Xạ trị bệnh ung thư

Tia bức xạ là một trong những nguyên nhân gây ung thư. Bởi vậy người ta khuyên rằng chỉ dùng tia xạ để điều trị bệnh ung thư, còn đối với các bệnh khác (không phải ung thư) nên dùng các phương pháp điều trị khác (phẫu thuật, thuốc ). Chỉ định xạ trị cho bệnh nhân phải được cân nhắc cụ thể trong từng trường hợp. Phải tuân thủ đầy đủ các nguyên tắc chung của điều trị bệnh ung thư ,nghĩa là phải có một chẩn đoán thật chính xác (loại bệnh, vị trí tổn thương, giai đoạn bệnh và tiến triển tự nhiên của nó, loại mô bệnh học) từ đó mới đưa ra được phác đồ điều trị cụ thể và trong toàn bộ quá trình điều trị phải theo dõi liên tục, sát sao bằng các phương pháp thăm khám lâm sàng và cận lâm sàng.

pdf12 trang | Chia sẻ: tlsuongmuoi | Lượt xem: 2089 | Lượt tải: 1download
Bạn đang xem nội dung tài liệu Xạ trị bệnh ung thư, để tải tài liệu về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005 bµi 10: x¹ trÞ bÖnh ung th− Môc tiªu häc tËp 1. Tr×nh bµy ®−îc kh¸i niÖm x¹ trÞ lµ g×, nguyªn t¾c b¾t buéc khi x¹ trÞ mét bÖnh nh©n ung th−. 2. M« t¶ ®−îc mét sè lo¹i tia bøc x¹ th−êng sö dông vµ c¬ chÕ t¸c ®éng cña chóng. 3. Tr×nh bµy ®−îc c¸c kü thuËt c¬ b¶n cña x¹ trÞ vµ chØ ®Þnh ®iÒu trÞ bÖnh ung th−. 4. Tr×nh bµy ®−îc c¸c biÕn chøng vµ c¸ch phßng chèng c¸c biÕn chøng do tia bøc x¹ g©y ra. Néi dung X¹ trÞ lµ ph−¬ng ph¸p sö dông c¸c tia bøc x¹ ion ho¸ cã n¨ng l−îng cao. §ã lµ c¸c sãng ®iÖn tõ (tia X, tia gama,...) hoÆc c¸c h¹t nguyªn tö (Ðlectron, n¬tron, proton,..) ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh ung th−. Ph−¬ng ph¸p nµy ®G ®−îc sö dông tõ 100 n¨m nay song nã vÉn lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p chñ yÕu vµ cã kÕt qu¶ trong ®iÒu trÞ ung th−. 1. Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ Tia bøc x¹ lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n g©y ung th−. Bëi vËy ng−êi ta khuyªn r»ng chØ dïng tia x¹ ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh ung th−, cßn ®èi víi c¸c bÖnh kh¸c (kh«ng ph¶i ung th−) nªn dïng c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ kh¸c (phÉu thuËt, thuèc…). ChØ ®Þnh x¹ trÞ cho bÖnh nh©n ph¶i ®−îc c©n nh¾c cô thÓ trong tõng tr−êng hîp. Ph¶i tu©n thñ ®Çy ®ñ c¸c nguyªn t¾c chung cña ®iÒu trÞ bÖnh ung th− ,nghÜa lµ ph¶i cã mét chÈn ®o¸n thËt chÝnh x¸c (lo¹i bÖnh, vÞ trÝ tæn th−¬ng, giai ®o¹n bÖnh vµ tiÕn triÓn tù nhiªn cña nã, lo¹i m« bÖnh häc) tõ ®ã míi ®−a ra ®−îc ph¸c ®å ®iÒu trÞ cô thÓ vµ trong toµn bé qu¸ tr×nh ®iÒu trÞ ph¶i theo dâi liªn tôc, s¸t sao b»ng c¸c ph−¬ng ph¸p th¨m kh¸m l©m sµng vµ cËn l©m sµng. ViÖc tÝnh to¸n liÒu l−îng chiÕu x¹ ph¶i cô thÓ, tû mû, chÝnh x¸c ®¶m b¶o nguyªn t¾c liÒu t¹i u lµ tèi ®a, liÒu t¹i chç chøc lµnh lµ tèi thiÓu nh»m h¹n chÕ tíi møc thÊp nhÊt c¸c ¶nh h−ëng kh«ng mong muèn cña tia x¹. Do vËy ng−êi thÇy thuèc ph¶i cã mét kÕ ho¹ch ®iÒu trÞ râ rµng. 2. C¬ së sinh häc cña x¹ trÞ 2.1. §èi víi tÕ bµo §Ó ®−a ra c¸c kü thuËt, chØ ®Þnh x¹ trÞ ng−êi ta dùa trªn c¸c giai ®o¹n ph©n chia cña chu kú tÕ bµo, bëi lÏ sù nh¹y c¶m tia phô thuéc vµo c¸c giai ®o¹n trong chu kú ph©n chia cña tÕ bµo(ë giai ®o¹n tÕ bµo ph©n chia-M,tÕ bµo nhËy c¶m víi tia bøc x¹ nhÊt) vµ phô thuéc vµo c¸c nhãm tÕ bµo kh¸c nhau (tÕ bµo u, tÕ bµo lµnh). T¸c dông cña tia x¹ lªn tÕ bµo theo 2 c¬ chÕ chñ yÕu : T¸c dông trùc tiÕp (chØ vµo kho¶ng 20 %) cßn l¹i chñ yÕu do t¸c dông gi¸n tiÕp(chiÕm 80%). Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005 T¸c dông trùc tiÕp: X¹ trÞ sÏ t¸c ®éng ngay ®Õn c¸c chuçi AND cña tÕ bµo, lµm cho chuçi nhiÔm s¾c thÓ nµy bÞ tæn th−¬ng.§a sè c¸c tr−êng hîp, tæn th−¬ng ®−îc hµn g¾n vµ tÕ bµo håi phôc b×nh th−êng,kh«ng ®Ó l¹i hËu qu¶.Mét sè tr−êng hîp g©y nªn t×nh tr¹ng sai l¹c nhiÔm s¾c thÓ nh−: "GÉy ®o¹n, ®¶o ®o¹n, ®øt ®o¹n ..." tõ ®ã t¹o ra c¸c tÕ bµo ®ét biÕn,lµm biÕn ®æi chøc n¨ng tÕ bµo vµ dÉn tíi tÕ bµo bÞ tiªu diÖt.TÇn xuÊt tæn th−¬ng phô thuéc vµo c−êng ®é,liÒu l−îng chiÕu x¹ vµ thêi gian nhiÔm x¹. T¸c dông gi¸n tiÕp: Khi bøc x¹ t¸c dông lªn c¬ thÓ chñ yÕu g©y ra t¸c ®éng ion ho¸, t¹o ra c¸c cÆp ion cã kh¶ n¨ng ph¸ ho¹i cÊu tróc ph©n tö cña c¸c tÕ bµo, lµm tÕ bµo biÕn ®æi hay bÞ huû diÖt. Trªn c¬ thÓ con ng−êi chñ yÕu lµ n−íc (trªn 85% lµ H20). Khi bÞ chiÕu x¹, H20 ph©n chia thµnh H + vµ 0H- c¸c cÆp ion nµy t¹o thµnh c¸c cÆp bøc x¹ thø cÊp, tiÕp tôc ph¸ huû tÕ bµo, sù ph©n chia tÕ bµo sÏ bÞ chËm ®i hoÆc dõng l¹i. N¨ng l−îng vµ c−êng ®é cña tia bøc x¹ khi ®i qua c¬ thÓ con ng−êi hoÆc c¬ thÓ sinh vËt bÞ gi¶m ®i do sù hÊp thô n¨ng l−îng cña c¸c tÕ bµo. Sù hÊp thô n¨ng l−îng nµy dÉn tíi hiÖn t−îng ion ho¸ c¸c nguyªn tö cña vËt chÊt sèng vµ hËu qu¶ lµ tÕ bµo sÏ bÞ ph¸ huû. N¨ng l−îng bøc x¹ cµng lín, sè cÆp ion do chóng t¹o ra cµng nhiÒu. Th−êng c¸c h¹t mang ®iÖn cã n¨ng l−îng nh− nhau th× t¹o ra c¸c cÆp ion b»ng nhau xong tuú theo vËn tèc cña h¹t nhanh hay chËm mµ mËt ®é ion ho¸ nhiÒu hay Ýt . §èi víi c¸c h¹t nh− n¬tron, ngoµi hiÖn t−îng ion ho¸ ,chóng cßn gi¸n tiÕp thu ®−îc mét ®éng n¨ng lín, nguyªn nh©n cña qu¸ tr×nh nµy lµ khi ®i vµo c¬ thÓ, n«tron chuyÓn ®éng chËm l¹i vµ sau ®ã bÞ c¸c h¹t nh©n cña vËt chÊt trong c¬ thÓ hÊp thô. Nh÷ng h¹t nh©n Êy trë thµnh nh÷ng h¹t nh©n phãng x¹ ph¸t ra tia bªta vµ gama. Nh÷ng tia nµy l¹i cã kh¶ n¨ng g©y ra hiÖn t−îng ion ho¸ trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh. N−íc lµ thµnh phÇn chñ yÕu trong tÕ bµo. C¸c ph©n tö n−íc bÞ ion ho¸ vµ kÝch thÝch g©y ra mét lo¹t c¸c ph¶n øng kh¸c nhau: H20 + hv---------> H20 + + e- Electron cã thÓ bÞ c¸c ph©n tö n−íc kh¸c hÊp thô ®Ó t¹o ra ion ©m cña n−íc H20 + e --------> H20 - C¸c ion H20 + vµ H20 - ®Òu kh«ng bÒn vµ bÞ ph©n huû ngay sau ®ã: H2O + --------> H+ + OH * H2O - -------> OH + + H * KÕt qu¶ cña ph¶n øng lµ t¹o ra c¸c gèc tù do H* vµ OH* cïng hai ion bÒn H+ ,OH- ; chóng cã thÓ kÕt hîp víi nhau t¹o thµnh ph©n tö n−íc hoÆc x¶y ra mét sè c¸c ph¶n øng kh¸c: H* + OH* -------> H2O H* + H* -------> H2 OH * + OH* --------> H2O2 H* + O2 ----------> HO2 * (§©y lµ gèc tù do peroxy ®−îc t¹o ra víi sù cã mÆt cña O2 ) C¸c