh Kh«ng mòi l H×nh 2: Ph©n lo¹i phô ©m ®Çu PhÇn vÇn PhÇn vÇn cã 3 thµnh phÇn lµ ©m ®Öm, ©m chÝnh vµ ©m cuèi. VÝ dô ©m tiÕt /to¸n/ cã phÇn vÇn lµ oan, trong ®ã ©m vÞ ©m ®Öm lµ /o/, ©m chÝnh lµ /a/ vµ ©m cuèi lµ /n/. ¢m ®Öm ®ãng vai trß lµm biÕn ®æi ©m s¾c cña ©m tiÕt nh­ng nã kh«ng t¹o nªn ®Ønh cña ©m tiÕt. ¢m ®Öm ®­îc viÕt b»ng ch÷ c¸i /o/ khi ®øng tr­íc 3 nguyªn ©m /e/, /a/, /¨/ vµ b»ng ch÷ c¸i /u/ trong c¸c tr­êng hîp cßn l¹i. NÕu ®øng sau phô ©m ®Çu /k/ th× chØ ®­îc viÕt lµ /u/ vµ /k/ ®­îc viÕt lµ /q/ ¢m chÝnh lµ mét ©m trong hÖ thèng nguyªn ©m gåm 11 nguyªn ©m ®¬n lµ /a/, /¨/, /©/, /e/, /ª/, /o/, /«/, /¬/, /u/, /­/, /i/ vµ 3 nguyªn ©m ®«i lµ /iª/, /­¬/, /­a/. ¢m chÝnh lµ yÕu tè t¹o nªn ®Ønh ©m tiÕt, cã biªn ®é vµ c­êng ®é lín nhÊt trong c¸c thµnh phÇn ©m tiÕt. ¢m cuèi lµ ©m kÕt thóc ©m tiÕt. Nã biÕn ®æi ©m s¾c cña ©m chÝnh do t¸c ®éng t¸c khÐp l¹i cña bé m¸y ph¸t ©m. HÖ thèng ©m cuèi trong tiÕng ViÖt gåm hai b¸n nguyªn ©m lµ /i/ vµ /o/ vµ s¸u phô ©m. C¸c phô ©m nµy lµ /m/, /n/, /ng (nh)/, /p/, /t/, /c/. Thanh ®iÖu Thanh ®iÖu lµ lo¹i ©m vÞ siªu ®o¹n tÝnh, nã ®­îc biÓu hiÖn trong tiµn bé phÇn h÷u thanh cña ©m tiÕt. ë møc vËt lý, phÇn thanh cña thanh ®iÖu chÝnh lµ ®­êng nÐt cña tÇn sè ©m c¬ b¶n F0. VÒ c¶m thô, thanh ®iÖu lµ sù c¶m nhËn vÒ ®é thay ®æi cao ®é tÇn sè c¬ b¶n F0 cña ©m tiÕt. S¸u thanh ®iÖu trong tiÕng ViÖt ®­îc chia thµnh hai nhãm lín lµ b»ng vµ tr¾c. Thanh kh«ng dÊu vµ thanh huyÒn thuéc lo¹i thanh b»ng cã ®­êng nÐt t­¬ng ®èi ®¬n gi¶n. Thanh ng·, thanh hái, thanh s¾c vµ thanh nÆng lµ nh÷ng thanh tr¾c cã ®­êng nÐt thanh ®iÖu phøc t¹p. C¸c thanh ngang, s¾c, ng· thuéc ©m vùc cao cßn c¸c ©m huyÒn, hái vµ nÆng thuéc ©m vùc thÊp. Ngoµi tÝnh chÊt thanh tÝnh, c¸c thanh ®iÖu cßn cã mét sè ®Æc tr­ng phi ®iÖu tÝnh nh­ hiÖn t­îng yÕt hÇu ho¸, thanh hÇu ho¸ ... t¹o thµnh c¸c hÖ thèng c¸c ®Æc tr­ng phô ®Ó ph©n biÖt c¸c thanh ®iÖu ®Æc biÖt cña thanh ng· vµ s¾c, thanh hái vµ thanh nÆng. Lo¹i ©m tiÕt Phô thuéc vµo c¸ch thøc kÕt thóc, ©m tiÕt tiÕng ViÖt ®­îc chia thµnh 4 lo¹i nh­ sau: ¢m tiÕt më: Lµ lo¹i ©m tiÕt kh«ng cã ©m cuèi, kÕt thóc ©m tiÕt b»ng nguyªn ©m chÝnh, vÝ dô cha, mÑ ¢m tiÕt nöa më: Khi ©m cuèi kÕt thóc ©m tiÕt lµ mét b¸n nguyªn ©m, vÝ dô mai, sau ¢m tiÕt nöa ®ãng: Khi ©m cuèi lµ mét phô ©m mòi /n/, /m/, /ng/, /nh/, vÝ dô lµm, ngµnh, m«ng. ¢m tiÕt ®ãng: Khi ©m cuèi lµ mét phô ©m t¾c v« thanh /p/, /t/, /c/, vÝ dô: tËp, häc, mÖt. §¬n vÞ nhËn d¹ng c¬ b¶n cho c¸c hÖ thèng nhËn d¹ng lêi ViÖt M« h×nh tõ vµ ©m tiÕt ViÖc lùa chän tõ lµm ®¬n vÞ nhËn d¹ng lµ ph­¬ng ph¸p th«ng th­êng vµ dÔ dµng nhÊt, nã bao trïm ®­îc tÝnh biÕn thÓ ©m vÞ. §èi víi mét sè øng dông nhËn d¹ng tiÕng nãi cÇn sè tõ kh«ng lín nh­ hÖ thèng ®iÒu khiÓn häc, ®Õm sè ... cã thÓ ¸p dông tèt m« h×nh tõ ®Ó nhËn d¹ng do dÔ dµng thu thËp ®ñ sè mÉu huÊn luyÖn cho mçi tõ. Xem h×nh 3 d­íi ®©y. Trong tÊt c¶ c¸c ng«n ng÷, tõ lµ ®¬n vÞ tù nhiªn nhá nhÊt cña tiÕng nãi vµ tõ lµ môc tiªu cña c¸c hÖ thèng nhËn d¹ng tiÕng nãi. TiÕng ViÖt lµ ng«n ng÷ ®¬n ©m tiÕt. Trong tiÕng ViÖt, ©m tiÕt lµ nh÷ng ®¬n vÞ ©m thanh nhá nhÊt vµ nh­ vËy ©m tiÕt lµ môc tiªu cña c¸c hÖ thèng nhËn d¹ng lêi ViÖt. Do vËy nã cã thÓ ®­îc lùa chän lµm ®¬n vÞ nhËn d¹ng tiÕng nãi cho c¸c øng dông nhËn d¹ng lêi ViÖt. Tuy nhiªn, do trong tiÕng ViÖt, sè l­îng ©m tiÕt rÊt lín trªn 10.000 ©m tiÕt nªn rÊt khã cã thÓ ¸p dông cho c¸c hÖ thèng nhËn d¹ng tiÕng viÖt cì lín do viÖc thu thËp mÉu tiÕng nãi cÇn thiÕt cho c¸c ©m tiÕt sÏ gÆp nhiÒu khã kh¨n do sã l­îng mÉu qu¸ lín vµ thêi gian xö lý so s¸nh, lùa chän mÉu trong c¬ së d÷ liÖu l©u. Ngoµi ra , mçi mÉu huÊn luyÖn cña mét ©m tiÕt chØ cã thÓ sö dông ®Ó huÊn luyÖn vµ so s¸nh lùa chän cho chÝnh ©m tiÕt ®ã chø kh«ng thÓ sö dông chung ®Ó huÊn luyÖn vµ lùa chän cho c¸c ©m tiÕt kh¸c. Xong bï l¹i, ph­¬ng ph¸p nµy cã nhiÒu ®¬n gi¶n do kh«ng cÇn ph¶i sö dông mét sè c¸c ph­¬ng ph¸p ®Ó ph©n ®o¹n vµ g¸n nh·n. TiÕng ViÖt th«ng th­êng 300.000 M¸y viÕt chÝnh t¶ 20.000 - 50.000 Nãi chuyÖn hµng ngµy 8.000 - 20.000 Héi tho¹i cung cÊp th«ng tin 500-2000 §iÒu khiÓn, vËn hµnh m¸y mãc 20-200 §Õm, sè 10 + x §iÒu khiÓn häc (cã/kh«ng) 2 §ång hå b¸o thøc 1 H×nh 1.1. Sè tõ trong c¸c øng dông cô thÓ H×nh 3. Vèn tõ trung b×nh theo c¸c øng dông M« h×nh ©m vÞ Nh»m gi¶m bít sè l­îng mÉu huÊn luyÖn, nhËn d¹ng vµ ®Ó sö dông chung c¸c mÉu nµy, m« h×nh ©m vÞ th­êng ®­îc sö dông lµm ®¬n vÞ nhËn d¹ng c¬ b¶n cho c¸c hÖ thèng