Lịch sử Đông Nam Á

ùm saùt cuûa Taây Ban Nha. Thöïc daân Taây Ban Nha muoán bieán taàng lôùp treân trong xaõ hoäi Philippin thaønh coâng cuï tieáp tay cho neàn thoáng trò thöïc daân. Chæ coù taàng lôùp naøy môùi ñöôïc söû duïng tieáng Taây Ban Nha. Nhöõng ngöôøi Philippin khoâng ñöôïc hoïc ngoân ngöõ cuûa nhöõng keû thöïc daân. Ñieàu ñoù laøm yeáu ñi söï tieáp xuùc vôùi caùc yeáu toá vaên hoaù Taây Ban Nha vaø chaâu AÂu cuûa caùc toäc ngöôøi ôû Philippin. Nhaân daân Philippin phaûi gaùnh vaùc thueá maù naëng neà. Thöïc daân Taây Ban Nha quy ñònh, ñaøn oâng töø 16 ñeán 60 tuoåi phaûi ñoùng 10 reâan1 cho ngaân saùch chính quyeàn, 1 reâan cho nhaø thôø vaø 1 reâan cho ngaân khoá huyeän. Thoâng thöôøng, thueá naøy ñöôïc quy ñoåi thaønh hieän vaät phuø hôïp vôùi chính saùch khai thaùc ñôn phöông cuûa thöïc daân Taây Ban Nha. Ngoaøi ra, hoï coøn phaûi ñoùng goùp nhieàu nghóa vuï taïp dòch. Moät naêm quy ñònh cheá ñoä lao ñoäng laø 52 ngaøy, nhöng bao giôø cuõng vöôït qua soá ngaøy ñoù. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 107 - Noâng daân Philippin khoâng ñuû soáng, phaûi boû nhaø cöûa, ruoäng vöôøn leân röøng ñoán goã, ñoùng thuyeàn, khai moû, laøm caàu ñöôøng ñeå kieám soáng. Ngoaøi ra, thöïc daân Taây Ban Nha coøn taêng cöôøng vieäc baét cö daân Philippin, baùn sang chaâu Myõ laøm noâ leä. Maët khaùc tình traïng khoán khoå cuûa noâng daân Philippin ñaõ ñaåy hoï vaøo con ñöôøng baùn söùc lao ñoäng cho ñòa chuû baûn xöù vaø tö baûn nöôùc ngoaøi trong caùc ñoàn ñieàn, haàm moû, xí nghieäp. Trong nhöõng naêm ñaàu thoáng trò Philippin, thöïc daân Taây Ban Nha gaëp khaù nhieàu khoù khaên do thöông maïi chính quoác baûo thuû, bò nhöõng ñoái thuû caïnh tranh treân bieån laø Trung Quoác, Nhaät Baûn vaø Haø Lan uy hieáp. Tyû leä giöõa ngöôøi Taây Ban Nha vaø ngöôøi lai Hoa ôû Philippin laø 1:20. Ñeán theá kyû XIX, veà cô baûn ñaõ hình thaønh giai caáp tö saûn thöông maïi cho vay naëng laõi ñòa phöông. Sang theá kyû XX, caùc nöôùc tö baûn Anh, Haø Lan phaùt trieån maïnh meõ vaø laøm maát ñi ñòa vò baù chuû maët bieån cuûa Taây Ban Nha. Thöïc daân Taây Ban Nha ñaõ thi haønh chính saùch ñoùng cöûa, caám tuyeät ñoái vieäc giao löu buoân baùn giöõa Philippin vôùi tö baûn nöôùc ngoaøi. Ñoàng thôøi, Taây Ban Nha vaãn tieáp tuïc duy trì caùc quan heä phong kieán loãi thôøi ôû Philippin, laøm cho khaû naêng giao tieáp vôùi vaên minh phöông Taây treân quaàn ñaûo bò haïn cheá toái ña. Ñaàu theá kyû XIX, kinh teá haøng hoaù phaùt trieån maïnh meõ treân toaøn theá giôùi. Caùc maët haøng xuaát khaåu nhö thuoác laù, cheø, ñöôøng, boâng, chaøm, hoà tieâu, … thu laïi giaù trò lôùn. Rieâng ñöôøng, xuaát khaåu naêm 1835 ñaït ñeán 40.000 taán. Naêm 1810, toång giaù trò xuaát khaåu Philippin ñaït tôùi 5,3 trieäu USD, nhaäp khaåu laø 4,8 trieäu USD. Naêm 1831, toång saûn löôïng xuaát khaåu gai ôû Manila ñaït 316 taán, saùu naêm sau ñaït 2.500 taán. Chính phuû Taây Ban Nha cuõng cho pheùp caùc coâng ty tö baûn nöôùc ngoaøi laäp caùc traïm buoân baùn. Manila trôû thaønh moät thöông caûng quoác teá vôùi 14 coâng ty vaøo naêm 1858. Ñoàng thôøi, Taây Ban Nha cuõng môû caùc hoaït ñoäng quaân söï, chieám ñoùng caùc vöông quoác Hoâloâ vaø Minñanao vaøo giöõa theá kyû XIX ñeå ñoäc chieám toaøn quaàn ñaûo, ngaên ngöøa söï xaâm nhaäp cuûa caùc cöôøng quoác tö baûn Anh, Phaùp, Myõ… Söï thoáng trò cuûa thöïc daân Taây Ban Nha ñaõ laøm naûy sinh yù thöùc daân toäc Philippin. Ñaàu theá kyûXIX, caùc phong traøo noâng daân, thò daân, tieåu tö saûn trí thöùc buøng noå maïnh meõ, chóa muõi nhoïn vaøo thöïc daân Taây Ban Nha, ñòa chuû, giaùo só . Giai taàng phong kieán bò cheøn eùp bôûi thöïc daân Taây Ban Nha, nhaø thôø höôùng hoï vaøo cuoäc ñaáu tranh chung choáng laïi aùch noâ leä thuoäc ñòa. Taàng lôùp trí thöùc Philippin tieáp thu aûnh höôûng cuûa cuoäc caùch maïng tö saûn laàn thöù nhaát ôû Taây Ban Nha (1801-1814) vaø phong traøo ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc ôû caùc thuoäc ñòa Taây Ban Nha ôû Myõ La Tinh (1810-1826), ñaõ hoaït ñoäng soâi noåi haún leân vôùi caùc phong traøo ñoøi quyeàn daân chuû, töï do cho daân toäc Philippin. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 108 - Tröôùc tình hình ñoù, chính phuû Taây Ban Nha lo sôï phaùi caùc quan chöùc Taây Ban Nha thay theá haàu heát caùc quan chöùc baûn söù trong chính quyeàn vaø quaân ñoäi. Naêm 1823, thuû lónh phong traøo daân toäc trong quaân ñoäi laø Noâvaleùt ñaõ laõnh ñaïo 800 binh lính baûn xöù khôûi nghóa chieám ñöôïc thaønh phoá Manila nhöng bò thaát baïi khi ñaùnh chieám phaùo ñaøi Santiagoâ. Noâng daân tænh Iloâcoát noåi daäy choáng laïi aùch lao dòch naëng neà vaø söï boùc loät cuûa ñòa chuû (1807-1814). Noâng daân ñaûo Xebu noåi daäy khôûi nghóa choáng laïi möùc toâ thueá quaù cao cuûa nhaø thôø (1824). Noâng daân tænh Negoâboât noåi daäy choáng teä tham nhuõng cuûa quan laïi thöïc daân (1844). Ñaùng keå nhaát laø cuoäc khôûi nghóa mang maøu saéc toân giaùo cuûa Kôruùtxô. Quaân khôûi nghóa ñaõ ñaùnh baïi caùc cuoäc ñaøn aùp quaân söï cuûa chính quyeàn Taây Ban Nha, gieát cheát vieân toaøn quyeàn. Maëc daàu bò thaát baïi nhöng cuoäc khôûi nghóa ñaõ baùo hieäu moät cuoäc ñaáu tranh daân toäc maïnh meõ ñang ñeán gaàn. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 109 - 3. PHONG TRAØO DAÂN TOÄC TÖ SAÛN PHILIPPIN CUOÁI THEÁ KYÛ XIX ÑAÀU THEÁ KYÛ XX Söï thöùc tænh daân toäc vaø cuoäc khôûi nghóa Kavittô (1872) Sau hôn 200 naêm thoáng trò, thöïc daân Taây Ban Nha ñaõ caáy leân ôû Philippin maàm moáng cuûa xaõ hoäi phöông Taây. Quan heä saûn xuaát tö baûn chuû nghóa ñònh hình vaø cuøng vôùi noù laø giai caáp tö saûn, tieåu tö saûn, coâng nhaân thuoäc ñòa ra ñôøi. Nhöõng luoàng tö töôûng môùi daân chuû tö saûn traøn vaøo Philippin laøm thöùc tænh tinh thaàn daân toäc vaø tö töôûng ñoäc laäp töï do, nhaát laø trong taàng lôùp tö saûn vaø tieåu tö saûn. Cuoäc caùch maïng tö saûn laàn thöù hai naêm 1868 ôû Taây Ban Nha ñaõ laät ñoå ngai vaøng nhaø vua ñaõ aûnh höôûng tôùi Philippin. Chính quyeàn Taây Ban Nha ñaõ thi haønh nhöõng caûi caùch veà giaùo duïc, ban haønh quyeàn töï do daân chuû, haïn cheá veà toå chöùc vaø ngoân luaän ñaõ taïo cho nhaân daân Philippin nhöõng nhaän thöùc môùi veà