Đại cương chân đốt

§¹i c­¬ng ®éng vËt ch©n ®èt líp nhÖn TS NguyÔn Ngäc San Bé m«n Sèt rÐt - KÝ sinh trïng - C«n trïng Môc tiªu bµi häc  N¾m ®­îc ®Æc ®iÓm sinh häc, vai trß y häc vµ biÖn ph¸p phßng chèng §VC§.  N¾m ®­îc ®Æc ®iÓm sinh häc, vai trß y häc cña ve, mß m¹t, c¸i ghÎ. ®¹i c­¬ng ®éng vËt ch©n ®èt Giíi thiÖu ®Æc ®iÓm h×nh thÓ 1. §Æc ®iÓm sinh häc 1.1. §Æc ®iÓm sinh th¸i + ®vc® muèn tån t¹i, ph¸t triÓn cÇn ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn thÝch hîp: nguån thøc an, n¬i tró Èn, n¬i sinh ®Î... ®iÒu kiÖn nµy phô thuéc vµo yÕu tè lÝ, ho¸, sinh häc cña m«i tr­êng. + NC sinh th¸i cña ®vc® lµ NC mèi quan hÖ qua l¹i giua ®vc® vµ nhung ®iÒu kiÖn cña m«i tr­êng. 1.1. §Æc ®iÓm sinh th¸i + NÕu ®k thiªn nhiªn thÝch hîp, ®vc® ph¸t triÓn thuËn lîi, sè l­îng tang. NÕu ®k thiªn nhiªn kh«ng thÝch hîp, sè l­îng Ýt ®i. + HiÖn t­îng tang, giam vÒ sè l­îng c¸ thÓ gäi lµ mïa ph¸t triÓn. Mçi loµi ®vc® ph©n bè trªn tõng khu vùc nhÊt ®Þnh (vïng ph©n bè). + Sù ph¸t triÓn cña ®vc® chÞu sù t¸c ®éng cña yÕu tè mïa, vïng râ rÖt. BÖnh do ®vc® truyÒn th­êng diÔn biÕn theo mïa vµ vïng. 1.1. §Æc ®iÓm sinh th¸i + Kha nang thÝch nghi cña ®vc® víi khÝ hËu: n®, ®©, as, giã, m­a. KhÝ hËu cã thÓ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ®vc® PT & H® víi møc ®é cao. ®iÒu kiÖn tèi thiÓu chØ gióp sinh tån nh­ng khã PT & H®. + Kha nang thÝch nghi cña ®vc® víi quÇn thÓ sinh vËt: phai quÇn sinh víi mét sè sinh vËt kh¸c, tr¸nh yÕu tè kh«ng thuËn lîi vµ tim ®Õn yÕu tè thuËn lîi. 1.1. §Æc ®iÓm sinh th¸i • ®vc® cã kha nang thÝch nghi ®Ó ®èi phã l¹i yÕu tè chèng l¹i chóng b»ng c¸ch tim m«i tr­êng kh¸c sèng thuËn lîi h¬n. • Khi thiÕu vËt chñ thÝch hîp, ®vc® cã thÓ t¹m thêi kÝ sinh ë vËt chñ kh«ng thÝch hîp. 1.1. §Æc ®iÓm sinh th¸i • Can thiÖp cña con ng­êi (dïng c¸c BP xua, diÖt) còng cã thÓ dÇn dÇn lµm thay ®æi sinh th¸i, chóng kh«ng nhung kh«ng chÞu tiÕp xóc víi HC mµ cßn chuyÓn ho¸ HC ®ã ®Ó t¹o nªn sù quen hoÆc søc ®Ò kh¸ng víi HC. • Kha nang thÝch nghi cña ®vc® víi c¸c yÕu tè chèng l¹i chóng cã thÓ t¹o nªn biÕn ®éng sinh th¸i. Phai cã BP phßng chèng tËn gèc: cai t¹o m«i tr­êng vµ ngo¹i canh, nh©n gièng ®éng vËt diÖt ®vc®. 