gèc tù do kh«ng cã cÊu h×nh cña mét ph©n tö bÒn v÷ng,chóng chÝnh lµ nguyªn nh©n g©y nªn c¸c ph¶n øng m¹nh vµ t¸c ®éng trùc tiÕp tíi c¸c ph©n tö sinh häc nh−: Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005 Protein,Lipid,DNA… .Tõ ®ã t¹o nªn nh÷ng rèi lo¹n vÒ cÊu tróc vµ ho¸ häc ë c¸c ph©n tö nµy. Nh÷ng rèi lo¹n ®ã cã thÓ lµ: - Ng¨n c¶n sù ph©n chia tÕ bµo - Sai sãt cña bé nhiÔm s¾c thÓ(DNA) - T¹o ra c¸c ®ét biÕn gen - Lµm chÕt tÕ bµo Qu¸ tr×nh hÊp thô n¨ng l−îng bøc x¹ chØ x¶y ra trong kho¶ng thêi gian rÊt ng¾n(10-10s) nh−ng hiÖu øng sinh häc l¹i xuÊt hiÖn muén sau vµi gi©y thËm chÝ sau nhiÒu n¨m.§iÒu nµy lý gi¶i v× sao sau mét thêi gian dµi bÞ nhiÔm x¹ míi xuÊt hiÖn dÊu hiÖu bÖnh. 2.2. §èi víi tæ chøc Tæ chøc ung th− lµ mét tËp hîp gåm nhiÒu tÕ bµo (u cã kÝch th−íc 1cm3 = 109 tÕ bµo), sù teo nhá tæ chøc ung th− sau chiÕu x¹ lµ kÕt qu¶ qu¸ tr×nh lµm chÕt tÕ bµo. Qu¸ tr×nh nµy x¶y ra nhanh chøng tá tæ chøc ung th− ®ã nh¹y c¶m víi tia x¹ vµ ng−îc l¹i. MÆt kh¸c ng−êi ta thÊy cã mét sè yÕu tè cã ¶nh h−ëng ®Õn møc ®é nh¹y c¶m cña tÕ bµo vµ cña tæ chøc ung th− ®èi víi tia x¹. ViÖc cung cÊp oxy tèt sÏ lµm t¨ng ®é nh¹y c¶m cña tÕ bµo víi tia x¹. Thùc tÕ l©m sµng cho thÊy nh÷ng tæ chøc nµo ®−îc t−íi m¸u tèt, giÇu oxy th× nhËy c¶m víi tia h¬n lµ nh÷ng tæ chøc ®−îc t−íi m¸u kÐm. (Thames vµ céng sù cho thÊy nh÷ng tÕ bµo ®ù¬c cung cÊp ®Çy ®ñ «xy th× ®é nhËy c¶m phãng x¹ t¨ng gÊp 3 lÇn). Víi kü thuËt x¹ trÞ chia nhá liÒu, nh÷ng tÕ bµo ®−îc cung cÊp ®Çy ®ñ «xy khi bÞ chÕt sÏ ®Ó l¹i mét l−îng m¸u (vèn cña nã) cung cÊp cho c¸c tÕ bµo thiÕu «xy tr−íc ®ã. B»ng c¸ch nµy quÇn thÓ c¸c tÕ bµo ®−îc cung cÊp «xy tèt h¬n, do ®ã sÏ nh¹y c¶m víi tia x¹ h¬n. Mét sè nghiªn cøu ®G ¸p dông ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ cho bÖnh nh©n ë trong phßng cã hµm l−îng «xy cao ¸p nh»m t¨ng sù cung cÊp «xy cho tæ chøc do vËy lµm t¨ng møc ®é nh¹y c¶m cña khèi u víi tia x¹. Møc ®é biÖt ho¸ cña tÕ bµo ung th− còng cã vai trß to lín quyÕt ®Þnh sù ®¸p øng cña tæ chøc ung th− víi tia x¹. Ng−êi ta thÊy r»ng c¸c tÕ bµo cµng kÐm biÖt ho¸ th× thêi gian ph©n bµo cµng ng¾n, tèc ®é ph©n chia tÕ bµo nhanh do vËy nhËy c¶m víi tia x¹ h¬n (vÝ dô : u lympho ¸c tÝnh, sÐminome, ung th− vßm mòi häng lo¹i kh«ng biÖt ho¸...) ng−îc l¹i c¸c tæ chøc mµ tÕ bµo ung th− thuéc lo¹i biÖt ho¸ cao, tÕ bµo ph©n chia chËm th× rÊt tr¬ víi tia x¹ (Schwannome malin, ung th− tuyÕn gi¸p tr¹ng). 3. C¸c kü thuËt x¹ trÞ 3.1. C¸c ph−¬ng ph¸p chiÕu x¹ - ChiÕu x¹ tõ ngoµi vµo: §©y lµ ph−¬ng ph¸p ®−îc chØ ®Þnh kh¸ réng rGi víi kü thuËt lµ: Nguån x¹ ®Æt ngoµi c¬ thÓ ng−êi bÖnh. M¸y sÏ h−íng c¸c chïm tia mét c¸ch chÝnh x¸c vµo vïng th−¬ng tæn (vïng cÇn x¹ trÞ) ®Ó tiªu diÖt c¸c tÕ bµo ung th−. ¦u ®iÓm: Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005 Kü thuËt thùc hiÖn nhanh, gän, Ýt g©y khã chÞu cho ng−êi bÖnh. Cã thÓ ®iÒu trÞ ë diÖn t−¬ng ®èi réng vµ ë nhiÒu vïng tæn th−¬ng,ë nhiÒu vÞ trÝ kh¸c nhau. Tr−íc khi ®iÒu trÞ ph¶i x¸c ®Þnh mét c¸ch cô thÓ, chÝnh x¸c vÞ trÝ vµ thÓ tÝch