quyeàn ñoäc laäp, töï do cuûa daân toäc. Thaùng 12/1870, chính phuû phaûn ñoäng ñöôïc taùi hoài ôû Taây Ban Nha. Neàn thoáng trò thöïc daân phaûn ñoäng ñöôïc phuïc hoài ôû Philippin .Nhöõng caûi caùch daân chuû bò thuû tieâu, nhaân daân bò khuûng boá naëng neà, ruoäng ñaát trôû laïi tay nhaø thôø, ñòa chuû, noâng daân bò bieán thaønh taù ñieàn. Moät soá noâng daân bò sung vaøo quaân ñoäi, nhaø maùy, xí nghieäp quaân söï. Maâu thuaãn daân toäc phaùt trieån leân ñænh ñieåm laøm buøng noå cuoäc khôûi nghóa cuûa coâng nhaân ôû coâng binh xöôûng Xeâñula phaûn ñoái thueá thaân vaø nghóa vuï lao dòch. Moät keá hoaïch khôûi nghóa cuûa coâng nhaân vaø binh lính ôû Kavittô vaø Manila ra ñôøi. Theo keá hoaïch, ñeâm 20/1/1872, coâng nhaân, noâng daân Kavittô vaø só quan, binh lính Manila seõ ñoàng thôøi noåi daäy khôûi nghóa. Nhöng ôû Manila, keá hoaïch khôûi nghóa bò baïi loä, chính quyeàn thöïc daân ñaõ nhanh choùng daäp taét cuoäc khôûi nghóa. Tuy vaäy, khôûi nghóa ôû Kavittô vaãn dieãn ra theo ñuùng keá hoaïch. Ñeâm 20/1/1872, quaàn chuùng khôûi nghóa hoâ vang khaåu hieäu “Ñaû ñaûo boïn Taây Ban Nha “, “Gieát heát boïn giaùo só”. Nghóa quaân chieám ñöôïc caûng San Philips, noâng daân ngoaïi oâ Kavittô noåi daäy keùo vaøo phoái hôïp vôùi quaân khôûi nghóa. Nghóa quaân chieám ñöôïc vaø laøm chuû thaønh phoá trong ba ngaøy, nhöng laïi chæ giam mình trong thaéng lôïi maø khoâng tieáp tuïc môû roäng ñòa baøn khôûi nghóa. Thöïc daân Taây Ban Nha phaûn coâng, khuûng boá daõ man, xöû töû nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo, baét giam vaø ñaøy aûi hôn 200 ngöôøi coù tö töôûng töï do. Trong soá ñoù coù 3 vò cha coá Philippin laø Buoácgoát (Busgos), Goâmmet (Gormer), Giamoâra (Zamora), nhöõng ngöôøi sau naøy trôû thaønh caùc lieät só cuûa söï nghieäp daân toäc Philippin. Nhieàu ngöôøi khaùc phaûi chaïy troán sang Hoàng Coâng, Singapore, Nhaät Baûn, Paris vaø caû Mañrít. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 110 - Thöïc daân Taây Ban Nha khuûng boá daõ man caùc chieán só ñaáu tranh cho neàn ñoäc laäp, töï do cuûa daân toäc Philippin, hoøng thuû tieâu yù thöùc daân toäc Philippin song chính haønh ñoäng daõ man ñoù laïi lay ñoäng taän goác reã tình caûm daân toäc cuûa nhaân daân Philippin. Maëc daàu bò thaát baïi, nhöng cuoäc khôûi nghiaõ ñaõ chöùng toû khaû naêng lieân keát giöõa caùc taàng lôùp trong xaõ hoäi Philippin choáng laïi chính quyeàn thöïc daân Taây Ban Nha. Lieân Minh Philippin vaø toå chöùc Katipunan Cuoâïc khôûi nghiaõ Kavitô bò ñaøn aùp ñaãm maùu, nhieàu trí thöùc Philippin phaûi chaïy ra nöôùc ngoaøi. Hoï ñaõ phaùt ñoäng “phong traøo tuyeân truyeàn” ñoøi quyeàn bình ñaúng, töï do vaø keâu goïi söï thöùc tænh daân toäc Philippin, laõnh tuï xuaát saéc cuûa phong traøo naøy laø Hoâxeâ Ridan (Jose Rizal 1861-1896) Hoâxeâ Ridan sinh tröôûng trong moät gia ñình giaøu coù ôû Kalampa thuoäc tænh Lapuna. Meï oâng laø moät trí thöùc raát gioûi tieáng Taây Ban Nha vaø laø ngöôøi coù tö töôûng töï do daân toäc. Thuôû nhoû, oâng ñöôïc giaùo duïc taïi tröôøng doøng teân ôû Manila vaø ñöôïc linh muïc Buoácgoát nhaän laøm con ñôõ ñaàu. Cuoäc khôûi nghiaõ Kavittô thaát baïi, meï oâng bò giam caàm, cha Buoácgoát bò töû hình, oâng lôùn leân trong noãi khoå ñau, maát maùt cuûa gia ñình vaø toå quoác. Ñieàu ñoù hình thaønh trong oâng tö töôûng yeâu nöôùc vaø tinh thaàn nhaân vaên chuû nghiaõ. Ngay töø thôøi ñi hoïc, oâng ñaõ toû ra laø ngöôøi coù khaû naêng xuaát saéc veà thô vaên vaø ñieâu khaéc. Naêm 1879, oâng xuaát saûn taäp thô “Göûi thanh nieân Philippin”, keâu goïi thanh nieân Philippin ñaáu tranh cho neàn ñoäc laäp vaø töông lai cuûa ñaát nöôùc. Sau ñoù, oâng toát nghieäp Tröôøng Ñaïi hoïc Y khoa ôû Mañrít. OÂng ñaõ ñi nhieàu nöôùc chaâu AÂu vaø xuaát baûn nhieàu taùc phaåm noåi tieáng, keâu goïi tinh thaàn yeâu nöôùc trong nhaân daân Philippin, toá caùo toäi aùc cuûa thöïc daân Taây Ban Nha, noãi thoáng khoå cuûa nhaân daân vaø ñaû kích caùc doøng ñaïo Taây Ban Nha. Naêm 1887, taïi Beùc Lin, oâng xuaát baûn taùc phaåm “El Filibusterismo” (Noåi loaïn) thoåi vaøo Philippin moät luoàng gioù ñaáu tranh daân toäc maïnh meõ, phaàn lôùn caùc taùc phaåm cuûa oâng ñeàu ñöôïc gôûi veà nöôùc ñaêng treân baùo “ Ñoaøn keát” (La solidaridad). Do Ñen Pila (Del Pilar) laøm chuû buùt. Thaùng 6/1892, Hoâxeâ Ridan trôû veà Manila, saùng laäp ra toå chöùc “Lieân minh Philippin” (Liga Filipina), moät toå chöùc hoøa bình ñaáu tranh cho söï caûi thieän veà xaõ hoäi vaø chính trò cuûa nhaân daân Philippin. Muïc tieâu ñaáu tranh cuûa Lieân minh goàm boán noäi dung chính: - Thoáng nhaát toaøn quaàn ñaûo thaønh laäp moät quoác gia lôùn maïnh, - Choáng baïo löïc vaø baát coâng, - Phaùt trieån giaùo duïc, coâng nghieäp, noâng nghieäp vaø buoân baùn , - Thi haønh caûi caùch. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 111 - Taàng lôùp trí thöùc taäp trung ñoâng ñaûo trong toå chöùc, uûng hoä quan ñieåm oân hoøa cuûa Hoâxeâ Ridan. Hoï tin raèng, chæ caàn duøng bieän phaùp giaùo duïc seõ caûi thieän ñöôïc ñôøi soáng nhaân daân vaø tin töôûng vaøo con ñöôøng caûi caùch cuûa chính phuû Taây Ban Nha maø khoâng tin vaøo löïc löôïng quaàn chuùng nhaân daân. Vì vaäy, chæ vaøi ngaøy sau khi ra ñôøi, Lieân minh Philippin ñaõ tan raõ khi Hoâxeâ Ridan bò baét vaø ñaøy ñi Minñanao. Söï nghieäp chính trò cuûa Hoâxeâ Ridan keát thuùc, song ñaõ ñaët neàn moùng cho phong traøo daân toäc tö saûn Philippin phaùt trieån. Thaùng 7/1892, Anñôreùt Boâniphaxioâ (Andres bonifacio) cuøng vôùi Eâmilioâ Giaxintoâ (Emilio Jacinto) saùng laäp ra moät toå chöùc caùch maïng môùi laø “Katipunan” (lieân hieäp nhöõng ngöôøi con yeâu quyù cuûa nhaân daân) ôû Manila. Boâniphaxioâ sinh ngaøy 30/11/1863 ôû ngoaïi oâ Manila, trong moät gia ñình heøn keùm. OÂng moà coâi cha töø naêm 14 tuoåi, vöøa phaûi lao ñoäng ñeå kieám soáng, vöøa phaûi töï hoïc. Baïn oâng laø Giaxintoâ cuøng xuaát thaân ngheøo khoå, nhöng baèng yù chí vaø nghò löïc, oâng ñaõ toát nghieäp ñaïi hoïc. Hoäi Katipunan do moät hoäi ñoàng toái cao goàm ba ngöôøi laõnh ñaïo, hoaït ñoäng thoâng qua caùc hoäi ñoàng ñòa phöông ôû caùc tænh, thaønh phoá. Hoäi neâu ra hai muïc tieâu laø giaønh ñoäc laäp baèng vuõ löïc vaø thoáng nhaát