1.2. §Æc ®iÓm sinh lÝ Thøc an cña ®vc® rÊt ®a d¹ng: m¸u, mñ, dÞch m« hay c¸c tæ chøc bÞ giËp n¸t cña vËt chñ. Cã loµi ® chØ kÝ sinh trªn mét vËt chñ ®­îc gäi lµ loµi “®¬n thùc”. VÝ dô: chÊy, rËn chØ kÝ sinh ë trªn ng­êi, thøc an chØ lµ m¸u ng­êi, kh«ng an m¸u c¸c loµi ®éng vËt kh¸c. 1.2. §Æc ®iÓm sinh lÝ Cã loµi kÝ sinh trªn nhiÒu loµi vËt chñ, cã thÓ lµ ng­êi hoÆc c¸c loµi ®éng vËt kh¸c, ®ã lµ loµi “®a thùc”. VD: bä chÐt X.cheopis kÝ sinh ca trªn ng­êi, ca trªn chuét, chã, mÌo... Loµi ®¬n thùc chØ truyÒn bÖnh trong tõng loµi vËt chñ, loµi ®a thùc truyÒn bÖnh cho nhiÒu loµi vËt chñ kh¸c nhau. VD: chÊy, rËn chØ truyÒn bÖnh cho ng­êi, bä chÐt truyÒn bÖnh cho ca ng­êi vµ chuét... 1.3. Vßng ®êi Vßng ®êi ®vc® th­êng ph¸t triÓn qua 4 giai ®o¹n: trøng (eggs) - Êu trïng (larvae) - thanh trïng (nympha) - tr­ëng thµnh (imago). ®©y lµ lo¹i vßng ®êi th­êng gÆp trong thiªn nhiªn nh­ vßng ®êi cña muçi, ve, mß... 1.3. Vßng ®êi Cã mét sè loµi ®vc® ®Î ra Êu trïng kh«ng cã giai ®o¹n trøng, nh­ mét sè ruåi (Glossina), nhÆng x¸m (Sarcophagidae)... nhung loµi nµy mçi lÇn ®Î kh«ng nhiÒu, tõ 1 ®Õn 15 Êu trïng. ë giai ®o¹n thanh trïng, mét sè loµi hinh thµnh nhéng (pupa) kh«ng an, kh«ng ho¹t ®éng, nh­ ruåi (Muscidae), ruåi vµng (Simulidae)... 2. Vai trß y häc 2. Vai trß y häc Nhung ®vc® cã vai trß y häc phÇn lín lµ nhung ngo¹i kÝ sinh trïng hót m¸u (trõ ruåi nhµ, gi¸n), chóng cã thÓ truyÒn bÖnh vµ g©y bÖnh. Vai trß chñ yÕu cña chóng lµ truyÒn bÖnh, vai trß g©y bÖnh chØ lµ thø yÕu nh­ng ®«i khi còng g©y nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng con ng­êi. 2.1. Vai trß g©y bÖnh + G©y bÖnh t¹i vÕt ®èt vµ dÞ øng: ®vc® khi hót m¸u truyÒn ®éc tè g©y ®au, dÞ øng, mÈn ngøa, lë loÐt, ho¹i tö (mß ®èt), nÆng h¬n cã thÓ viªm tÊy côc bé, cho¸ng, tª liÖt (bä c¹p hoÆc ve ®èt). + G©y bÖnh t¹i vÞ trÝ kÝ sinh: bä chÐt Tunga kÝ sinh ë da, Êu trïng ruåi Gasterophilidae kÝ sinh ë d¹ dµy, c¸i ghÎ Sarcoptes scabiei kÝ sinh ë da... 2.2. Vai trß truyÒn bÖnh + BÖnh do ®vc® truyÒn cã vËt m«i giíi:  BÖnh nguy hiÓm: dÞch h¹ch, sèt rÐt…  Ph¸t thµnh dÞch, l©y lan nhanh: SXH, viªm n · o...  