vïng cÇn chiÕu x¹ sao cho vïng chiÕu ph¶i bao trïm toµn bé nh÷ng n¬i mµ tÕ bµo cña khèi u cã thÓ x©m lÊn tíi. ViÖc tÝnh to¸n liÒu l−îng ph¶i chÝnh x¸c tû mû võa ®ñ ®Ó tiªu diÖt tÕ bµo ung th− bëi lÏ c¸c tæ chøc lµnh, tÕ bµo lµnh n»m trong vïng chiÕu x¹ còng bÞ tæn th−¬ng do tia. Theo nhiÒu t¸c gi¶ thÓ tÝch bia chiÕu x¹ ph¶i lín h¬n so víi thÓ tÝch khèi u (th−êng ≥ 2 cm so víi chu vi khèi u),thÓ tÝch ®ã bao gåm c¸c vïng sau: H×nh 10: C¸c vïng thÓ tÝch cÇn x¸c ®Þnh khi x¹ trÞ - C¸c m¸y x¹ trÞ tõ ngoµi vµo: + M¸y x¹ trÞ Cobalt: hiÖn nay ë nhiÒu n−íc ph¸t triÓn viÖc sö dông m¸y cobalt ®G gi¶m dÇn vµ kh«ng sö dông n÷a. Tuy nhiªn t¹i c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn m¸y Cobalt vÉn gi÷ vai trß quan träng trong x¹ trÞ bÖnh ung th−. M¸y Cobalt lµ lo¹i thiÕt bÞ dïng nguån phãng x¹ nh©n t¹o Co60. Nguån cã d¹ng h×nh nh÷ng ®ång xu (®−êng kÝnh kho¶ng 2 cm) xÕp chång lªn nhau trong mét èng h×nh trô víi 2 líp vá b»ng thÐp, toµn bé nguån ®−îc ®Æt trong khèi ch× hay uran nghÌo, khèi ch× nµy cã thÓ chuyÓn ®éng hoÆc cè ®Þnh ®Ó ®ãng më nguån. Nguån Co60 ph¸t ra tia gama víi hai møc n¨ng l−îng lµ 1,17 MeV vµ 1,33 MeV, thêi gian b¸n huû cña nguån lµ 5,27 n¨m, nh− vËy cø sau 1 th¸ng c−êng ®é cña nguån sÏ gi¶m 1% vµ sau 5 -7 n¨m sö dông, ng−êi ta ph¶i thay nguån kh¸c. Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005 H×nh : M¸y x¹ trÞ Cobal 60 + M¸y gia tèc: lµ mét lo¹i thiÕt bÞ t¨ng tèc chïm h¹t (®iÖn tö, proton, alpha…) ®Õn mét gi¸ trÞ n¨ng l−îng nµo ®ã theo yªu cÇu m×nh ®G ®Æt ra. Trong thùc tÕ l©m sµng, hiÖn nay ng−êi ta sö dông c¸c m¸y cã d¶i n¨ng l−îng tõ vµi MeV ®Õn vµi chôc MeV(5-40 MeV) vµ th−êng sö dông 2 lo¹i bøc x¹: chïm Electron vµ chïm Photon (cßn gäi lµ tia X). M¸y gia tèc cã 2 lo¹i: M¸y gia tèc th¼ng vµ m¸y gia tèc vßng. HiÖn nay m¸y gia tèc th¼ng th−êng ®−îc sö dông nhiÒu h¬n v× cÊu t¹o m¸y gän h¬n. H×nh 11: X¹ trÞ tõ ngoµi vµo b»ng m¸y gia tèc - X¹ trÞ ¸p s¸t (BrachythÐrapie) C¸c nguån x¹ (nh− radium, Cesium, Iridium…) ®−îc ®Æt ¸p s¸t hoÆc c¾m trùc tiÕp vµo vïng th−¬ng tæn. Mét sè c¸c ®ång vÞ phãng x¹ d¹ng láng nh− Iod 131, phètpho 32 cã thÓ dïng b¬m trùc tiÕp vµo trong c¬ thÓ ®Ó nh»m chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ c¸c tÕ bµo ung th−. ¦u ®iÓm: Ph−¬ng ph¸p nµy gióp n©ng liÒu t¹i chç lªn cao trong khi c¸c tæ chøc lµnh xung quanh Ýt bÞ ¶nh h−ëng h¬n so víi chiÕu x¹ tõ ngoµi vµo do sù gi¶m liÒu nhanh xung quanh nguån. Nh−îc ®iÓm: Khi thùc hiÖn ph¶i cã sù chuÈn bÞ cô thÓ (ë c¶ thÇy thuèc vµ bÖnh nh©n). NhiÒu lóc t¹o nªn sù khã chÞu cho ng−êi bÖnh. Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005 Ph−¬ng ph¸p nµy chØ ¸p dông ®−îc ®èi víi mét sè u ë mét sè vÞ trÝ nhÊt ®Þnh (da, hèc tù nhiªn) vµ chØ thùc hiÖn ®−îc khi bÖnh cßn ë giai ®o¹n t−¬ng ®èi sím, víi nh÷ng tr−êng hîp tæn th−¬ng ®G lan réng th× x¹ trÞ ¸p s¸t kh«ng ®iÒu trÞ ®−îc (do c−êng ®é tia gi¶m nhanh ë vïng xung quanh) M¸y x¹ trÞ ¸p s¸t liÒu thÊp (LDR). H×nh : M¸y x¹ trÞ ¸p s¸t xuÊt liÒu cao (HDR) Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005 H×nh 12. X¹ trÞ ¸p s¸t ung th− cæ tö cung víi m¸y x¹ trÞ n¹p nguån sau xuÊt liÒu thÊp Mét sè kü thô©t x¹ trÞ ¸p s¸t -TÊm ¸p bÒ mÆt: C¸c kim hoÆc tuýp Radium g¾n vµo c¸c tÊm ¸p bÒ mÆt råi ®Æt vµo vïng tæn th−¬ng. HiÖn cßn dïng tÊm ¸p phèt pho 32. -X¹ trÞ trong c¸c khoang, hèc, khe kÏ, trong m« b»ng c¸c m¸y x¹ trÞ n¹p nguån sau (Affterloading) xuÊt liÒu thÊp hoÆc cao: Nguån x¹ ®−îc ®−a vµo c¸c khu«n (applicator) sau khi ®G ®Æt hoÆc c¾m æn ®Þnh, chÝnh x¸c vµo vïng tæn th−¬ng (kiÓm tra qua phim xquang). Kü thuËt nµy ®ang ®−îc sö dông ngµy cµng réng rGi h¬n, nã cho phÐp n©ng liÒu cao vµo mét vïng nhÊt ®Þnh mµ kh«ng g©y ¶nh h−ëng nhiÒu ®Õn c¸c tæ chøc lion kÒ. 3.2. Mét sè kü thuËt míi X¹ phÉu ®Þnh vÞ (stereotactic radiosurgery- SRS) vµ x¹ trÞ ®Þnh vÞ (stereotactic radiotherapy- SRT) víi nguån x¹ Cobal 60 (the leksell gamma knife), hoÆc víi m¸y lin¸c radiosugery. - SRS: + Sö dông tia x¹ víi mét liÒu cao, nh− mét “l−ìi dao” mæ lo¹i bá tæn th−¬ng + §iÒu trÞ c¸c tæn th−¬ng nhá trong n·o, dÞ tËt ®éng-tÜnh m¹ch, u d©y thÇn kinh thÝnh gi¸c, ®iều trÞ ®éng kinh, Parkinson... - SRT: dïng nhiÒu liÒu thÊp, cho c¸c u lín nguyªn ph¸t, thø ph¸t trong n·o T¹i mét sè n−íc ph¸t triÓn nh−: Mü, NhËt B¶n ®G chÕ t¹o c¸c m¸y x¹ trÞ b»ng c¸c ion nÆng (Proton, Neutron), m¸y ®G cho phÐp ®iÒu trÞ ®−îc mét sè c¸c ung th− cã ®é biÖt ho¸ cao trong khi c¸c m¸y x¹ trÞ kh¸c ®iÒu trÞ kh«ng mang l¹i kÕt qu¶ râ rÖt. Kü thuËt x¹ trÞ víi èng chuÈn trùc nhiÒu l¸ vµ x¹ trÞ theo thÓ tÝch khèi u (kü thuËt IRMT) ®G ®−îc nhiÒu n−íc ¸p dông vµ ®G h¹n chÕ tíi møc thÊp nhÊt c¸c t¸c dông phô do tia bøc x¹ mang l¹i. 3.3. C¸c tia bøc x¹ sö dông trong ®iÒu trÞ ung th− C¸c tia phãng x¹ d¹ng sãng ®iÖn tõ (photon) Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005 - Tia X Tia nµy ®−îc t¹o ra khi c¸c ®iÖn tö ©m ®−îc gia tèc trong c¸c m¸y ph¸t tia X hoÆc c¸c m¸y gia tèc Betatron, gia tèc th¼ng... - Tia gamma §−îc ph¸t ra trong qu¸ tr×nh ph©n rG c¸c nguyªn tè phãng x¹ hoÆc ®ång vÞ phãng x¹. HiÖn y häc th−êng dïng mét sè nguån sau: Radium (Ra) lµ nguyªn tè phãng x¹ tù nhiªn, chu kú b¸n huû dµi song hiÖn nay Ýt dïng v× khã b¶o qu¶n vµ g©y h¹i nhiÒu khi sö dông. Cobal 60 (Co60) vµ Cesium 137 (Cs137) cho tia gamma cã c−êng ®é tõ 1,7 MeV -> 1,33 MeV. Iod 125 vµ Iridium 192 (Ir192) lµ nh÷ng nguån mÒm, cã thÓ uèn n¾n theo ý muèn tuú theo vÞ trÝ vµ thÓ tÝch u, nªn ®−îc sö dông réng rGi. - Tia β Lµ nh÷ng tia yÕu th−êng dïng ®Ó chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ t¹i chç mét sè ung th−. Nã th−êng ®−îc g¾n vµo nh÷ng chÊt keo, chÊt láng ®Ó b¬m vµo vïng u hoÆc vµo c¬ thÓ (d−íi d¹ng d−îc chÊt phãng x¹). HiÖn nay cã 2 nguån hay ®−îc sö dông lµ Iod 131 (I131) vµ phospho 32 (P32). C¸c tia phãng x¹ d¹ng h¹t: Lµ c¸c tia cã n¨ng l−îng cao, kh¶ n¨ng ®©m xuyªn lín vµ ®−îc t¹o ra bëi c¸c m¸y gia tèc. §©y chÝnh lµ thµnh tùu cña nÒn khoa häc kü thuËt hiÖn ®¹i nªn ngµy cµng ®−îc sö dông nhiÒu ë c¸c n−íc ph¸t triÓn, bëi lÏ khi sö dông rÊt an toµn, chÝnh x¸c vµ dÔ b¶o qu¶n, kh«ng g©y nguy h¹i ®Õn c¸c m«i tr−êng vµ søc khoÎ con ng−êi. Tuú theo lo¹i m¸y ph¸t mµ ta cã ®−îc c¸c lo¹i tia víi c−êng ®é kh¸c nhau. VÝ dô: - Chïm photon: Cã n¨ng l−îng 5 - 18 MeV - Chïm electron: Cã n¨ng l−îng 4 - 22 MeV 3.3. §¬n vÞ ®o l−êng vµ liÒu l−îng Theo ph©n lo¹i quèc tÕ thÊy cã 2 lo¹i ®¬n vÞ - LiÒu xuÊt: Lµ mét l−îng tia x¹ ®G ®−îc sau khi tia ra khái nguån x¹. §¬n vÞ ®−îc tÝnh b»ng r¬nghen (R = Roentgen). - LiÒu hÊp thô: §©y cã thÓ coi lµ liÒu x¹ sinh häc. Nã ®o ®−îc t¹i mét vÞ trÝ, mét tæ chøc nµo ®ã trong c¬ thÓ ë vïng chiÕu x¹. §¬n vÞ tÝnh lµ Rad (Radioactive Absober Dose) ngµy nay ng−êi ta th−êng dïng ®¬n vÞ míi lµ Gray (1gray = 100 Rad = 100 centigray). Cã sù kh¸c nhau gi÷a 2 lo¹i ®¬n vÞ ®o liÒu trªn bëi lÏ khi vµo c¬ thÓ, tia x¹ sÏ bÞ gi¶m dÇn liÒu do cã sù t−¬ng t¸c gi÷a c¸c tæ chøc víi tia x¹. Bëi vËy khi tÝnh to¸n liÒu l−îng ng−êi ta ph¶i x¸c ®Þnh râ vÞ trÝ, thÓ tÝch, vµ ®é s©u cña khèi u ®Ó tõ ®ã míi tÝnh ®−îc liÒu xuÊt cÇn chiÕu bao nhiªu ®Ó ®¹t ®−îc liÒu t¹i khèi u nh− dù kiÕn. Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005 Víi sù trî gióp cña m¸y chôp c¾t líp vi tÝnh,m¸y tÝnh ®iÖn tö, m¸y m« pháng... HiÖn ng−êi ta ®G vÏ ®−îc c¸c b¶n ®å ®−êng ®ång liÒu vµ lËp kÕ ho¹ch ®iÒu trÞ theo kh«ng gian 3 chiÒu (3D). Do vËy ng−êi thÇy thuèc x¹ trÞ cã kh¶ n¨ng ®iÒu trÞ ®−îc mét c¸ch t−¬ng ®èi chÝnh x¸c c¸c khèi u ë nhiÒu vÞ trÝ hãc hiÓm trong c¬ thÓ víi ®é tin cËy kh¸ cao. 3.4. LiÒu l−îng chiÕu x¹ LiÒu l−îng chiÕu x¹ hoµn toµn phô thuéc vµo lo¹i bÖnh, lo¹i m« bÖnh häc, giai ®o¹n bÖnh, xong bªn c¹nh ®ã chóng ta cßn ph¶i chó ý ®Õn sù t¸i t¹o cña tÕ bµo còng nh− sù ph©n bè cña chóng. V× vËy chØ ®Þnh liÒu l−îng chiÕu x¹ hoµn toµn phô thuéc vµo tõng bÖnh nh©n cô thÓ. Nh×n chung ng−êi ta thÊy r»ng. NÕu liÒu x¹ ë møc d−íi 40 Gy th× tia Ýt cã t¸c dông. Xong nÕu liÒu ®¹t trªn 80 gy th× dÔ g©y ra c¸c biÕn chøng cho ng−êi bÖnh. Bëi vËy liÒu l−îng trung b×nh ®ñ diÖt tÕ bµo ung th− lµ kho¶ng 55 Gy ®Õn 65 Gy. V× phô thuéc vµo t¸c dông kh«ng mong muèn cña tia x¹, còng nh− sù t¸i t¹o cña tÕ bµo. §ång thêi ®Ó t¨ng hiÖu qu¶ cña tia vµ h¹n chÕ tíi møc thÊp nhÊt sù tæn th−¬ng cña tÕ bµo lµnh, theo quy ®Þnh quèc tÕ ng−êi ta tia 200 centigray (ctg) trong mét ngµy vµ 1000 ctg trong mét tuÇn: Nh− vËy toµn bé tæng liÒu x¹ ®Ó ®¹t sù tho¸i lui cña bÖnh sÏ ®−îc tia tr¶i ra trong kho¶ng 6 - 8 tuÇn. VÊn ®Ò nµy cßn phô thuéc vµo lo¹i tia x¹ sö dông, kinh nghiÖm ®iÒu trÞ cña tõng n−íc vµ tõng thÇy thuèc. HiÖn nay, ng−êi ta ®G sö dông m¸y tÝnh ®iÖn tö kÕt hîp c¸c kü thuËt chÈn ®o¸n h×nh ¶nh hiÖn ®¹i ®Ó tÝnh liÒu theo thÓ tÝch kh«ng gian 3 – 4 chiÒu, nhê vËy liÒu l−îng chiÕu x¹ cho bÖnh nh©n ®G ®¶m b¶o vµ cã ®é chÝnh x¸c cao. 4. C¸c chØ ®Þnh x¹ trÞ Trong ®iÒu trÞ ung th−, x¹ trÞ lµ ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ cã chØ ®Þnh t−¬ng ®èi réng, cã hiÖu qu¶ râ rÖt vµ nh»m nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau. 4.1. §iÒu trÞ triÖt c¨n §Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých nµy, khi x¹ trÞ ph¶i ®¶m b¶o 2 yªu cÇu sau: Vïng chiÕu ph¶i bao trïm toµn bé khèi u vµ nh÷ng n¬i mµ tÕ bµo ung th− cã kh¶ n¨ng x©m lÊn tíi. Tia toµn bé hÖ thèng h¹ch khu vùc. §ã lµ nh÷ng h¹ch b¹ch huyÕt cã nguy c¬ cao bÞ di c¨n ung th−. Do vËy ng−êi thÇy thuèc x¹ trÞ cÇn ph¶i lËp ra cho ®−îc ph−¬ng ¸n, chiÕn thuËt vµ kü thuËt th× míi cã thÓ ®iÒu trÞ triÖt ®Ó cho ng−êi bÖnh. §iÒu trÞ triÖt ®Ó cã thÓ lµ: - §iÒu trÞ ®¬n ®éc: VÝ dô ung th− vßm mòi häng - §iÒu trÞ phèi hîp víi phÉu thuËt C¸ch phèi hîp tuú theo lo¹i bÖnh vµ giai ®o¹n bÖnh. Tia cã thÓ thùc hiÖn tr−íc hoÆc sau phÉu thuËt, còng cã thÓ phèi hîp xen kÏ (vÝ dô ung th− vó, ung th− cæ tö cung). Mét ®iÓm ®Æc biÖt quan träng lµ tia x¹ ®G gãp phÇn lµm cho nhiÒu bÖnh nh©n ung th− tõ chç kh«ng phÉu thuËt ®−îc (v× bÖnh ë giai ®o¹n muén) trë thµnh phÉu thuËt triÖt c¨n Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005 ®−îc. VÝ dô: ung th− trùc trµng, ung th− cæ tö cung.Sau x¹ trÞ u thu nhá l¹i vµ cã kh¶ n¨ng phÉu thuËt triÖt c¨n, do vËy t¨ng hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ lªn rÊt nhiÒu. - X¹ trÞ phèi hîp víi ho¸ chÊt Sù phèi hîp x¹ trÞ vµ ho¸ chÊt nhiÒu khi ®−a l¹i kÕt qu¶ tèt h¬n lµ ®iÒu trÞ ®¬n ®éc mét ph−¬ng ph¸p trong mét sè lo¹i ung th−. X¹ trÞ trùc tiÕp vµo khu u nguyªn ph¸t sÏ lµm gi¶m thÓ tÝch cña mét khèi u qu¸ lín, v× vËy sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ho¸ chÊt tiªu diÖt tÕ bµo ung th− cßn l¹i. Ng−îc l¹i, mét sè lo¹i ho¸ chÊt sÏ lµm t¨ng søc chÞu ®ùng cña tÕ bµo lµnh ®èi víi tia x¹ vµ lµm t¨ng møc ®é nhËy c¶m cûa khèi u ®èi víi tia x¹ (nh− cyclophosphamide, cytosine arabinoside...), do vËy cã thÓ n©ng liÒu x¹ lªn cao ®Ó ®iÒu trÞ triÖt ®Ó khèi ung th−. Bªn c¹nh ®ã, ho¸ chÊt sÏ tiªu diÖt tÊt c¶ c¸c tÕ bµo ung th− ®G di c¨n xa mµ tia kh«ng víi tíi ®−îc. 4.2. X¹ trÞ t¹m thêi ¸p dông víi nh÷ng tr−êng hîp bÖnh ë giai ®o¹n muén, kh«ng thÓ ®iÒu trÞ triÖt ®Ó ®−îc. ë ViÖt Nam, tû lÖ bÖnh nh©n ®Õn bÖnh viÖn ë giai ®o¹n muén lµ rÊt cao. Theo −íc tÝnh cña bÖnh viÖn K th× cã kho¶ng 70 - 80% bÖnh nh©n ®Õn viÖn ë giai ®o¹n muén, bÖnh ®G lan réng vµ cã biÕn chøng. V× vËy x¹ trÞ t¹m thêi th−êng ®−îc chØ ®Þnh, xong tuú tõng tr−êng hîp cô thÓ mµ viÖc ®iÒu trÞ nh»m c¸c môc ®Ých kh¸c nhau. X¹ trÞ nh»m gi¶m vµ chèng l¹i c¸c biÕn chøng cña ung th−: Nh− ®iÒu trÞ chèng ®au, chèng chÌn Ðp,chèng bÝt t¾c, chèng ch¶y m¸u. VÝ dô: - Khèi u trung thÊt g©y chÌn Ðp trung thÊt. X¹ vµo vïng trung thÊt. - H¹ch lín chÌn Ðp ®−êng tuÇn hoµn m¸u vµ b¹ch huyÕt g©y phï nÒ chi:x¹ vµo vïng h¹ch - Di c¨n vµo x−¬ng cña c¸c ung th− g©y ®au ®ín d÷ déi. Khi x¹ trÞ vµo t¹i chç sÏ lµm gi¶m ®au m¹nh vµ t¨ng viÖc t¸i t¹o x−¬ng (®èi víi thÓ tiªu x−¬ng) - CÇm m¸u trong ung th− cæ tö cung giai ®o¹n muén. X¹ trÞ ®Ó ®Ò phßng c¸c biÕn chøng ung th− cã thÓ x¶y ra, lµm chËm tèc ®é ph¸t triÓn cña bÖnh, c¶i thiÖn chÊt l−îng ®êi sèng cho bÖnh nh©n. Tõ ®ã phÇn nµo kÐo dµi thªm ®êi sèng vµ lµm cho hä sèng tho¶i m¸i h¬n trong nh÷ng ngµy cßn l¹i. 5. C¸c ph¶n øng vµ t¸c dông kh«ng mong muèn do tia bøc x¹ g©y ra Tia x¹ g©y nªn nhiÒu ¶nh h−ëng xÊu víi søc khoÎ con ng−êi. V× vËy khi ®iÒu trÞ cã thÓ gÆp mét sè t¸c dông kh«ng mong muèn cña tia x¹ nh− sau: 5.1. C¸c ph¶n øng sím Vµi ngµy sau khi x¹ trÞ ng−êi bÖnh sÏ cã hiÖn t−îng mÖt mái ch¸n ¨n, ®«i khi thÊy cho¸ng v¸ng ng©y ngÊt, buån n«n. C¸c hiÖn t−îng nµy sÏ mÊt dÇn do c¬ thÓ thÝch nghi víi tia x¹. Do vËy, trong thêi gian ®Çu míi x¹ trÞ ph¶i yªu cÇu ng−êi bÖnh nghØ ng¬i vµ båi d−ìng tèt. Ph¶n øng da vµ niªm m¹c tuú thuéc vµo liÒu x¹: thêi kú ®Çu cã hiÖn t−îng viªm ®á. LiÒu t¨ng lªn, da sÏ kh« vµ bong, niªm m¹c viªm loÐt. V× vËy ®ßi hái ng−êi bÖnh ph¶i Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005 gi÷ vÖ sinh tèt da vµ niªm m¹c, kh«ng ®−îc lµm tæn th−¬ng da v× sÏ rÊt khã liÒn sÑo. Ng−êi ta còng cã thÓ lµm t¨ng søc chÞu ®ùng cña da b»ng c¸ch thoa nhÑ lªn da vïng chiÕu x¹ mét líp kem d−ìng da. Øa ch¶y: HiÖn t−îng nµy th−êng x¶y ra khi tia vµo vïng bông vµ chËu vïng niªm m¹c ruét. Bëi vËy cã thÓ cho bÖnh nh©n dïng mét ®ît kh¸ng sinh nhÑ vµ thuèc lµm s¨n niªm m¹c ruét. C¸c ph¶n øng viªm ®−êng tiÕt niÖu sinh dôc x¶y ra khi chiÕu x¹ vµo vïng chËu. §iÒu trÞ b»ng c¸ch dïng kh¸ng sinh ho¹t phæ réng víi uèng n−íc nhiÒu vµ gi÷ vÖ sinh sinh dôc tèt. DÆn bÖnh nh©n cÇn ®i tiÓu tr−íc khi vµo m¸y x¹ trÞ HÖ thèng m¸u vµ c¬ quan t¹o m¸u: Sau khi ®−îc x¹ trÞ, c«ng thøc m¸u cña bÖnh nh©n th−êng bÞ thay ®æi. Sím nhÊt lµ c¸c dßng b¹ch cÇu bÞ gi¶m, kÕ ®Õn lµ tiÓu cÇu vµ hång cÇu. Khi sè l−îng b¹ch cÇu vµ hång cÇu gi¶m nÆng cÇn ph¶i ngõng tia, n©ng cao thÓ tr¹ng vµ dïng thuèc kÝch thÝch t¹o b¹ch cÇu vµ hång cÇu. C¸c c¬ quan t¹o m¸u rÊt dÔ bÞ tæn th−¬ng do ®ã khi chiÕu x¹ cÇn ph¶i che ch¾n vµ b¶o vÖ (l¸ch, tuû sèng vµ tuû x−¬ng...). 5.2. C¸c ph¶n øng vµ biÕn chøng muén VÒ l©u dµi: C¸c tæ chøc phÇn mÒm vïng chiÕu x¹ sÏ bÞ x¬ ho¸ vµ teo nhá c¸c tæ chøc ®ã kÓ c¶ c¸c tuyÕn. ChiÕu x¹ liÒu cao g©y tæn th−¬ng hÖ thèng m¹ch m¸u, ®iÒu ®ã ¶nh h−ëng lín ®Õn cuéc phÉu thuËt nÕu cÇn ph¶i ¸p dông x¹ trÞ. - LiÒu x¹ qu¸ cao g©y ho¹i tö c¸c tæ chøc Mét sè c¬ quan trong c¬ thÓ khi bÞ chiÕu x¹ khã håi phôc vµ ¶nh h−ëng tíi c¸c chøc n¨ng cña chóng nh− m¾t, thanh qu¶n, tuû sèng, buång trøng, vµ tinh hoµn. Do vËy cÇn chó ý b¶o vÖ. C©u hái l−îng gi¸ 1. X¹ trÞ lµ g× 2. Cã mÊy nguyªn t¾c cÇn nhí khi x¹ trÞ 3. X¹ trÞ cã thÓ chØ ®Þnh cho mäi bÖnh. §óng hay sai v× sao 4. Cã mÊy lo¹i tia bøc x¹ dïng ®Ó ®iÒu trÞ ung th−. HiÖn th−êng sö dông lo¹i tia nµo. V× sao 5. Tr×nh bµy t¸c ®éng cña tia bøc x¹ ®èi víi tÕ bµo 6. Tr×nh bµy t¸c ®éng cña tia ®èi víi tæ chøc ? 7. Nh÷ng kü thuËt c¬ b¶n cña x¹ trÞ. ¦u vµ nh−îc ®iÓm cña tõng kü thuËt 8. Nh÷ng chØ ®Þnh c¬ b¶n cña x¹ trÞ. Quan ®iÓm hiÖn nay khi x¹ trÞ bÖnh ung th− Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005 9. Ph¶n øng vµ biÕn chøng cña tia bøc x¹ g©y ra lµ g×. Cã mÊy lo¹i biÕn chøng 10. §Ó phßng tr¸nh c¸c biÕn chøng do tia bøc x¹ ta ph¶i lµm g×

Các file đính kèm theo tài liệu này:

  • pdfXạ trị bệnh ung thư.pdf
Tài liệu liên quan