taát caû ngöôøi daân Philippin trong moät quoác gia daân toäc. Thaùng 7/1896, caùc nhaø laõnh ñaïo Katipuman ñaõ lieân heä vôùi Hoâxeâ Ridan ñang bò ñaøy ôû Dapitan thuoäc Minñanao. Hoâxeâ Ridan töø choái hôïp taùc vaø caûnh baùo hoï laø keá hoaïch baét ñaàu moät cuoäc caùch maïng laø quaù sôùm vaø caàn phaûi chuaån bò nhieàu hôn nöõa. Ngaøy 30/12/1896, chính phuû Taây Ban Nha ñaõ keát toäi Hoâxeâ Ridan kích ñoäng noåi loaïn vaø xöû baén oâng. Ñoù chính laø ngoøi noå cho moät cuoäc caùch maïng tö saûn giaûi phoùng daân toäc Philippin buøng noå. Cuoäc caùch maïng tö saûn Philippin vaø söï can thieäp cuûa ñeá quoác Myõ Töø naêm 1894, phong traøo ñaáu tranh cuûa giai caáp noâng daân buøng noå maïnh meõ ñaõ thuùc ñaåy caùc nhaø laõnh ñaïo Katipunan tích cöïc chuaån bò khôûi nghóa. Ngaøy 28/8/1896, Boâniphaxioâ phaùt ra lôøi keâu goïi khôûi nghóa. Nhaân daân toaøn quoác ñoàng loaït noåi daäy khôûi nghóa choáng chính quyeàn thöïc daân Taây Ban Nha. Caùi cheát cuûa Hoâxeâ Ridan ñaõ laøm cho khoâng khí caùch maïng ngaøy caøng soâi suïc. Quaân khôûi nghóa taán coâng maõnh lieät vaøo Manila vaø Kavittô nhöng bò thaát baïi. Boâniphaxioâ phaûi laùnh naïn vaøo vuøng nuùi Moântanban (Montalban) ôû Baéc Luxoâng. Ñaàu naêm 1897, Boâniphaxioâ ñaõ thaønh laäp chính quyeàn caùch maïng ôû Teâgieâroát (Tejeros). Nhöng ñöôïc söï uûng hoä cuûa giai caáp tö saûn, ñòa chuû töï do, Aghinanñoâ (Aguinaldo) ñöùng ñaàu löïc löôïng caùch maïng ôû Kavittô ñaõ ñöôïc baàu laøm toång thoáng nöôùc coäng hoøa Philippin. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 112 - Boâniphaxioâ cuøng caùc nhaø caùch maïng khaùc cuõng laäp ra moät chính phuû ôû Limboân (limbon), nhöng bò Aghinanñoâ keát toäi phaù hoaïi caùch maïng vaø töû hình oâng. Trong khi ñoù, chính phuû Taây Ban Nha ñaõ cöû quaân taêng vieän cuøng vôùi vieân toaøn quyeàn môùi laø poâloâ Rieâgia (polo Rieja) ñeå ñaøn aùp caùch maïng. So saùnh löïc löôïng cheânh leäch veà phía thöïc daân Taây Ban Nha. Thaùng 7/1897, Aghinanño phaûi laùnh naïn ôû Bulacan. Vieân toaøn quyeàn môùi cuûa chính phuû Taây Ban Nha laø Pheùcnanñoâ Princoâ ñeâ Riveâra (F.Rivera) moät maët tieáp tuïc duy trì caùc cuoäc phaûn coâng quaân söï, maët khaùc höùa heïn caûi caùch vaø boài thöôøng 80 vaïn peâxoâ cho chính phuû Aghinanñoâ vaø 90 vaïn peâ xoâ cho caùc gia ñình bò thieät haïi. Chính phuû Aghinanñoâ keâu goïi nhaân daân ngöøng ñaáu tranh vaø töï nguyeän rôøi Philippin sang Hoàng Coâng soáng löu vong. Baát chaáp söï ñaàu haøng cuûa chính phuû Aghinanñoâ, quaàn chuùng nhaân daân Philippin vaãn lieân tuïc noåi daäy khôûi nghóa. Ngaøy 17/4/1898, caùc khu giaûi phoùng trieäu taäp hoäi nghò ñaïi bieåu baàu ra uûy ban haønh chính môùi ôû mieàn Trung Luxoâng do Phônanxinoâ Maéccabuloát (Francisco Makabulos) ñöùng ñaàu. Chính quyeàn Riveâra khoâng toân troïng lôøi höùa, chæ traû moät nöûa soá tieàn ñaõ neâu vaø khoâng ñoaùi hoaøi gì ñeán caûi caùch. Aghinanñoâ duøng 40 vaïn peâxoâ ñeå mua vuõ khí vaø laäp ra “Hoäi nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc” ôû Hoàng Coâng, baét lieân laïc vôùi phong traøo caùch maïng trong nöôùc. Caùc cuoäc ñaáu tranh cuûa noâng daân ôû Xeâbu, Giaêmbaleùt, Punai vaø moät soá thaønh phoá dieãn ra quyeát lieät. Tuy nhieân, do löïc löôïng tö saûn trí thöùc laõnh ñaïo caùch maïng phaân taùn neân phong traøo maát phöông höôùng vaø khaù leû teû. Giöõa luùc phong traøo caùch maïng ñang soâi suïc, ngaøy 1/5/1898, haïm ñoäi Myõ do Ñoâ ñoác Ñiuaây (Dewey) ñaùnh chìm haïm ñoäi Taây Ban Nha taïi vònh Manila. Ñiuaây neâu chieâu baøi “beânh vöïc daân toäc bò aùp böùc” ñeå lôïi duïng con baøi Aghinanñoâ nhaèm boùp cheát caùch maïng Philippin ñang treân ñaø phaùt trieån. Chæ trong vaøi tuaàn, toaøn boä ñaûo Luxoâng tröø Manila ñaõ naèm trong tay quaân caùch maïng. ngaøy 12/6/1898, Aghinanñoâ ñaõ trònh troïng tuyeân boá neàn ñoäc laäp cuûa Philippin taïi Kavit, Kavittô (Cavit, Cavite). Ngaøy 23/6/1898, chính phuû caùch maïng ñöôïc thaønh laäp. Quoác hoäi laø cô quan ñaïi bieåu cao nhaát cuûa quaàn chuùng nhaân daân toaøn quaàn ñaûo vaø laø cô quan toái cao cuûa Nhaø nöôùc. Maëc duø toång thoáng khoâng coù quyeàn can thieäp vaøo vieäc trieäu taäp hoäi nghò cuûa Quoác hoäi nhöng laïi ñöôïc pheâ chuaån quyeát nghò cuûa Quoác hoäi. Toång thoáng coù quyeàn boå nhieäm, baõi mieãn caùc boä tröôûng. Ngaøy 29-/11/1898, Hieán phaùp Maloâboát ñöôïc thoâng qua. Chính phuû môùi goàm haàu heát caùc ñaïi bieåu tö saûn vaø ñòa chuû cuõng ñaõ thi haønh moät loaït bieän phaùp nhö: xoùa boû quyeàn luõng ñoaïn kinh teá cuûa nhaø thôø, chuyeån quyeàn sôû höõu ruoäng ñaát veà nhaø nöôùc, thi haønh caûi caùch giaùo duïc ... nhöõng chính saùch naøy taïo ra nieàm tin phaán khôûi cho nhaân daân tieáp tuïc ñaáu tranh caùch maïng. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 113 - Ngaøy 13/8/1898, quaân Myõ chieám thaønh phoá Manila ñeå giam quaân caùch maïng ngoaøi thaønh phoá. Ngaøy 10/12/1898, Hoäi nghò Pari chaám döùt cuoäc chieán tranh Myõ - Taây Ban Nha. Phaùi vieân cuûa chính phuû Aghinanñoâ khoâng ñöôïc tham döï. Ngaøy 23/1/1899, Hieán phaùp Maloâboát chính thöùc ban haønh vaø Aghinanñoâ tuyeân theä nhaäm chöùc toång thoáng. Chính phuû Aghinanñoâ tieáp tuïc toå chöùc khaùng chieán choáng Myõ, kieân quyeát giaønh ñoäc laäp daân toäc. Tuy vaäy, do töông quan löïc löôïng vaø thaùi ñoä oân hoøa cuûa chính phuû maø quaân caùch maïng bò doàn veà vuøng röøng nuùi ôû Baéc Luxoâng. Töø naêm 1900, löïc löôïng chuû löïc Philippin bò tan vôõ vaø cuoäc ñaáu tranh ñöôïc tieán haønh döôùi hình thöùc chieán tranh du kích. Caùc hoaït ñoäng naøy bò taét daàn sau khi Aghinanñoâ vaø chính phuû cuûa oâng bò baét vaøo thaùng 3 naêm 1901. Maëc daàu chieán ñaáu raát duõng caûm, kieân cöôøng, nhöng nhaân daân Philippin vaãn khoâng theå choáng ñöôïc quaân ñoäi Myõ. Cuoäc caùch maïng tö saûn Philippin keát thuùc trong söï chuyeån giao quyeàn löïc giöõa Myõ vaø Taây Ban Nha. Neàn thoáng trò cuûa Myõ vaø cuoäc ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc cuûa nhaân daân Philippin Sau khi ñaøn aùp caùc löïc löôïng caùch maïng Philippin, thaùng 7/1901, chính phuû Maùckinlaây (Mc. Killey) ñaõ cöû moät uûy ban 5 ngöôøi do thaåm phaùn Uyliam Taùp (William Taft) daãn