BÖnh th­êng xay ra theo mïa, khu tró ë tõng ®Þa ph­¬ng: viªm n· o, sèt mß…  BÖnh l©y lan giua ng­êi víi ng­êi, ng­êi víi ®v. + Tiªu chuÈn x¸c ®Þnh ®vc® lµ vector truyÒn bÖnh:  Phai hót m¸u ng­êi hoÆc sèng gÇn ng­êi. MÇm bÖnh PT trong ®vc® ®Õn g® l©y nhiÔm. Mïa PT cña ®vc® phï hîp víi mïa cña bÖnh.  G©y nhiÔm thùc nghiÖm cã kÕt qua.  Ph­¬ng thøc truyÒn bÖnh cña ®vc®: ®Æc hiÖu vµ kh«ng ®Æc hiÖu. 2.2. Vai trß truyÒn bÖnh TruyÒn bÖnh ®Æc hiÖu TruyÒn bÖnh ®Æc hiÖu (truyÒn sinh häc): trong thiªn nhiªn nhiÒu lo¹i ®vc® chØ truyÒn ®­îc mét hoÆc hai lo¹i mÇm bÖnh nhÊt ®Þnh, nh÷ng mÇm bÖnh nµy t¨ng sinh, ph¸t triÓn ë ®vc®. H×nh thøc ph¸t triÓn, t¨ng sinh cña mÇm bÖnh:  MÇm bÖnh trong ®vc® t¨ng sinh ®¬n thuÇn vÒ sè l­îng nh­ vi khuÈn dÞch h¹ch trong bä chÐt.  MÇm bÖnh kh«ng t¨ng sinh vÒ sè l­îng chØ ph¸t triÓn tõ giai ®o¹n ch­a l©y nhiÔm ®­îc ®Õn giai ®o¹n cã kh¶ n¨ng l©y nhiÔm. VD: Êu trïng giun chØ trong muçi. TruyÒn bÖnh ®Æc hiÖu MÇm bÖnh võa t¨ng sinh sè l­îng võa ph¸t triÓn giai ®o¹n nh­ KSTSR trong muçi. Mét vµi lo¹i mÇm bÖnh ®­îc ®vc® truyÒn cho ®êi sau qua trøng nh­ mÇm bÖnh Rickettsia orientalis ë mß... MÇm bÖnh muèn truyÒn ®­îc cÇn ph¶i cã thêi gian vµ nhiÖt ®é cña m«i tr­êng. TruyÒn bÖnh ®Æc hiÖu TruyÒn bÖnh kh«ng ®Æc hiÖu Mang mÇm bÖnh tõ n¬i nµy ®Õn n¬i kh¸c.  MÇm bÖnh dÝnh b¸m trªn ®vc®, kh«ng sinh s¶n, biÕn ®æi nªn kh«ng cÇn cã thêi gian.  Nh÷ng ®vc® truyÒn bÖnh cã vai trß quan träng: ruåi nhµ, nhÆng xanh, gi¸n...  MÇm bÖnh cßn cã thÓ ë trong èng tiªu ho¸ cña ®vc®, råi theo chÊt bµi tiÕt mµ l©y sang ng­êi: nh­ trøng giun, s¸n, kÐn ®¬n bµo. §éng vËt ch©n ®èt cã thÓ truyÒn hÇu hÕt c¸c lo¹i mÇm bÖnh kÝ sinh trïng, vi khuÈn, virut cho ng­êi vµ ®éng vËt. Kh¶ n¨ng truyÒn bÖnh  §vc® cã vai trß quan träng trong sù tån t¹i vµ l­u hµnh cña nh÷ng bÖnh cã æ bÖnh thiªn nhiªn. ®vc® lµ vËt m«i giíi (vector) nhiÒu khi cßn lµ vËt dù tr÷ mÇm bÖnh: mß Leptotrombidium deliense mang mÇm bÖnh sèt mß Rickettsia orientalis suèt ®êi vµ truyÒn sang ®êi sau. Vai trß cña §VC§ trong æ bÖnh thiªn nhiªn  Do mÇm bÖnh ph¸t triÓn trong ®vc®, nªn mïa ph¸t triÓn bÖnh phô thuéc vµo mïa ph¸t triÓn cña ®vc®. VD: mÇm bÖnh virut viªm n·o NhËt B¶n B chØ ph¸t triÓn trong muçi khi N§ trªn 200C, mïa ph¸t triÓn lµ mïa xu©n - hÌ.  