nhËn d¹ng tiÕng nãi. Trong tiÕng ViÖt chØ cã 38 ©m vÞ trong ®ã cã 22 phô ©m vµ 16 nguyªn ©m ®¬n vµ ®«i [1], khi kÕt hîp víi thanh ®iÖu (huyÒn, hái, ng·, s¾c, nÆng, kh«ng dÊu) th× tæng céng cã 228 ©m vÞ cã thanh ®iÖu. Víi sè l­îng ©m vÞ h¹n chÕ nh­ vËy, hoµn toµn cã thÓ x©y dùng mét m« h×nh nhËn d¹ng tiÕng ViÖt víi tõ ®iÓn cì lín kh«ng h¹n chÕ víi kho¶ng 1.500 - 2000 c©u huÊn luyÖn. Mét ®Æc ®iÓm n÷a lµ c¸c tõ trong tiÕng ViÖt cã sè l­îng ©m vÞ rÊt Ýt, nhiÒu nhÊt còng chØ tíi 6 ©m vÞ (vÝ dô khuÕch tr­¬ng). Tuy nhiªn, m« h×nh ©m vÞ cã mét sè nh­îc ®iÓm chÝnh: C¸c ©m vÞ nh­ nhau ë c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau kh«ng h¼n ®· cã ®Æc tÝnh ©m häc, ng÷ ©m häc nh­ nhau. Mét sè ©m vÞ võa ®ãng vai trß ©m chÝnh, võa ®ãng vai trß ©m phô. ¢m vÞ lµ ®¬n vÞ ©m nhá nhÊt cña mét tõ, viÖc x¸c ®Þnh gianh giíi cña c¸c ©m vÞ rÊt khã, do ®ã viÖc ph©n ®o¹n vµ g¸n nh·n chÝnh x¸c ë møc ©m vÞ rÊt khã kh¨n nh­ng l¹i rÊt quan träng vµ ¶nh h­ëng nhiÒu ®Õn chÊt l­îng cña hÖ thèng. ¢m ®Çu +VÇn TiÕng ViÖt lµ ng«n ng÷ ®¬n ©m tiÕt. ¢m tiÕt tuy ®­îc ph¸t ©m liÒn nh­ng l¹i cã cÊu t¹o l¾p ghÐp vµ hÇu nh­ theo mét quy luËt nhÊt ®Þnh. §iÒu nµy dÔ thÊy ë c¸c em bÐ häc ®¸nh vÇn trong n¨m ®Çu ®i häc. Mçi tõ trong tiÕng ViÖt cã 3 bé phËn chÝnh lµ thanh ®iÖu, ©m ®Çu vµ vÇn. ¢m ®Çu cã mét ©m vÞ tham gia cÊu t¹o, vÇn ®­îc cÊu t¹o bíi ©m ®Öm, ©m chÝnh vµ ©m cuèi. Theo [4] th× trong tiÕng ViÖt cã 22 ©m ®Çu vµ 155 vÇn. KÕt hîp víi thanh ®iÖu th× tæng sè ©m ®Çu+vÇn cã thanh ®iÖu nhá h¬n (22+155)*6=1062 v× cã nhiÒu ©m ®Çu, vÇn vµ thanh ®iÖu kh«ng kÕt hîp ®­îc víi nhau. M« h×nh ©m ®Çu+vÇn cho phÐp gi¶m bít nhiÒu khã kh¨n cho viÖc ph©n ®o¹n, g¸n nh·n trong qu¸ tr×nh lËp c¬ së d÷ liÖu vµ gi¶m bít yªu cÇu tÝnh to¸n cña m¸y khi ph¶i ph©n ®o¹n tõ thu nhËn tõ Micro. VÊn ®Ò nhËn d¹ng mÉu Trong c¸c ph­¬ng ph¸p nhËn d¹ng mÉu, ng­êi ta th­êng hay sö dông nhËn d¹ng mÉu cho c¸c tõ ®¬n lÎ. HÖ thèng kh¸ ®¬n gi¶n do kh«ng ph¶i qua c¸c c«ng ®o¹n ph©n ®o¹n vµ g¸n nh·n. Nh­ trªn ®· tr×nh bµy, ph­¬ng ph¸p nµy th­êng chØ ¸p dông cho c¸c hÖ thèng nhËn d¹ng víi th­ viÖn tõ h¹n chÕ. Ta cã thÓ ¸p dông nhËn d¹ng mÉu cho m« h×nh nhËn d¹ng theo ©m vÞ, hoÆc ©m ®Çu+vÇn. Víi ph­¬ng ph¸p nµy, c¸c tõ ®­îc ph©n ®o¹n, g¸n nh·n vµ tÝnh to¸n c¸c ®Æc tÝnh. ¢m thanh thu ®­îc còng sÏ ®­îc ph©n ®o¹n vµ so s¸nh víi th­ viÖn mÉu vµ quyÕt ®Þnh lùa chän mÉu cã ®Æc tÝnh gièng ®o¹n ©m thu ®­îc nhÊt (h×nh 4). Do ©m thanh ®­îc t¹o ra t¹i c¸c thêi ®iÓm kh¸c nhau lu«n cã sù sai kh¸c bëi c¸c yÕu tè träng ©m, ng÷ ®iÖu, tèc ®é... Do vËy ©m thanh thu ®­îc cÇn ®­îc so s¸nh víi ©m mÉu víi thuËt to¸n biÕn d¹ng DTW nh»m gi¶m thiÓu sai sè. X MNIMUM Wl* TÝnh to¸n ®é sai sè D(X,Yl) Ph©n ®o¹n G¸n nh·n §Æc tÝnh TÝn hiÖu ©m thanh vµo MÉu so s¸nh Y1, ....., Yl H×nh 4: NhËn d¹ng theo ph­¬ng ph¸p so s¸nh mÉu ThuËt to¸n Dynamic Time Wraping (DTW) Cho chuçi ©m tiÕt ®Çu vµo cã ®é dµi L vµ cã chuçi vector ®Æc tÝnh , nhiÖm vô cña hÖ thèng lµ ph¶i nhËn d¹ng xem chuçi ©m ®Çu vµo lµ c¸c ký tù g× vµ trong qu¸ tr×nh xö lý cÇn ph¶i gi¶m thiÓu tèi ®a c¸c sai sè quyÕt ®Þnh. Mçi tÝn hiÖu ©m tiÕt ®Çu vµo Wl sÏ ®­îc so s¸nh víi c¸c mÉu Yl. Mçi Yl lµ chuçi c¸c vector ®Æc tÝnh cña tÝn hiÖu ©m tiÕt Wl . Nh»m t¨ng kh¶ n¨ng nhËn d¹ng, mçi ©m tiÕt cã mét tËp hîp c¸c mÉu kh¸c nhau: . Qu¸ tr×nh quyÕt ®Þnh ©m tiÕt phï hîp víi mét mÉu dùa theo nguyªn t¾c sau: Nh­ vËy ©m tiÕt Wl* lµ ©m tiÕt phï hîp nhÊt víi mÉu Yl t×m ®­îc. Kho¶ng c¸ch D(X,Y) gi÷a d÷ liÖu ®Çu vµo vµ d÷ liÖu mÉu Y=y1….ys cã ®é dµi thêi gian kh¸c nhau S ¹ T ®­îc x¸c ®Þnh b»ng tæng c¸c kho¶ng c¸ch côc bé trªn c¶ ®­êng ®i cña qu¸ tr×nh biÕn d¹ng thêi gian. Kho¶ng c¸ch tÝch luü ®­îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc Vµ kho¶ng c¸ch tæng D(X,Y)=DTS. Gi¶ sö cho hai chuçi vec t¬ t­¬ng øng víi mÉu tÝn hiÖu lµ vµ . Cho r»ng tÝn hiÖu mÉu cã chiÒu dµi lín h¬n mÉu tøc lµ gi¸ trÞ (I > J). ThuËt to¸n sÏ thùc hiÖn viÖc t×m ®­êng ®i tèi ­u cña chuçi b theo chuçi a (tøc lµ c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau gi÷a hai chuçi theo thêi gian) sao cho tæng chªnh lÖch gi÷a hai chuçi vec t¬ lµ nhá nhÊt. §Ó thùc hiÖn ®­îc ®iÒu nµy thuËt to¸n dïng ma trËn l­íi c¸c ®iÓm h×nh 5. H×nh 1: L­íi ma trËn H×nh 5: Ma trËn l­íi c¸c ®iÓm H×nh 6: H×nh d¹ng ®­êng ®i trong ma trËn Hai chuçi vÐc t¬ sÏ t­¬ng øng víi hai c¹nh cña ma trËn. Gi¶ sö , vÐc t¬ a theo trôc x vµ vÐc t¬ b theo trôc y. C¸c nót cña ma trËn t­¬ng øng víi kho¶ng c¸ch tÝnh ®­îc cña hai chuçi vÐc t¬ t¹i c¸c thêi ®iÓm thø i cña vÐc t¬ a t­¬ng øng thêi ®iÓm thø j cña vÐc t¬ b t­¬ng øng nót (i,j). Nh­ vËy, ®­êng ®i tèi ­u trong ma trËn sÏ cã d¹ng nh­ h×nh 6. ViÖc x¸c ®Þnh ®­êng ®i tèi ­u trong ma trËn l­íi ®­îc thùc hiÖn sao tæng kho¶ng c¸ch sai lÖch gi÷a c¸c cÆp vÐc t¬ cña hai chuçi lµ nhá nhÊt. Ký hiÖu, d(i,j) lµ ®é chªnh lÖch cña hai vÐc t¬ a vµ b t¹i thêi ®iÓm i vµ j t­¬ng øng. Yªu cÇu cña thuËt to¸n DTW cho hai chuçi vec t¬ bÊt kú lµ cïng b¾t ®Çu t¹i c¸c vÞ trÝ (0,0) vµ kÕt thóc t¹i vÞ trÝ (I,J). Gi¸ trÞ t¹i nót (0,0) x¸c ®Þnh b»ng 0. §­êng ®i ®­îc x¸c ®Þnh theo c¸c cÆp nót liªn tiÕp (ik-1,jk-1) ® (ik,jk) . Dïng ký hiÖu ik ®Ó biÓu diÔn chØ sè cña vÐc t¬ a t¹i thêi ®iÓm k vµ jk lµ chØ sè cña vÐc t¬ b t¹i thêi ®iÓm k. Nh­ vËy tæng kho¶ng c¸ch gi÷a hai chuçi vÐc t¬ lµ : ViÖc t×m gi¸ trÞ min D(i,j) theo c«ng thøc sau: Mét sè b¾t buéc cña DTW: - ChØ sè cña i ph¶i t¨ng ®Òu tøc lµ : ik - ik-1 =1 - ChØ sè cña j t¨ng theo i víi ®iÒu kiÖn: jk -jk-1 ³ 0 Giíi h¹n cña ®­êng ®i kh«ng thÓ tuú ý ®­îc v× nh­ thÕ nã sÏ g©y ra kÕt qu¶ sai lÖch vµ lµm t¨ng khèi l­îng tÝnh to¸n (nÕu xÐt trªn toµn bé ma trËn ®iÓm). V× vËy, cÇn ph¶i giíi h¹n ph¹m vi cña ®­êng ®i sao cho viÖc tÝnh to¸n gi¶m vµ ®é chÝnh x¸c cao. Ph¹m vi cho ®­êng ®i ®­îc chän nh­ h×nh vÏ 7: H×nh 3: §­êng ®i trong ma trËn theo thuËt to¸n DTW H×nh 7: Ph¹m vi cho ®­êng ®i LuËt ®­êng ®i ®­îc lùa chän theo nh­ h×nh 8 : H×nh 8: LuËt ®­êng ®i Gi¶ sö vÞ trÝ hiÖn t¹i ®ang ë thêi ®iÓm ik-1 vµ ®iÓm ®i tiÕp lµ ik. Nh­ vËy c¸c gi¸ trÞ jk cã thÓ lµ jk, jk+1, jk+2 t­¬ng øng víi c¸c mòi tªn trªn ma trËn. KÕt qu¶: KÕt qu¶ ®­îc so s¸nh víi ph­¬ng ph¸p biÕn d¹ng kh¸c lµ biÕn d¹ng tuyÕn tÝnh theo thêi gian hay cßn gäi lµ ®ång bé theo thêi gian víi thuËt to¸n biÕn d¹ng nh­ sau: ChØ sè theo thêi gian cña tÝn hiÖu b liªn quan ®Õn chØ sè theo thêi gian cña tÝn hiÖu a lµ : vµ kÕt qu¶ cho nh­ trªn h×nh 8. Trªn h×nh vÏ thÓ hiÖn ®­êng ®Æc tr­ng cña ©m sè 2 (“hai”) cã ®é dµi kh¸c nhau (a) vµ (b). Víi ph­¬ng ph¸p biÕn d¹ng tuyÕn tÝnh th× gi¸ trÞ thêi gian chØ sè mÉu b ®­îc gi·n ®Òu theo chØ sè thêi gian cña mÉu tÝn hiÖu a. Nh­ vËy, hai kho¶ng thêi gian ®­îc kÐo d·n b»ng nhau song c¸c gi¸ trÞ th× vÉn cßn ®é sai lÖch lín do tû lÖ biÕn d¹ng lµ ®Òu mµ kh«ng cã sù chän lùa theo gi¸ trÞ h×nh (c). ThÓ hiÖn viÖc kÐo gi·n t¹i c¸c ®iÓm cã ®­êng nèi ngang gi÷a hai tÝn hiÖu. H×nh 8. BiÓu diÔn thuËt to¸n biÕn d¹ng ©m “hai” (a)(b) Hai tÝn hiÖu cã chiÒu dµi kh¸c nhau. (c) BiÕn d¹ng tuyÕn tÝnh theo thêi gian (d) BiÕn d¹ng DTW (a) (b) (d) (c) Cßn sö dông thuËt to¸n DTW ta thÊy tû lÖ biÕn d¹ng kh«ng ®ång ®Òu t¹i c¸c thêi ®iÓm tuú thuéc vµo gi¸ trÞ tÝch luü tõ tr­íc nªn hai mÉu so s¸nh sÏ cã ®é chªnh lÖch lµ nhá nhÊt h×nh (d), c¸c ®­êng nèi chÐo thÓ hiÖn sù biÕn d¹ng kh«ng tuyÕn tÝnh theo thêi gian. KÕt luËn Trªn ®©y lµ øng dông cña thuËt to¸n DTW cho hÖ thèng nhËn d¹ng tiÕng nãi ®ang ®­îc nghiªn cøu vµ triÓn khai. øng dông luËt ®­êng ®i vµ c¸ch x¸c ®Þnh ®­êng giíi h¹n cho thuËt to¸n DTW ®· gãp phÇn n©ng cao chÊt l­îng cña bé nhËn d¹ng. Tuy nhiªn, luËt ®­êng ®i vµ giíi h¹n cña ®­êng ®i cßn cã thÓ cã nhiÒu d¹ng kh¸c cÇn nghiªn cøu thªm, song víi øng dông nhËn d¹ng mÉu rêi r¹c th× luËt ®­êng ®i x¸c ®Þnh theo ph­¬ng ph¸p trªn lµ cã chÊt l­îng h¬n c¶. Tµi liÖu tham kh¶o [1]. §oµn ThiÖn ThuËt - Ng÷ ©m tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n §¹i häc vµ Trung häc chuyªn nghiÖp, Hµ néi. 1977 [2]. H.Sakoe and S.Chiba - Dynamic programming optimization for spoken word recognition. 1978. [3]. Hoang Tue and Hoang Minh, “Remarks on the phonological Structure of vietnamese”, Vietnamese Studies, Ha noi, 1979 [4]. Lawrence Rabiner, Biing – Hwang Juang; Fundamentals of speech recognition. 1999. [5]. R. M Gray, A. Buzo, A.H.Gray, Jr., and Y. Matsuyama - Distortion measures for speech processing. 1980. S¬ l­îc t¸c gi¶ §oµn Phan Long, Tèt nghiÖp §¹i häc t¹i tr­êng ®¹i häc tæng hîp Karl-Marx-Stadt –CHLB §øc t¹i Thµnh phè Chemnitz khoa tù ®éng ho¸, chuyªn ngµnh ®iÒu khiÓn häc n¨m 1985, hiÖn nay c«ng t¸c t¹i Trung t©m C«ng nghÖ Th«ng tin – CDIT, Häc viÖn C«ng nghÖ B­u chÝnh ViÔn th«ng – Tæng C«ng ty BCVT ViÖt nam. Nh÷ng vÊn ®Ò ®ang quan t©m bao trïm c¸c lÜnh vùc tù ®éng nhËn d¹ng tiÕng nãi, h×nh ¶nh... vµ tæng hîp tiÕng nãi ¸p dông trong c¸c hÖ thèng cung cÊp dÞch vô trong ngµnh B­u chÝnh-ViÔn th«ng.