ñaàu sang Philippin laäp heä thoáng chính quyeàn thuoäc ñòa cuûa Myõ. Khoaûng 440 ñaïo luaät ñöôïc chính phuû Myõ ban boá nhaèm thieát laäp moät heä thoáng chính quyeàn thöïc daân taïi Philippin. Ngöôøi Philippin ñöôïc quyeàn tham gia chính quyeàn ôû tænh vaø thaønh phoá trôû xuoáng. Caùc coá vaán Myõ ñoùng vai troø giaùm saùt vaø chæ ñaïo, duy trì luaät daân söï töø thôøi thoáng trò cuûa Taây Ban Nha. Toøa aùn toái cao cuûa Myõ ñöôïc laäp ra do moät chaùnh aùn baûn xöù ñöùng ñaàu vaø 3 uûy vieân giuùp vieäc. Thaùng 7/1902, Quoác hoäi Philippin thoâng qua ñaïo luaät toå chöùc qui ñònh : Quoác hoäi goàm 80 ñaïi bieåu do caùc khu vöïc baàu cöû ra, moãi khu vöïc laø moät ngöôøi. Quyeàn haønh phaùp thuoäc veà Toaøn quyeàn treân cô sôû söï giuùp ñôõ ñaéc löïc cuûa Thöôïng nghò só Quoác hoäi. Hai ñaïi bieåu Philippin seõ laø thaønh vieân Quoác hoäi Myõ nhöng khoâng ñöôïc quyeàn boû phieáu. Do phong traøo daân toäc vaãn tieáp tuïc phaùt trieån neân chính phuû Myõ ñaõ ban boá ñaïo luaät choáng noåi loaïn, caám tuyeân truyeàn ñoøi ñoäc laäp vaø döïng côø Philippin. Quyeàn quaûn lyù tieàn teä thuoäc veà toång thoáng Myõ, quyeàn baõi boû caùc ñaïo luaät thuoäc veà quoác hoäi Myõ, vaø khaùng caùo ñöôïc toøa aùn toái cao Oasinhtôn xem xeùt. Chính saùch naøy cuûa Myõ thi haønh trong suoát thôøi gian thoáng trò ôû Philippin. Veà kinh teá, chính phuû Myõ ít nhieàu quan taâm ñeán vieäc phaùt trieån kinh teá, thaønh laäp ngaân haøng Philippin nhaèm cung caáp caùc khoaûn vay daøi haïn ñeå phaùt trieån coâng nghieäp thuoäc ñòa, phuïc vuï cho tö baûn Myõ. Döôùi thôøi toaøn quyeàn Myõ Harisôns ( Francis Burton Harrison 1912-1921), tö baûn Myõ taêng cöôøng vieäc ñaàu tö tö baûn vaøo Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 114 - Philippin. Caùc ngaønh kinh teá coâng nghieäp, noâng nghieäp, giao thoâng vaän taûi... phaùt trieån theo höôùng tö baûn chuû nghóa vôùi söï tham gia tích cöïc cuûa tö saûn daân toäc Philippin. Ngaønh giaùo duïc cuõng ñöôïc chính phuû Myõ quan taâm. Phong traøo daân toäc tö saûn Philippin tieáp tuïc dieãn ra nhöng theo höôùng thoûa hieäp. Giai caáp tö saûn, ñòa chuû taäp hôïp quanh Ñaûng Lieân bang vaø Ñaûng Daân toäc (Nacionalista). Caû hai Ñaûng naøy ñeàu chuû tröông giaønh ñoäc laäp daân toäc cho Philippin baèng con ñöôøng hoøa bình. Thuû lónh cuûa Ñaûng daân toäc laø Sergio Osmena vaø Manuel Quezon töøng giöõ chöùc Chuû tòch Quoác hoäi vaø laø ñaïi bieåu Philippin taïi Quoác hoäi Myõ töø naêm 1909. Naêm 1916, chính phuû Myõ buoäc phaûi cho pheùp Philippin ñöôïc quyeàn töï trò vôùi quyeàn haønh phaùp thuoäc veà Toaøn quyeàn, quyeàn laäp phaùp thuoäc veà Quoác hoäi (2 vieän), quyeàn tö phaùp thuoäc veà toøa aùn toái cao. Giao cho ngöôøi Philippin kieåm soaùt coâng vieäc ñoái noäi treân cô sôû giaùm saùt cuûa Myõ. Thaùng 12/1932, ñoaøn ñaïi bieåu Quoác hoäi Philippin do Osmena daãn ñaàu tôùi Oasinhtôn vaän ñoäng, ñöôïc Quoác hoäi Myõ thoâng qua ñaïo luaät Hare - Hawe veà quyeàn töï trò cho Philippin. Maëc duø toång thoáng Herbest Hoover phuû quyeát, song ñaïo luaät vaãn ñöôïc aùp duïng taïi Philippin. Ngaøy 24/3/1934, toång thoáng Myõ Roosevelt ñaõ kyù ñaïo luaät ñoäc laäp töông töï mang teân Tydings Me Duffie, trong ñoù qui ñònh xoùa boû moïi söï baát bình ñaúng. Ngaøy 15/11/1935, nöôùc Philippin thònh vöôïng ñaõ chính thöùc tuyeân boá thaønh laäp taïi Manila do Manuel Quezon laøm toång thoáng vaø Osmena laøm phoù toång thoáng. Toaøn quyeàn Frank Murphy trôû thaønh cao uûy ñaàu tieân taïi Philippin. Quan heä ngoaïi giao vaø quoác phoøng vaãn thuoäc quyeàn kieåm soaùt cuûa Myõ. Toång thoáng Myõ vaãn coù quyeàn cao nhaát veà thoâng qua hoaëc phuû quyeát caùc ñieàu khoaûn cuûa Hieán phaùp. Quaân ñoäi Myõ vaãn ñoùng taïi Philippin ñeå saün saøng can thieäp vaøo noäi boä chính phuû. Haøng hoøa cuûa Myõ nhaäp khaåu vaøo Philippin vaãn ñöôïc mieãn thueá hoaøn toaøn. Trong khi ñoù haøng hoùa cuûa Philippin nhaäp vaøo Myõ chòu thueá 5% (1941) vaø taêng leân 25% (1946). Chính phuû môùi neâu ra chính saùch phaùt trieån kinh teá laâu daøi laø: ña daïng hoùa saûn xuaát, caûi tieán kyõ thuaät vaø haï giaù thaønh saûn phaåm. Trong khi treân thöïc teá, neàn kinh teá Philippin bò coät chaët vaøo neàn kinh teá Myõ, caùc caên cöù quaân söï Myõ ôû Philippin vaãn tieáp tuïc toàn taïi laø thaùch thöùc lôùn nhaát vôùi söï nghieäp ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp cuûa nhaân daân Philippin. Ngaøy 8/12/1941, phaùt xít Nhaät taán coâng Traân Chaâu Caûng vaø sau ñoù vaøi giôø neùm bom Philippin . Ñeán ngaøy 6/12/1942, phaùt xít Nhaät hoaøn toaøn laøm chuû quaàn ñaûo, buoäc quaân Myõ phaûi ñaàu haøng. Chính phuû Quezon chaïy thoaùt sang Australia. Nhaân daân Philippin bò boùc loät naëng neà ñaõ anh duõng toå chöùc cuoäc chieán tranh du kích choáng Nhaät khaép toaøn quoác. Quaân Nhaät vaø chính phuû buø nhìn Jose P.Laurel thöïc teá chæ kieåm soaùt ñöôïc 12/48 tænh. Ñöôïc söï vieän trôï cuûa Myõ, “Quaân ñoäi nhaân daân choáng Nhaät” goïi taét laø Hukbalahap do Luis Taruc vaø Casto Alejan drino laõnh Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 115 - ñaïo, trôû thaønh haït nhaân cuûa phong traøo khaùng Nhaät. Löïc löôïng naøy khoaûng 30.000 ngöôøi, hoï laäp chính quyeàn Xoâ Vieát ôû caùc vuøng giaûi phoùng, chia ñaát ñai cho noâng daân vaø laäp ra caùc hôïp taùc xaõ. Cuoái 9/1944, quaân Myõ baét ñaàu neùm bom Philippin. Ngaøy 20/10/1944, boán sö ñoaøn vaø 650 taøu chieán Myõ do cöïu cao uûy Myõ ôû Philippin laø Mc. Athur chæ huy ñaõ ñoå boä vaøo Leyte. Cuoäc chieán tranh Myõ - Nhaät ñaõ dieãn ra quyeát lieät. Quaân Nhaät maëc duø bò thaát baïi naëng neà, nhöng maõi ñeán ngaøy 3/9/1945, tö leänh quaân Nhaät taïi Philippin laø nguyeân soaùi Yamashita môùi chòu ñaàu haøng töôùng Mc. Arthur. Nhaân daân Philippin maø ñaïi dieän laø toå chöùc Hukbalahap ñoùng vai troø quan troïng trong thaéng lôïi naøy, nhöng thaønh quaû laïi rôi vaøo tay ñeá quoác Myõ vaø chính phuû Osmena laäp laïi vaøo ngaøy 27/2/1945. Ngay sau khi Nhaät ñaàu haøng, quaân Myõ ñaõ ngay laäp töùc tieán haønh ñaøn aùp caùc löïc löôïng khaùng chieán, ra leänh töôùc vuõ khí “Quaân ñoäi nhaân daân choáng Nhaät”. Ñaûng Coäng saûn Philippin thaønh laäp vaøo 7/11/1930 treân cô sôû