VËt m«i giíi lµ nh÷ng ®vc® hót m¸u ®¶m b¶o sù truyÒn mÇm bÖnh tõ §V nµy sang §V kh¸c. Vai trß cña §VC§ trong æ bÖnh thiªn nhiªn 3. Phßng chèng ®éng vËt ch©n ®èt 3.1. Nguyªn t¾c phßng chèng  Phßng chèng §VC§ truyÒn bÖnh trªn quy m« réng lín nh­ng cã träng t©m träng ®iÓm. VD: muçi truyÒn BSR ë T©y Nguyªn, muçi truyÒn bÖnh SXH ë thµnh phè, n¬i ®«ng ng­êi…  Ph¶i cã kÕ ho¹ch phßng chèng §VC§ trong thêi gian l©u dµi, liªn tôc, dùa vµo kÕ ho¹ch hµnh chÝnh cña chÝnh quyÒn tõ Trung ­¬ng ®Õn c¬ së. 3.1. Nguyªn t¾c phßng chèng  Phßng chèng §VC§ truyÒn bÖnh ph¶i lµ c«ng t¸c cña quÇn chóng, x· héi ho¸ c«ng viÖc phßng chèng, l«i cuèn céng ®ång tù gi¸c tham gia.  KÕt hîp nhiÒu BP víi nhau, tõ th« s¬ ®Õn hiÖn ®¹i, kÕt hîp c¸c BPc¬ - lÝ - hãa - sinh häc.  Lång ghÐp viÖc PC §VC§ truyÒn bÖnh víi c¸c ho¹t ®éng, c¸c ch­¬ng tr×nh, c¸c dÞch vô y tÕ, søc khoÎ kh¸c. 3.2. BiÖn ph¸p chung  BP c¬ häc - lÝ häc: ph¸ bá nh÷ng æ §VC§, thay ®æi m«i tr­êng lµm mÊt n¬i tró Èn hoÆc n¬i sinh ®Î cña chóng. §èi víi §VC§ tr­ëng thµnh cã thÓ b¾t, ®Ëp, bÉy, qu¹t, hun khãi, xua ®uæi c¸ch li kh«ng cho tiÕp xóc víi ng­êi... BP nµy ®¬n gi¶n dÔ lµm, nh­ng muèn ®¹t hiÖu qu¶ cao mäi ng­êi ®Ó ph¶i tham gia, tèn nhiÒu c«ng søc. 3.2. BiÖn ph¸p chung  BP ho¸ häc: dïng c¸c ho¸ chÊt cã hiÖu lùc ®Ó diÖt §VC§ khi chóng tiÕp xóc hoÆc ¨n ph¶i c¸c ho¸ chÊt ®ã. CÇn lùa chän ho¸ chÊt, lùa chän c¸ch thøc sö dông, kh«ng t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó §VC§ kh¸ng thuèc, kh«ng g©y « nhiÔm m«i tr­êng. 3.2. BiÖn ph¸p chung + BP sinh häc: sö dông kÎ thï tù nhiªn cña §VC§ ®Ó diÖt chóng, hoÆc lµm gi¶m mËt ®é §VC§ g©y h¹i. VD: dïng kiÕn ®Ó diÖt rÖp, c¸ ¨n bä gËy... hoÆc dïng PP tiÖt sinh: sö dông nh÷ng KT lµm gi¶m søc sinh s¶n cña §VC§ hay lµm biÕn ®æi cÊu tróc di truyÒn cña §VC§. PP nµy cã thÓ diÖt ®­îc §VC§ mµ kh«ng g©y ®éc cho ng­êi vµ m«i tr­êng. 3.3. BiÖn ph¸p cô thÓ + Do cã nhiÒu lo¹i §VC§ truyÒn bÖnh kh¸c nhau nªn kh«ng thÓ cïng mét lóc tiÕn hµnh phßng chèng mäi lo¹i §VC§. + Ph¶i c¨n cø theo yªu cÇu, kh¶ n¨ng thùc hiÖn ®Ó x©y dùng kÕ ho¹ch PC §VC§ cã träng t©m träng ®iÓm. Víi tõng lo¹i §VC§, c¨n cø theo sinh th¸i mµ ¸p dông c¸c BP ®Ó PC mét c¸ch toµn diÖn. + Cã ba ph­¬ng ph¸p chÝnh: Ph­¬ng ph¸p c¬ häc - lÝ häc  B¾t vµ diÖt c¸c c«n trïng trung gian truyÒn bÖnh, c¶i t¹o m«i tr­êng lµm ph¸ vì, h¹n chÕ ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn, bÊt lîi cho loµi §VC§ truyÒn bÖnh.  Ph¸ bá nh÷ng æ §VC§, thay ®æi m«i tr­êng lµm mÊt n¬i Èn, n¬i sinh ®Î cña chóng, kh¬i th«ng cèng r·nh, ph¸t quang bôi rËm, ph¸ n¬i sinh s¶n c­ tró.  §VC§ tr­ëng thµnh cã thÓ b¾t, ®Ëp, bÉy, hun khãi, xua ®uæi c¸ch li kh«ng cho tiÕp xóc víi ng­êi... Ph­¬ng ph¸p ho¸ häc  Nguyªn lÝ cña BP nµy lµ dïng c¸c HC ®éc ®Ó diÖt §VC§ khi chóng tiÕp xóc hoÆc ¨n ph¶i HC, dïng HC cã mïi ®Æc biÖt ®Ó kh«ng d¸m tÊn c«ng vµo vËt chñ.  CÇn lùa chän HC, c¸ch sö dông, kh«ng t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó §VC§ kh¸ng thuèc, kh«ng g©y « nhiÔm m«i tr­êng. PP nµy cã t¸c dông nhanh, trªn ph¹m vi réng.  C¸c nhãm thuèc th­êng sö dông: Ph­¬ng ph¸p ho¸ häc  Nhãm thuèc xua: - Dïng nh÷ng HC cã mïi ®Æc biÖt ®Ó xoa lªn nh÷ng chç da hë, hoÆc tÈm vµo mµn, l­íi, quÇn ¸o... lµm cho c«n trïng sî ph¶i bá ®i. - Cã nhiÒu thuèc xua c«n trïng cã t¸c dông tèt nh­ tinh dÇu x¶, DEP (diethyl phtalat), DMP (dimethyl phtalat)... Ph­¬ng ph¸p ho¸ häc  Nhãm thuèc diÖt: • Nhãm HC v« c¬: Xanh Paris, acetoarseniat ®ång... • Nhãm HC clo h÷u c¬: dichloro diphenyl trichloroetan (DDT) hoÆc hexachlorocychlohexan (HCH, 666) methoxychlor... • Nhãm l©n h÷u c¬: malathion, fenthion, dichlorodivynilphosphat (DDVP)… c¸c chÊt nµy cã t¸c dông diÖt §VC§ nhanh nªn th­êng ®­îc sö dông khi cÇn dËp t¾t nhanh c¸c æ dÞch. Ph­¬ng ph¸p ho¸ häc • Nhãm carbamat: th­êng dïng ®Ó diÖt bä gËy tån l­u l©u nh­ng gi¸ thµnh ®¾t nªn Ýt ®­îc sö dông. • Nhãm pyrethroid: pyrethrin tù nhiªn lµ nh÷ng chÊt chiÕt xuÊt tõ hoa c©y thuéc hä cóc, chi Chrysanthenum. Pyrethrinoid tæng hîp: permethrin, deltamethrin, lamdacyhalothrin (ICON), trebon... C¸c ho¸ chÊt thuéc nhãm nµy cã t¸c dông tèt diÖt ®éng vËt ch©n ®èt, Ýt ®éc víi ng­êi, hÖ sè an toµn cao, Ýt g©y « nhiÔm m«i tr­êng. Ph­¬ng ph¸p sinh häc  Sö dông kÎ thï tù nhiªn cña §VC§ ®Ó diÖt chóng, hoÆc lµm gi¶m mËt ®é §VC§ g©y h¹i.  PP tiÖt sinh: lµ ph­¬ng ph¸p sö dông nh÷ng KT lµm gi¶m søc sinh s¶n cña c«n trïng g©y h¹i hay lµm biÕn ®æi cÊu tróc di truyÒn cña §VC§. CÇn thêi gian dµi vµ thùc hiÖn ë mét khu biÖt lËp ®Ó §VC§ ë khu vùc xung quanh kh«ng di chuyÓn tíi.