Ñaûng Coâng nhaân (10/1924). Thaùng 10/1938, Ñaïi hoäi laàn thöù 3 cuûa Ñaûng ñöôïc toå chöùc coâng khai vôùi 5000 ñaïi bieåu, quan saùt vieân laø moät khaùch môøi, ñoù laø moät thaéng lôïi lôùn cuûa Ñaûng. Ñaûng ra nghò quyeát thaønh laäp moät maët traän choáng nguy cô xaâm löôïc Nhaät. Trong thôøi gian Nhaät chieám ñoùng Philippin, Ñaûng Coäng saûn ñaõ tham gia vaø laø haït nhaân cuûa “Quaân ñoäi nhaân daân choáng Nhaät ”. Tröôùc söï ñaøn aùp cuûa Myõ vaø chính quyeàn tay sai, Ñaûng Coäng saûn Philippin cuøng vôùi “Quaân ñoäi nhaân daân choáng Nhaät”(cuõ) ruùt vaøo röøng tieán haønh cuoäc chieán tranh du kích vaø giaønh laïi quyeàn kieåm soaùt ôû mieàn Trung Luxoâng. Maët khaùc, Myõ tieán haønh taùi thieát Philippin nhö laäp laïi traät töï, môû laïi tröôøng hoïc vaø heä thoáng thoâng tin lieân laïc, cung caáp löông thöïc, quaàn aùo, nhaø cöûa, chaêm soùc y teá cho daân cö. Chính phuû Myõ ñaõ neâu chieâu baøi vieän trôï cho chính phuû thònh vöôïng chung 72 trieäu USD ñeå taùi thieát Philippin. Thöïc chaát, ñaây laø nhöõng buø ñaép thieät haïi maø cuoäc chieán tranh Myõ - Nhaät ñaõ taøn phaù ôû quaàn ñaûo. Ngaøy 23/4/1946, cuoäc toång tuyeån cöû ñaàu tieân sau chieán tranh ñaõ ñöôïc tieán haønh. OÂng Manuel Roxas, thuû lónh phaùi höõu thaân Myõ trong Ñaûng Daân toäc giaønh ñöôïc chöùc toång thoáng cuûa chính phuû coäng hoøa Philippin ngaøy 4/7/1946. Nöôùc coäng hoøa Philippin ra ñôøi nhö Myõ ñaõ höùa heïn trong ñaïo luaät Tydings Me Duffie (24 /3/1934) nhöng thöïc chaát vaãn laø moät nöôùc thuoäc ñòa kieåu môùi cuûa Myõ. Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän roõ trong “Ñaïo luaät Bell” veà thöông maïi vaø “Ñaïo luaät Tydings” veà khoâi phuïc Philippin. Theo ñaïo luaät Bell, haøng hoùa Myõ nhaäp khaåu vaøo Philippin ñöôïc mieãn thueá, ngöôøi Myõ ôû Philippin ñöôïc höôûng quyeàn daân söï bình ñaúng vôùi ngöôøi Philippin, töùc laø quyeàn khai thaùc taøi ngyueân thieân nhieân Philippin, Philippin phaûi cam keát duy trì tæ giaù hoái ñoaùi 2 Peâsoâ =1USD vaø seõ khoâng ñình chæ chuyeån ñoåi neáu khoâng ñöôïc söï ñoàng yù cuûa Myõ. Maët khaùc, chính phuû Myõ ñaõ duy trì nhieàu phaùi Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 116 - ñoaøn ôû Philippin nhö: phaùi ñoaøn boài thöôøng chieán tranh, phaùi ñoaøn xaây döïng caùc keá hoaïch phaùt trieån, phaùi ñoaøn laâm thôøi baûo quaûn caùc cô quan an ninh vaø thoâng tin, phaùi ñoaøn caûi caùch giaùo duïc... ñeå giaùm saùt haønh ñoäng cuûa chính phuû Roxas. Chính phuû Philippin coøn phaûi kí hieäp ñònh noâ dòch vaøo thaùng 3/1947 veà vieäc Myõ ñöôïc thueâ ñaát ñai ñeå xaây döïng 23 caên cöù quaân söï ôû Philippin trong 99 naêm. Ñoaøn coá vaán quaân söï Myõ chòu traùch nhieäm huaán luyeän vaø xaây döïng quaân ñoäi Philippin. Tröôùc tình hình ñoù, cuoäc ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp thöïc söï cuûa nhaân daân Philippin vaãn dieãn ra maïnh meõ. Töø naêm 1946 ñeán naêm 1950, quaân ñoäi Hukbalahap hoaït ñoäng maïnh ôû Luxoâng vaø gaây cho chính phuû nhieàu khoù khaên. Thaùng 4/1948, chính phuû Quirino (Quirino phoù toång thoáng thay theá Roxas khi oâng naøy cheát ngaøy 15/4/1948) phaûi môøi Tarue (laõnh tuï cuûa Hukbalahap) tham gia nghò vieän. Nhöng ngay sau ñoù, nhaän thaáy chính phuû Quirino khoâng thöïc hieän ñöôïc caùc chính saùch vaø laø tay sai cuûa Myõ, Tarue ñaõ keâu goïi nhaân daân Philippin tieáp tuïc ñaáu tranh laät ñoå chính quyeàn. Ñaàu naêm 1950, Hukbalahap ñoåi teân thaønh Hukbong Mapagpalayang Bayan (Quaân giaûi phoùng nhaân daân) tieán haønh cuoäc tieán coâng toaøn daân choáng chính phuû Quirino. Thaùng 10/1950, chính phuû Quirino môû roäng caùc cuoäc ñaøn aùp quaân söï vôùi söï giuùp söùc cuûa Myõ, “Quaân giaûi phoùng nhaân daân” buoäc phaûi ruùt vaøo röøng nuùi vaø ñi vaøo hoaït ñoäng bí maät. 4. PHILIPPIN TÖØ NAÊM 1951 ÑEÁN NAY Cuoäc baàu cöû toång thoáng thaùng11/1945 vôùi thaéng lôïi thuoäc veà Quirino laõnh tuï cuûa Ñaûng töï do (phaân hoùa töø Ñaûng Daân toäc). Tuy nhieân, söï thaéng lôïi naøy cuûa Quirino laø vì tieàn baïc, aùp löïc quaân söï vaø gian laän kieåm phieáu (1/5 soá phieáu giaønh ñöôïc). Chính quyeàn Philippin luùc naøy trôû neân boái roái chöa töøng thaáy. Caùn caân thanh toaùn vaø taøi chính khuûng hoaûng nghieâm troïng, kinh teá sa suùt, caùc cuoäc ñaáu tranh vuõ trang cuûa quaân giaûi phoùng vaø nhaân daân dieãn ra quyeát lieät... Chính phuû Myõ ñaõ vieän trôï cho Philippin khoaûng 2 tæ USD töø sau ngaøy ñoäc laäp ñeán thaùng 1-1950. Naïn tham nhuõng ñaõ laøm cho chính phuû Quirino bò maát uy tín nghieâm troïng.Trong cuoäc baàu cöû naêm 1951, Ñaûng töï do bò thaát baïi naëng neà, Ñaûng Daân toäc thaéng theá vaø oâng Ramon Magsaysay leân laøm thoång thoáng. Chính phuû Myõ ñaõ thöïc hieän chöông trình vieän trôï kinh teá trò giaù 250 trieäu USD trong voøng 5 naêm vôùi nhöõng ñieàu khoaûn troùi buoäc. Chính phuû môùi ñaõ thi haønh moät loaït bieän phaùp veà taøi chính nhö: quaûn lyù nguoàn thueá laøm cho nguoàn thu naøy vaøo naêm 1951-1952 taêng gaáp hai laàn so vôùi naêm 1949 -1950 (294 trieäu peâso vôùi 150 trieäu peâso). Ngaân haøng trung öông ñöôïc thaønh laäp vaø quaûn lyù chaët cheõ veà tín duïng, luaät löông toái thieåu ñöôïc aùp duïng. Philippin cam keát khoâng haïn ñònh veà quyeàn löïc quaân söï cuûa Myõ thoâng qua hieäp ñònh song phöông kyù taïi Oasinhtôn vaøo 8/1951. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 117 - Chính phuû Magsaysay ñaõ thi haønh moät soá bieän phaùp khaùc veà vieäc laøm trong saïch chính quyeàn vaø naâng cao hieäu quaû laøm vieäc cuûa noù. Chính phuû coøn tieán haønh caûi caùch noâng nghieäp, thaønh laäp cô quan taùi ñònh cö vaø ñònh cö , khoâi phuïc quoác gia, thaønh laäp ngaân haøng noâng thoân vaø môû roäng phong traøo hôïp taùc noâng nghieäp. Veà coâng thöông nghieäp, chính phuû ñaõ aùp duïng caùc bieän phaùp kieåm soaùt thueá xuaát nhaäp khaåu vaø baûo veä caùc ngaønh coâng nghieäp trong nöôùc. Nhöõng bieän phaùp tích cöïc ñoù ñaõ giuùp cho neàn kinh teá Philippin töø naêm 1953-1956 ñaït möùc taêng tröôûng khoaûng 25%. Tuy nhieân, vai troø cuûa Myõ vaãn heát söùc quan troïng trong neàn kinh teá Philippin. Toác ñoä phaùt trieån kinh teá cuûa Phlippin baét ñaàu chaäm laïi töø naêm 1957 vì phong traøo phaûn ñoái söï coù maët cuûa caùc caên cöù quaân söï Myõ ôû Philippin. Caùc toång thoáng Philippin töø Garcia ñeán Maùccoát (1957-1986) ñaõ ñeà ra chính saùch caûi caùch kinh teá Philippin töø cô caáu kinh teá noâng nghieäp nöûa phong kieán sang cô caáu kinh teá coâng noâng nghieäp, trong ñoù kinh teá nhaø nöôùc giöõ vai troø quan troïng trong söï phaùt trieån. Töø naêm 1965, neàn kinh teá Philippin baét ñaàu troãi daäy. Veà noâng nghieäp naêm 1972, toång thoáng Maùccoát tieán haønh caûi caùch ruoäng ñaát laàn thöù hai nhaèm phaùt trieån quan heä saûn xuaát tö baûn chuû nghóa trong noâng nghieäp: thaønh laäp toøa aùn giaûi quyeát caùc tranh chaáp veà ruoäng ñaát, laäp uûy ban thueâ ñaát noâng nghieäp, xaùc laäp quyeàn sôû höõu cuûa tö baûn ruoäng ñaát,... Ñoàng thôøi, chính phuû Philippin coøn taêng cöôøng ñaàu tö tín duïng noâng nghieäp, thay ñoåi cô caáu caây troàng, höôùng tôùi xuaát khaåu nhö caø pheâ, abaca cho sôïi, mía, boâng, chuoái, luùa,...Maët khaùc, chính phuû Philippin ñaõ taäp trung öu tieân cho nhöõng ngaønh coù nhieàu tieàm naêng nhö laâm nghieäp vaø haûi saûn. Veà coâng nghieäp, ñeå phaùt huy theá maïnh cuûa coâng nghieäp vöøa vaø nhoû, chính phuû Philippin taäp trung nguoàn voán vaø nhaân coâng cho lónh vöïc naøy. Ñoàng thôøi naém baét cô hoäi phaùt trieån coâng nghieäp hieän ñaïi treân cô sôû nguoàn voán vaø kyõ thuaät cuûa tö baûn Myõ. Khu vöïc kinh teá nhaø nöôùc ñaûm baûo vieäc phaùt trieån cô sôû haï taàng (ñöôøng xaù, caàu coáng,...) dòch vuï caùc ngaønh coâng nghieäp naëng nhö luyeän kim, ñoùng taøu, cheá taïo maùy. Nhôø ñoù, neàn kinh teá Philippin trong nhöõng naêm 70 ñaõ phaùt trieån vôùi toác ñoä maïnh meõ, ñaït möùc trung bình 6,2% naêm, laøm thay ñoåi cô caáu kinh teá töø noâng nghieäp sang coâng noâng nghieäp hieän ñaïi. Caùc chöông trình phaùt trieån kinh teá ñaát nöôùc ñeàu hoaøn thaønh. Vaøo ñaàu nhöõng naêm 80 cuûa theá kyû naøy, ôû Philippin ñaõ dieãn ra cuoäc khuûng hoaûng toaøn dieän veà chính trò, kinh teá. Chính phuû cuûa oâng Maùccoát sa vaøo naïn tham nhuõng, hoái loä, maát uy tín nghieâm troïng trong nhaân daân vaø quoác teá. Neàn kinh teá bò khuûng hoaûng, tyû leä laïm phaùt taêng nhanh. Thaùng 2/1986, baø Akinoâ leân laøm toång thoáng thay Maùtcoát, ñaõ thi haønh nhieàu bieän phaùp quan troïng ñeå khoâi phuïc vaø phaùt trieån kinh teá. Ñeå taêng cöôøng hôn nöõa quan heä saûn xuaát tö baûn chuû nghóa, chính phuû Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 118 - Akinoâ ñaõ tö nhaân hoùa caùc xí nghieäp quoác doanh, töï do hoùa ñaàu tö, khai thaùc taøi nguyeân coù keá hoaïch,...Do ñoù töø naêm 1986, toång thu nhaäp quoác daân cuûa Philippin ñaõ khoâng ngöøng taêng leân. Naêm 1988, möùc taêng tröôûng ñaït 6,8% naêm, caùc ngaønh kinh teá ñi vaøo hoaït ñoäng oån ñònh. Nhöng tình hình kinh teá gaëp nhieàu khoù khaên khi xu theá quoác teá thay ñoåi. Möùc taêng tröôûng kinh teá cuûa Philippin laïi giaûm daàn vaøo ñaàu nhöõng naêm 90 cuûa theá kyû. Nhöõng caên beänh traàm kha cuûa Philippin taùi phaùt. Phong traøo ñaáu tranh ñoøi Myõ ruùt khoûi caùc caên cöù quaân söï ôû Philippin dieãn ra maïnh meõ. Naêm 1992, nhöõng só quan vaø binh lính Myõ ñaõ phaûi ruùt khoûi 2 caên cöù quaân söï cuoái cuøng laø Claùc vaø Subic. Nhaân daân Philippin böôùc vaøo moät quaù trình xaây döïng neàn kinh teá môùi. Sau khi nhaän chöùc toång thoáng Philippin, Phiñen Ramoát ñaõ thöïc hieän chöông trình choáng ngheøo ñoùi, thaát nghieäp, caûi thieän haï taàng cô sôû, tìm nguoàn taøi chính, tieát kieäm ñeå traû nôï,... UÛy ban kinh teá vaø phaùt trieån Philippin ñaõ ñeà ra chöông trình kinh teá daøi haïn trong 6 naêm (1993-1998) nhaèm bieán Philippin töø moät neàn kinh teá coøn yeáu ôû chaâu AÙ thaønh moät nöôùc coâng nghieäp môùi. Möùc taêng tröôûng kinh teá naêm 1993 laø 2%, toång thu nhaäp quoác daân laø 61 tyû USD, thu nhaäp bình quaân ñaàu ngöôøi laø 850 USD naêm 1994. Hieän nay Philippin laø moät trong 10 nöôùc saûn xuaát vaøng haøng ñaàu theá giôùi, vôùi gaàn 200 moû vaøng vaø laø moät nöôùc saûn xuaát ñoàng lôùn nhaát ôû chaâu AÙ. Philippin cuõng ñang thaêm doø vaø khai thaùc caùc moû daàu môùi, moät trong nhöõng moû daàu ñoù coù tröõ löôïng khoaûng 300 trieäu thuøng. Tuy nhieân, neàn kinh teá Philippin vaãn coøn töông ñoái laïc haäu vôùi 1/2 daân soá noâng nghieäp, taïo ra 1/2 toång thu nhaäp quoác daân. Nhieàu vaán ñeà quan troïng ñang toàn taïi nhö vaán ñeà daân soá taêng nhanh, vaán ñeà ruoäng ñaát chöa ñöôïc giaûi quyeát thoûa ñaùng, tình hình chính trò xaõ hoäi chöa oån ñònh. Haäu quaû cuûa cuoäc khuûng hoaûng taøi chính trong khu vöïc naêm 1997 cuõng chöa ñöôïc giaûi quyeát heát. Nhaân daân vaø chính phuû Philippin coøn phaûi noã löïc nhieàu hôn nöõa trong söï nghieäp “bieán Philippin thaønh moät nöôùc coâng nghieäp môùi”. CHÖÔNG X. BRUNAÂY I. ÑAÁT NÖÔÙC VAØ DAÂN CÖ 1. ÑÒA LYÙ TÖÏ NHIEÂN Brunaây naèm ôû phía Baéc ñaûo Borneo. Dieän tích ñaát nöôùc laø 5.765km2, naèm giöõa hai bang Sarawak ôû phía Taây vaø Sabah ôû phía Ñoâng cuûa Malaixia. Thuû ñoâ cuûa Brunaây laø Brunaây, daân soá khoaûng 290.000 ngöôøi tính ñeán naêm 1996. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 119 - Borneo laø moät ñaûo lôùn nhaát ôû quaàn ñaûo Maõ Lai vaø lôùn thöù ba treân theá giôùi. Phaàn lôùn dieän tích cuûa ñaûo laø röøng raäm, chöa ñöôïc bieát ñeán ñaày ñuû, daân cö thöa thôùt. Ñieàu kieän töï nhieân cuûa Brunaây khoâng khaùc gì so vôùi Inñoâneâxia vaø Malaixia. Nhaát laø cuõng nhö mieàn Malaixia - Borneo. Ñaùng chuù yù nhaát laø tröõ löôïng daàu moû ôû Brunaây, lôùn thöù hai ôû Ñoâng Nam AÙ sau Inñoâneâxia. Vì vaäy, trong neàn kinh teá Brunaây, ngaønh daàu moû chieám vò trí haøng ñaàu, xuaát khaåu khoaûng 4 trieäu taán trong moät naêm. 2. DAÂN CÖ Cö daân baûn ñòa Brunaây coù teân goïi chung laø Dyak, goàm caùc daân toäc Iban (du cö) vaø Melanau (chaøi löôùi). Veà vaên hoùa, ngöôøi Melanau giöõ vai troø trung gian giöõa vaên hoùa Maõ Lai vaø vaên hoùa Dyak. Trong nhieàu theá kyû tröôùc khi ngöôøi chaâu AÂu ñaët chaân tôùi ñaây, ngöôøi Maõ Lai, Java, Bugis vaø Sulu ñaõ ñeán ñònh cö ôû bôø bieån Brunaây. Töø ñaàu theá kyû XX, cuøng vôùi söï phaùt hieän vaø khai thaùc daàu moû ôû Brunaây, ñaõ daãn ñeán laøn soùng di cö môùi töø AÁn Ñoä, Philippin vaø chuû yeáu laø Java ñeán vuøng ñaát naøy. Cuõng nhö caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ khaùc, ôû Brunaây cuõng coù khaù ñoâng ngöôøi Trung Quoác vaø moät soá ít ngöôøi Anh. Hoï soáng chuû yeáu ôû thaønh phoá vaø naém vò trí laõnh ñaïo trong boä maùy haønh chính, coâng an vaø kinh teá. Caùc cö daân baûn ñòa chuû yeáu soáng ôû noâng thoân, laøm ngheà noâng vôùi kyõ thuaät khaù laïc haäu, naêng suaát lao ñoäng thaáp, thaäm chí coøn saên baén vaø haùi löôïm. Ngoaøi ra, moät soá khaùc laøm ngheà ñaùnh caù vaø khai thaùc röøng. Cö daân Brunaây soáng theo töøng laøng doïc theo caùc bôø soâng. Moãi laøng coù theå coù töø 1 ñeán 2 nhaø daøi, laøm theo kieåu nhaø saøn laø nôi cö nguï cuûa haøng chuïc hoä gia ñình. Nguoàn löông thöïc chính laø gaïo, hoï theo ñaïo Hoài. Beân caïnh ñoù, tuïc thôø cuùng toå tieân coøn raát phoå bieán trong taäp tuïc cuûa ngöôøi daân Brunaây. Ngoaøi ra, hoï coøn thôø caùc vò thaàn linh khaùc nhau. II. CAÙC GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ BRUNAÂY 1. BRUNAÂY TRÖÔÙC NAÊM 1888 Tröôùc naêm 1888, vöông quoác Brunaây coù moät vuøng laõnh thoå roäng lôùn bao goàm toaøn boä vuøng laõnh thoå Baéc Borneo. Ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän ra ôû Kuteùc vaø Sambas daáu veát cuûa caùc quoác gia ñaàu tieân ra ñôøi treân söï aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä. Khi ñeá cheá Srivijaya ôû Inñoâneâxia lôùn maïnh, caùc vöông quoác naøy ñaõ thaàn phuïc ñeå tham gia vaøo hoaït ñoäng thöông maïi vôùi Trung Quoác. Ñeán thôøi kyø vöông trieàu Moâjoâpahit höng thònh, caùc quoác gia ôû Borneo ñaõ phuï thuoäc chaët cheõ vaøo noù. Nhö vaäy cho tôùi theá kyû XIV, lòch söû caùc Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 120 - vöông quoác ôû Borneo naèm trong söï vaän haønh cuûa caùc vöông trieàu phong kieán Inñoâneâxia. Töø theá kyû XIV, Hoài giaùo baét ñaàu thaâm nhaäp maïnh meõ vaøo khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Caùc vöông quoác ôû Borneo ñaõ tieáp thu Hoài giaùo moät caùch tích cöïc. Ñeán cuoái theá kyû XV, vöông quoác Hoài giaùo Brunaây ñöôïc thieát laäp. Trong caùc theá kyû tieáp theo, caùc trieàu ñaïi Hoài giaùo laàn löôït xuaát hieän ôû Sambas, Sukadana, Ladak vaø Banjenmasin. Naêm 1521, nhaø söû hoïc Anmonito Piratta, thaønh vieân cuûa ñoaøn F.Magelland ñaõ tôùi Brunaây vaø vieát veà söï giaøu coù vaø huøng maïnh cuûa noù. Ngöôøi Boà Ñaøo Nha cuõng ñaêït quan heä vaên hoùa buoân baùn vôùi Hoài quoác Brunaây, Banjenmasin vaø Sukadana bò caùc cöôøng quoác ôû Baéc Java laø Demack vaø Surabaya chi phoái veà chính trò. Sambas quan heä chaët cheõ vôùi Jorhore. Caùc quoác gia naøy laø nôi saûn xuaát chuû yeáu hoà tieâu cuûa quaàn ñaûo neân chuùng trôû thaønh ñoái töôïng tranh chaáp cuûa Haø Lan vaø vöông quoác Bantam ôû Inñoâneâxia. Trong khi ñoù, caùc caûng ôû Borneo, ngöôøi Anh, Trung Quoác ñaõ coù nhöõng hoaït ñoäng buoân baùn hoà tieâu, vaøng, kim cöông, long naõo, saùp ong, nhöïa thoâng, goã khaù oån ñònh. Naêm 1787, thöïc daân Haø Lan ñaõ xaây döïng caùc phaùo ñaøi ôû Tibanio vaø Pontianak treân hoøn ñaûo, nhöng Haø Lan vaãn khoâng theå kieåm soaùt ñöôïc hoaït ñoäng buoân baùn ôû ñaây vaø ñeán naêm 1791, Haø Lan ñaõ thöïc söï boû rôi Borneo. Naêm 1808, theá löïc cuûa Anh môû roäng trong khu vöïc. Quoác vöông Brunaây ñaõ yeâu caàu Raffles baûo hoä, nhôø ñoù Raffles ñaõ thieát laäp khu ñònh cö cuûa Anh ôû Benjermasin, môû ñaàu keá hoaïch chieám toaøn hoøn ñaûo. Naêm 1816, do Alexander Hare (Coâng söù taïi Borneo) tham nhuõng, Anh buoäc phaûi töø boû keá hoaïch. Naêm 1824, hieäp öôùc Anh - Haø Lan veà vaán ñeà Borneo ñöôïc kyù keát, Haø Lan coù chuû quyeàn ôû hoøn ñaûo, Anh ñöôïc töï do buoân baùn ôû ñaây. Thaùng 9/1841, James Brooke ñöôïc cöû laøm thoáng ñoác Anh taïi Borneo, naïn haûi taëc vaø caùc cuoäc ñaáu tranh choáng Anh ôû Brunaây phaùt trieån maïnh meõ. Naêm 1846, hieäp öôùc thöông maïi giöõa Anh vaø Brunaây ñöôïc kyù keát. Noäi dung cuûa hieäp öôùc laø vua Osman cuûa Brunaây cam keát daäp taét naïn buoân baùn noâ leä vaø haûi taëc, cho Anh höôûng qui cheá toái hueä quoác vaø cam keát khoâng chuyeån nhöôïng laõnh thoå khi Anh chöa ñoàng yù, Brooke ñöôïc cöû laøm thoáng ñoác Labuan, phaùi vieân vaø toång laõnh söï Anh beân caïnh nhaø vua Brunaây vaø caùc tuø tröôûng ñoäc laäp ôû Borneo Ñaàu naêm 1849, phong traøo ñaáu tranh cuûa nhaân daân Ñaiaéc dieãn ra maïnh meõ phaûn ñoái hieäp öôùc noùi treân. Nhaân cô hoäi ñoù , quaân ñoäi Anh ña tieán coâng vaø cai trò tröïc tieáp vuøng ñaát cuûa ngöôøi Ñaiaéc, naêm 1857, ngöôøi hoa ñaõ cuøng vôùi nhaân daân ñòa phöông ôû Borneo noåi daäy khôûi nghóa nhöng bò chính quyeàn Anh ñaøn aùp. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 121 - Trong thôøi kyø cai trò cuûa Jame Brooke, thöïc daân Anh moät maët duøng quaân söï ñaøn aùp, maët khaùc mua chuoäc caùc laõnh chuùa vaø vua Brunaây. Anh ñaõ töøng böôùc bieán Brunaây thaønh caên cöù quan troïng, khoáng cheáeo bieån sunña phuïc vuï cho quyeàn lôïi cuûa tö baûn Anh, naêm 1863 Jame Brooke veà Anh nghæ höu, chaùu y laø Chales- johnson Brooke keá nhieäm tieáp tuïc ñöôøng loái cai trò teân hoøn ñaûo. Töø naêm 1865, caùc nöôùc ñeá quoác nhö Taây Ban Nha, AÙo-Hung, Myõ, Ñöùc, Haø Lan, Phaùp cuõng laàn löôïc ñeán Borneo. Naêm 1888, chính phuû Anh ñaõ kyù vôùi vua Brunaây moät hieâp ñònh môùi chính thöùc xaùc laäp quyeàn baûo hoä cuûa Anh ôû Brunaây vaø baéc Boneo, Saranak. Nhö vaäy, töø moät vöong quoác hoài giaùo roäng lôùn Brunaây bò chia thaønh ba phaàn ñeàu thuoäc quyeàn baûo hoä cuûa Anh, vöông quoác Brunaây töø ñaây chæ coøn laø vöông quoác nhoû beù ñaët döôùi söï giaùm saùt cuûa Anh. Hai phaàn coøn laïi hoaøn toaøn naèm döôùi söï cai trò tröïc tieáp cuûa thöïc daân Anh, lòch Söû Brunaây baét ñaàu böôùc sang giai ñoaïn môùi. 2. BRUNAÂY TÖØ 1888 ÑEÁN NAY Sau khi xaùc laäp ñöôïc neàn thoáng trò cuûa mình treân ñaûo Baéc Borneo, thöïc daân Anh vaãn duy trì söï toàn taïi cuûa vöông trieàu Hoài giaùo Brunaây. Phaàøn coøn laïi ñaët döôùi söï cai trò keá thöøa cuûa doøng hoï Brooke. Brunaây chæ coøn laø moät vuøng ñaát nhoû beù giöõa hai vuøng Sarawak vaø Baéc Borneo. Thöïc daân Anh ñaûm baûo veà an ninh cho nhaø vua vaø hoaøng toäc Brunaây. Quyeàn löïc cuûa quoác vöông Brunaây chí coøn giôùi haïn trong vieäc höôûng hoa lôïi cuûa vuøng ñaát 5.765 km2. Thaùng 3 /1942, quaân Nhaät chieám ñoùng Brunaây vaø ñaûo Borneo. Sau ñaïi chieán theá giôùi laàn thöù hai, thöïc daân Anh qay trôû laïi thoáng trò Brunaây, thöïc hieän cheá ñoä cai trò nheï nhaøng, xoaù boû ñaëc quyeàn cuûa doøng hoï Brooke. Sarawak vaø Baéc Borneo(ñoåi teân thaønh Sabah) trôû thaønh thuoäc ñòa cuûa Anh, vöông quoác Brunaây vaãn laø laõnh thoå höôûng quyeàn baûo hoä. Giai caáp tieåu tö saûn Brunaây thaønh laäp Ñaûng Nhaân daân, laõnh ñaïo cuoäc ñaáu tranh ñoøi ñoäc laäp daân toäc cho Brunaây. Naêm 1959, chính phuû Anh coâng boá hieán phaùp rieâng cho Brunaây, trong ñoù Brunaây leä thuoäc chaët cheõ vaøo Anh veà chính trò. Hieán phaùp Brunaây khaúng ñònh cheá ñoä cuûa mình laø thuoäc quyeàn baûo hoä (Protectorate) cuûa nöôùc Anh. Thaùng 7/1961, taïi Jesselton, caùc nhaø laõnh ñaïo Malaixia neâu ra yù töôûng veà vieäc thaønh laäp moät nöôùc “ñaïi Malaixia” trong ñoù coù Brunaây. Thaùng 12/1962, caùc löïc löôïng yeâu nöôùc Brunaây noåi daäy khôûi nghóa vuõ trang, phaûn ñoái döï aùn naøy. Keá hoaïch baét coùc vua Brunaây bò thaát baïi, quaân Anh töø Singapore ñaøn aùp cuoäc khôûi nghóa. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 122 - Maëc daàu bò thaát baïi nhöng cuoäc khôûi nghóa thaùng 12/1962 ñaõ buoäc quoác vöông Brunaây phaûi chaáp nhaän khoâng gia nhaäp Lieân bang Malaixia. Naêm 1966, Maët traän daân toäc Brunaây ra ñôøi, taäp hôïp ñoâng ñaûo caùc thaønh phaàn yeâu nöôùc nhö coâng nhaân, noâng daân, tö saûn trí thöùc, treân cô sôû ñoù, caùc cuoäc ñaáu tranh ñoøi chaám döùt neàn baûo hoä cuûa Anh vaø quyeàn ñoäc laäp cho Brunaây lieân tuïc dieãn ra vôùi nhieàu hình thöùc. Naêm 1971, chính phuû Anh buoäc phaûi tuyeân boá coâng nhaän neàn ñoäc laäp Brunaây, nhöng treân thöïc teá, vöông quoác Brunaây vaãn leä thuoäc chaët cheõ vaøo tö baûn Anh. Naêm 1975, Lieân hôïp quoác ñaõ khaúng ñònh quyeàn töï quyeát cuûa Brunaây. Tuy vaäy, quoác vöông Brunaây vaãn yeâu caàu söï coù maët cuûa quaân ñoäi vaø tö baûn Anh. Thaùng 1/1979, chính phuû Anh laïi moät laàn nöõa kyù hieäp ñònh trao traû neàn ñoäc laäp cho Brunaây. Ngaøy 1/1/1984, Brunaây tuyeân boá laø quoác gia ñoäc laäp naèm trong khoái lieân hieäp Anh vôùi teân nöôùc môùi laø Negôra Brunai Ñarutxalam. Dieän tích cuûa vöông quoác luùc naøy chæ baèng chæ baèng 1/36 dieän tích cuûa Brunaây cuoái theá kyû XIX (luùc ñoù Brunaây bao goàm Sarawak 125.200 km2, Sabah (Baéc Bomeo) 76.000 km2 vaø Brunaây hieän nay 5.765 km2). Töø naêm 1963, quoác vöông Brunaây ñaõ cho pheùp caùc coâng ty tö baûn nöôùc ngoaøi tôùi Brunaây ñeå thaêm doø vaø tìm kieám daàu moû nhaèm muïc ñích tìm ñöôïc thaät nhieàu daàu moû, töø ñoù môû ra moät tieàm naêng to lôùn cho vöông quoác Brunaây. Töø sau khi giaønh ñöôïc ñoäc laäp (1984), neàn kinh teá cuûa Brunaây phaùt trieån maïnh meõ, beân caïnh hai ngaønh muõi nhoïn laø khai thaùc daàu moû vaø khí ñoát (chieám 70% toång saûn phaåm trong nöôùc), ngaønh coâng nghieäp khai thaùc vaø ñaùnh baét caù, ngaønh coâng nghieäp troàng vaø khai thaùc röøng cuõng töông ñoái phaùt trieån. Saûn xuaát noâng nghieäp Brunaây chæ chieám 1% toång thu nhaäp quoác daân vôùi khoaûng 10% dieän tích ñaát canh taùc. Brunaây phaûi nhaäp khaåu 80% löông thöïc vaø thöïc phaåm. Ñeå giaûi quyeát trình traïng ñoù, quoác vöông Brunaây ñaõ mua moät trang traïi ñeå nuoâi cöøu ôû Uylôru dieän tích 5.793 km2 phía Baéc Australia (lôùn hôn dieän tích Brunaây). Naêm 1987, Brunaây ñöùng haøng thöù hai treân theá giôùi veà xuaát khaåu hôi ñoát hoaù loûng, chuû yeáu sang thò tröôøng Nhaät Baûn. Töø naêm 1986 - 1990, Brunaây trieån khai keá hoaïch 5 naêm nhaèm ña daïng hoùa cô caáu neàn kinh teá vaø tieáp tuïc thuùc ñaåy neàn kinh teá phaùt trieån. Toång saûn löôïng daàu löûa 1991 laø 7,3 trieäu taán, haàu heát ñöôïc xuaát khaåu. Hieän nay Brunaây coù 2 moû daàu treân ñaát lieàn, 6 moû daàu vaø khí ñoát ôû ngoaøi khôi vôùi treân 580 gieáng khoang. Brunaây coù moät nhaø maùy hoùa loûng khí ñoát vaøo loaïi lôùn nhaát theá giôùi. Naêm 1994 tyû leä taêng tröôûng kinh teá Brunaây ñaït 3%. Thu nhaäp bình quaân ñaàu ngöôøi Brunaây cao nhaát trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ vôùi 18.500 USD. Hieän nay Brunaây vaãn tieáp tuïc ñaït möùc taêng tröôûng kinh teá oån ñònh. Quoác Vöông Brunaây laø ngöôøi giaøu nhaát theá giôùi. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 123 - TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÍNH 1. Caroline F.ware, K. Panikkar vaø J.M. Eomein: Lòch söû vaên minh nhaân loaïi theá kyû XX - NXB Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi,1999 2.D.G.E .Hall: Lòch söû Ñoâng Nam AÙ - NXB Chính trò quoác gia, Haø Noäi,1997 3. Phan Ngoïc Lieân, Nghieâm Ñình Vyø, Traàn Thò Vinh, Ñinh Ngoïc Baûo: Löôïc söû Ñoâng Nam AÙ - NXB Giaùo duïc, Haø Noäi,1997 4. Löông Ninh: Lòch söû trung ñaïi theá giôùi - quyeån 2, NXB Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi,1984 5. Vuõ Döông Ninh, Nguyeãn Vaên Hoàng: Lòch söû theá giôùi trung ñaïi - NXB Giaùo duïc, Haø Noäi, 1998 6.Vuõ Döông Ninh: Haønh trình hoäi nhaäp Vieät Nam- ASEAN, Taïp chí Coäng Saûn soá 15 thaùng 8.1997 7. Nguyeãn Anh Thaùi, Ñoã Thanh Bình,Vuõ Ngoïc Oanh, Ñaëng Thanh Toaùn, Traàn Thò Vinh: Lòch söû theá giôùi hieän ñaïi - Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Haø Noäi, 1995 8. Nguyeãn Anh Thaùi, Phan Vaên Ban, Nguyeãn Ngoïc Queá: Lòch söû theá giôùi hieän ñaïi - NXB Giaùo Duïc, Haø Noäi, 1986 9. Nguyeãn Duy Thieäu ( chuû bieân): Caùc daân toäc ôû Ñoâng Nam AÙ - NXB Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi, 1997 10. Trung taâm khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên quoác gia - Vieän nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ: Lòch söû Laøo - NXB Khoa hoïc Xaõ Hoäi, Haø Noäi, 1997. 11. Trung taâm Khoa Hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên quoác gia - Vieän nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ. Lòch söû Thaùi Lan - NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1998. ----------------------------------- Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû