Nhà nước pháp quyền là tinh thần pháp luật hay là đúng quy trình?

Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Luật học, Tập 30, Số 1 (2014) 54-61 Nhà n ước pháp quy ền là tinh th ần pháp lu ật hay là đúng quy trình? Nguy ễn Đă ng Dung* Khoa Lu ật - Đại h ọc Qu ốc gia Hà N ội, 144 Xuân Th ủy, Cầu Gi ấy, Hà N ội, Vi ệt Nam Nh ận ngày 15 tháng 12 năm 2013 Ch ỉnh s ửa ngày 20 tháng 2 năm 2014; Chấp nh ận đă ng ngày 17 tháng 3 năm 2014 Tóm t ắt: Nhà n ước pháp quy ền không ch ỉ đơn gi ản là vi ệc tuân th ủ pháp lu ật th ực đị nh, mà còn là vi ệc tuân th ủ tinh th ần pháp lu ật và quy trình t ố t ụng chu ẩn. *Kể t ừ khi có quy đị nh “Nhà n ước V ệt đại, không ch ỉ là nguy ện v ọng mà đã và Nam là nhà n ước pháp quy ền xã h ội ch ủ đang tr ở thành nhu c ầu hi ện th ực và kh ả ngh ĩa”, r ất có nhi ều bài vi ết các bài phát bi ểu ở năng hi ện th ực. Th ế nh ưng, mu ốn xây d ựng các ph ươ ng ti ện thông tin đạ i chúng v ề nhà nhà n ước pháp quy ền, tr ước h ết c ần nh ận nước pháp quy ền. Nh ưng để hi ểu đúng Nhà bi ết nh ững tiêu chí mà nó h ướng t ới” [1]. nước pháp quy ền là vi ệc không d ễ. Nhi ều tác Mặc dù là m ột gi ảng viên lâu n ăm gi ả qua các bài vi ết c ủa mình đã li ệt kê nhi ều chuyên d ạy v ề l ĩnh v ực Lý lu ận chung v ề đặc điểm v ề Nhà n ước pháp quy ền. Chín nhà n ước và pháp lu ật nh ưng tác gi ả m ới ch ỉ ng ười có t ới h ơn m ười ý khác nhau. M ỗi tác nêu m ột s ố đặc điểm mang tính s ơ th ảo b ước gi ả m ột ki ểu th ậm chí h ơn. Khi vi ết hay nói đầu có tính ch ất “nh ận di ện” theo đúng tên về Nhà n ước pháp quy ền, thì m ọi ng ười đề u gọi c ủa bài báo được gi ật lên. cố g ắng đị nh ra khái ni ệm th ế nào là Nhà nước pháp quy ền, r ồi sau đó li ệt kê nh ững đặc điểm v ề Nhà n ước pháp quy ền. S ở d ĩ có 1. Nhà n ước pháp quy ền tr ước h ết là tuân hi ện t ượng nh ư v ậy b ởi vì r ằng Pháp quy ền th ủ Pháp lu ật là m ột v ấn đề lý thuy ết r ất khó. Không ai có th ể đưa ra m ột khái ni ệm chu ẩn, c ũng nh ư Sự tôn tr ọng và th ượng tôn pháp lu ật c ủa nh ững đặ c điểm th ống nh ất v ề Nhà n ước mọi ch ủ th ể nh ư là m ột yêu c ầu quan tr ọng, pháp quy ền. GS. Hoàng Th ị Kim Qu ế, cho đặc điểm b ậc nh ất c ủa nhà n ước pháp quy ền. rằng: “ Xây dựng nhà n ước pháp quy ền là Đặc điểm này có th ể được di ễn t ả b ằng câu con đường phát tri ển t ất y ếu c ủa đấ t n ước ta, khác t ươ ng đươ ng, không ai, ch ủ th ể nào đứng trên pháp lu ật. S ở d ĩ Pháp lu ật tr ở thành nền phù h ợp v ới xu th ế t ất y ếu chung c ủa th ời tảng, th ước đo cho m ọi ho ạt độ ng c ủa các ch ủ _______ th ể trong xã h ội không lo ại tr ừ m ột ai, b ởi vì * ĐT: 84-4-37549927 E-mail: dangdung52pld@gmail.com Pháp lu ật tr ở thành các quy t ắc chu ẩn v ững 54 N.Đ. Dung / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Luật học, Tập 30, Số 1 (2014) 54-61 55 ch ắc h ơn t ất các quy đị nh xã h ội khác, k ể c ả quy ền. Vì m ột th ực t ế luật pháp do con ng ười đạo đứ c hay t ập t ục xã h ội... Vi ệc xây d ựng làm ra, con ng ười có th ể khuy ết t ật, thì lu ật một xã h ội tuân th ủ pháp lu ật này hoàn toàn pháp c ủa nó c ũng có th ể có khuy ết t ật. Không với các xã h ội d ựa trên n ền t ảng c ủa đạ o đứ c ph ải c ứ làm ra Luật và áp d ụng lu ật là có pháp của ch ế độ nhân tr ị. B ởi vì các chu ẩn m ực c ủa quy ền (Rule of Law hay Etat de Droit). B ởi đạo đức th ường không được rõ ràng, th ường một l ẽ đơn gi ản r ằng, nhi ều khi chính đạ o lu ật dựa vào g ươ ng sáng đạo đứ c c ủa nh ững nhà không h ợp v ới pháp quy ền. Pháp quy ền/ Pháp Vua hi ền đứ c và tài gi ỏi. Vua c ũng là con tr ị là nói theo ngh ĩa c ủa ý ni ệm “Rule of Law” ng ười, mà con ng ười hi ền đứ c nêu g ươ ng sáng thì không ph ải lúc nào, th ời gian nào c ũng xu ất của Anh M ỹ, tức là cai tr ị theo quy đị nh c ủa hi ện. Trong l ịch s ử h ơn 5000 n ăm c ủa ng ười luật pháp (không theo quy định c ủa m ỗi Trung Qu ốc, Vua Nghiêu, Vua Thu ấn m ới ch ỉ ng ười), theo ngh ĩa c ủa thu ật ng ữ “Supremecy xu ất hi ện có m ột l ần trong truy ền thuy ết t ừ xa of Law” là th ượng tôn lu ật pháp (lu ật pháp là xưa c ủa huy ền tho ại, mà ch ưa bao gi ờ có trong trên h ết). Pháp quy ền/ Pháp tr ị l ấy ý ni ệm th ực t ế hi ện t ại c ủa n ền v ăn hóa Trung Hoa. “Etat de Droit” c ủa ng ười Pháp thì nh ấn m ạnh Vì v ậy Pháp quy ền, hay còn được g ọi là vào t ư t ưởng “Nhà n ước pháp quy ền” ngh ĩa là Pháp quy ền tr ước h ết ph ải lấy Pháp lu ật làm chính quy ền ph ải hình x ử theo nh ững tiêu nền t ảng luôn là mong ước th ực t ế hơn, thi ết chu ẩn c ủa lu ật pháp chứ không theo ý mu ốn th ực hơn, và c ần thi ết h ơn của nhân lo ại. Pháp của ng ười c ầm quy ền hay Đả ng c ầm quy ền. lu ật ở đây được đồ ng ý v ới Pháp lu ật đúng Câu ch ữ thì khác nhau vì, ti ếng khác nhau và chu ẩn theo nhi ều ng ữ ngh ĩa khác nhau nh ư văn hóa khác nhau, nh ưng gi ữa chúng v ẫn có công lý, bình đẳng, công b ằng, bác ái.. sự chung nhau. Đó là nguyên t ắc, tinh th ần Cũng nh ư nhà n ước s ự ra đờ i c ủa Pháp lu ật để pháp lu ật còn đứng cao h ơn c ả các quy đị nh ph ục v ụ con ng ười có suy ngh ĩ có lý trí, th ủa của Luật pháp. ban đầu c ủa s ự ra đờ i Pháp lu ật c ũng nh ư là Tính cách t ổng quát c ủa ý ni ệm Pháp Nhà n ước đề u ph ải là đại di ện cho cái đúng, quy ền th ường đưa đến s ự tùy ti ện gi ải thích cái đạo đứ c, cái chung mà m ọi con ng ười đề u của Nhà c ầm quy ền m ỗi n ước, nên ta c ần nêu hướng đế n. nên nh ững y ếu t ố đích th ực c ủa ý ni ệm này để Vì v ậy, Nhà n ước pháp quy ền tr ước h ết tuân th ấy l ợi ích c ủa nó c ũng nh ư vì sao l ại không th ủ pháp lu ật của m ọi ch ủ th ể, trong đó có c ả th ể d ễ dàng l ạm d ụng m ột ý ni ệm cao quý của nh ững ng ười n ắm trong tay quy ền l ực Nhà n ước. Pháp quy ền đã được hun đúc t ừ hàng tr ăm n ăm Tuân th ủ Pháp lu ật t ức là tuân th ủ cái đúng, cái nay. . Không ph ải c ứ làm ra các Đạo lu ật r ồi áp công b ằng, cái bác ái, mà m ọi ng ười đề u ph ải dụng là có Pháp quy ền, vì khi chính xác các ch ấp nh ận. Đạo lu ật không h ợp Hi ến, h ợp pháp, trái v ới lu ật t ự nhiên (natural law) thì ngay chính Lu ật pháp t ự nó đã không t ạo ra Pháp quy ền theo 2. Nhà n ước pháp quy ền không ch ỉ là tuân th ủ Pháp lu ật, mà còn ph ải là th ượng tôn đúng tinh th ần c ủa Pháp quy ền.. Pháp lu ật - tinh th ần Pháp lu ật Sự không tuân th ủ công lý c ủa tinh th ần Pháp lu ật c ũng nh ư Lu ật c ủa t ự nhiên trong Nh ưng nhi ều khi vi ệc tuân th ủ Pháp lu ật một xã h ội không Pháp quy ền đã được James th ực đị nh m ột cách nghiêm túc, c ũng không Otis ơ lu ật s ư bang Massachusetts th ế k ỷ 18 đã th ể hi ện đúng các yêu c ầu của nhà n ước Pháp cảnh báo nh ư sau: 56 N.Đ. Dung / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Luật học, Tập 30, Số 1 (2014) 54-61 “Lu ật t ự nhiên không ph ải do con ng ười Điểm th ứ nh ất và th ứ hai không c ần ph ải tạo ra, mà con ng ười c ũng không có quy ền s ửa bàn nhi ều, vì đã có quá nhi ều bài vi ết. Nh ưng đỏi lu ật đó. Con ng ười ch ỉ có th ể tuân theo và điểm th ứ ba và th ứ t ư liên quan đặc bi ệt đế n thi hành lu ật đó ho ặc ch ống l ại và vi ph ạm lu ật l ệ v ề th ủ t ục (procedural laws) nh ư th ủ t ục lu ật. Nh ưng không bao gi ờ hành động ch ống giam gi ữ tr ước khi ra tòa, v ới m ục tiêu b ảo v ệ lại ho ặc vi phạm nh ư v ậy l ại không b ị tr ừng quy ền con ng ười tr ước m ọi hành vi quy ền l ực ph ạt; ngay c ả trong cu ộc đờ i này, s ự tr ừng nhà n ước (Nh ững điểm r ất ít khi ho ặc h ầu nh ư ph ạt có th ể d ưới hình th ức khi ến cho con không được bàn đén trong các sách báo ở Vi ệt ng ười tr ở nên sa đọa, hay c ảm th ấy mình, vì s ự Nam). M ột quy ết đị nh c ủa c ơ quan công điên r ồ và độc ác c ủa mình. Đã b ị đào th ải ra quy ền, m ột hành vi chính ph ủ, dù c ăn c ứ vào một đạ o lu ật c ũng có th ể không chính đáng - kh ỏi t ập th ể c ủa nh ững ng ười t ốt và đạo đứ c một yêu c ầu c ủa các hành vi chính quy ền trong (và bị đẩ y) xu ống hang thú v ật, hay là t ừ nhà n ước pháp quy ền, nếu chính đạ o lu ật cươ ng v ị là ng ười b ạn, và có l ẽ là ng ười cha không chính đáng. của đấ t n ước đã bi ến thành loài hung b ạo nh ư sư t ử, hùm beo” [2]. Khái ni ệm “due process of law” (ph ổ bi ến trong lu ật pháp ở các nền kinh t ế th ị tr ường) có th ể được dịch là “quá trình h ợp pháp” để nói 3. Nhà n ước pháp quy ền không ch ỉ tuân th ủ lên m ột ý ngh ĩ r ằng m ột đạ o lu ật hay m ột quy Pháp lu ật, mà còn là quy trình T ố tụng chu ẩn, tắc l ập quy, hay m ột hành vi c ủa c ơ quan công hợp lý, h ợp pháp c ủa các c ơ quan n ước quy ền có chính đáng hay không, thì ph ải xét qua m ột quá trình g ồm hai ph ần: m ột ph ần là Không ph ải c ứ làm ra các Đạo lu ật r ồi áp tính hợp lý hay chính đáng v ề n ội dung, và dụng là có Pháp quy ền, vì khi các Đạo lu ật ph ần th ứ hai là tính chính đáng c ủa quy ền l ực không h ợp hi ến, h ợp pháp, trái v ới Lu ật t ự nhà n ước về mặt th ủ t ục. nhiên (natural law) thì ngay chính Lu ật pháp Ở h ệ th ống lu ật pháp Hoa K ỳ, Anh Qu ốc tự nó đã không t ạo ra tinh th ần Pháp quy ền. và các n ền kinh t ế th ị tr ường khác, c ăn b ản c ủa Tinh th ần đó có nh ư ngày nay ph ải tr ải qua ý ni ệm quá trình h ợp pháp v ề th ủ t ục là m ọi nhi ều th ế k ỷ, t ừ nh ững t ư t ưởng c ủa Aristote của n ền tri ết h ọc c ổ đạ i Hy l ạp cho t ới ngày quy ết đị nh hay hành vi xâm ph ạm đế n “quy ền nay v ới v ăn b ản Tuyên ngôn nhân quy ền c ủa tự do" cần có m ột th ủ t ục thông báo rõ ràng, Liên h ợp qu ốc và các Công ước v ề quy ền con công khai, m ới được coi là chính đáng, phù ng ười kèm theo c ủa Liên H ợp qu ốc. T ất c ả đề u hợp v ới quá trình h ợp pháp v ề th ủ t ục. Tu nh ằm vào th ể hi ện các yếu tố:1) Lu ật pháp là chính án Th ứ N ăm trong b ản Hi ến pháp Hoa tối th ượng đối v ới nhà c ầm quy ền c ũng như Kỳ quy đị nh: “Không m ột cá nhân nào b ị t ước với dân chúng; 2) S ự độ c l ập c ủa ngành t ư mạng s ống, t ự do, tài s ản mà không theo đúng pháp trong s ự phân quy ền (hành pháp, l ập quy trình th ủ t ục t ố t ụng.” Cùng m ột n ội dung pháp và t ư pháp độc l ập đố i v ới nhau); 3) S ự nh ư v ậy, Tu chính án Th ứ M ười b ốn còn làm thi hành lu ật pháp ph ải minh b ạch trong th ủ rõ h ơn trách nhi ệm c ủa chính quy ền khi hành tục; và 4) Nhu c ầu b ảo v ệ quy ền con ng ười động: “Không m ột chính quy ền nào được t ước được đề cao, lu ật pháp ph ải phù h ợp v ới tiêu mạng s ống, t ự do, hay tài s ản c ủa ng ười dân chu ẩn qu ốc t ế v ề quy ền con ng ười. mà không theo đúng th ủ t ục t ố t ụng.” Th ủ t ục N.Đ. Dung / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Luật học, Tập 30, Số 1 (2014) 54-61 57 tố t ụng theo quy đị nh c ủa pháp lu ật còn ph ải các c ơ quan hành chính M ỹ, t ừ khi ra đờ i U ỷ tuân theo m ột nguyên t ắc l ớn h ơn. Đó là công ban Th ươ ng m ại gi ữa các bang t ới nay, ph ần lý theo th ủ t ục. Có hai lo ại công lý: công lý lớn các quy trình hành chính c ủa M ỹ đã được theo b ản th ể (n ội dung) và công lý theo th ủ t ục. định hình theo khuôn m ẫu c ủa ngành t ư pháp. Nếu công lý theo b ản th ể (n ội dung) ch ỉ k ết Tuy nhiên c ần l ưu ý r ằng vi ệc áp d ụng các qu ả đáp s ố ph ần cu ối cùng mà m ọi ng ười đòi h ỏi c ủa quy trình t ố t ụng đúng trong các mong mu ốn, thì công lý theo th ủ t ục không tr ường h ợp c ụ th ể ph ụ thu ộc vào t ừng ch ức quan tâm đến k ết qu ả, mà ch ỉ quan tâm đế n năng c ủa c ơ quan hành chính nh ất đị nh đang vấn đề ti ến trình. Thí d ụ, v ới m ột v ụ án có kẻ th ực thi. Ban hành quy ết đị nh c ủa c ơ quan gi ết ng ười, công lý theo n ội dung ch ỉ quan tâm hành chính là m ột ho ạt độ ng t ươ ng đươ ng, quy đòi h ỏi k ẻ sát nhân ph ải được tr ừng tr ị. Tuy trình ban hành m ột đạ o lu ật c ủa c ơ quan l ập nhiên, n ếu c ảnh sát dùng các bi ện pháp tra t ấn pháp. Theo đó các c ơ quan hành chính nêu ra khi ến k ẻ sát nhân ph ải nh ận t ội, và ch ỉ nh ờ vào nh ững tiêu chu ẩn s ẽ được áp d ụng trong t ươ ng lời khai c ủa k ẻ sát nhân mà c ảnh sát tìm ra lai và vi ệc tuân th ủ chung là b ắt bu ộc, gi ống được nh ững b ằng ch ứng gi ết ng ười, thì theo nh ư vi ệc tuân th ủ m ột Đạo lu ật. M ột điều quan công lý th ủ t ục, tòa án không th ể tuyên b ố k ẻ tr ọng không kém là không ch ỉ các công dân b ị sát nhân đó ph ạm t ội, vì qua trình tìm t ội ph ạm ràng bu ộc b ởi các quy đị nh c ủa c ơ quan hành đã vi ph ạm quy ền c ăn b ản c ủa ng ười đang b ị chính, mà chính b ản thân các c ơ quan hành tình nghi ph ạm t ội. chính c ũng ph ải tuân th ủ chúng. Theo quan điểm chung, các c ơ quan tham gia vào vi ệc ban Đó là trong l ĩnh v ực T ư pháp hình s ự, h ệ hành các quy ết định c ũng ph ụ thu ộc vào th ủ th ống pháp lu ật c ủa M ỹ h ơn b ất k ỳ m ột h ệ tục quy đị nh trong Hi ến pháp và trong các đạo th ống nào khác luôn luôn nh ấn m ạnh đế n tính lu ật khác, v ới m ức độ gi ống nh ư c ơ quan l ập th ủ t ục hành chính, c ơ quan tr ọng y ếu c ủa nhà pháp ban hành m ột đạ o lu ật. nước th ường xuyên liên quan tr ực ti ếp đế n Yêu c ầu v ề quy trình t ố t ụng đúng được quy ền và l ợi ích c ủa ng ười dân. Điểm kh ởi đầ u di ễn gi ải là đòi h ỏi m ột phiên điều tr ần tranh cho s ự nh ấn m ạnh này là yêu c ầu c ủa Hi ến bi ện chính th ức - được gọi là điều tr ần v ề b ằng pháp v ề quy trình t ố t ụng đúng. “Khi chúng ta ch ứng - tr ước khi đưa ra các quy ết đị nh hành nói v ề vi ệc l ắng nghe phía bên kia (audi chính có tác động b ất l ợi t ới các cá nhân. alteram partem) là chúng ta đã đề c ập đế n nh ận Chính vì vậy, mà quy trình hành chính c ủa M ỹ th ức c ơ b ản đã ăn sâu bám r ễ trong v ăn hoá được đị nh hình ch ủ y ếu theo mô th ức c ủa pháp lý Anh - Mỹ” [3], nh ững nh ận th ức này ngành Tư pháp. Điều này có ngh ĩa là tr ước khi gi ờ đây đã thành m ệnh l ệnh b ắt bu ộc, được đư a ra các quy ết đị nh hành chính có ảnh h ưởng phát bi ểu d ưới hình th ức c ủa quy trình t ố t ụng bất l ợi đế n cá nhân, thì cá nhân đó được quy ền đúng . Được xây d ựng trên n ền t ảng c ủa quy có m ột phiên điều tr ần v ề b ằng ch ứng, có trình t ố t ụng đúng lu ật pháp M ỹ đã t ạo ra m ột ngh ĩa là m ột phiên điều tr ần g ần gi ống nh ư kh ối v ững ch ắc các th ủ t ục chính th ức b ắt bu ộc một phiên xét x ử c ủa toà án. Nh ững cá nhân đó đối v ới các c ơ quan thi hành các công vi ệc c ủa có nh ững quy ền nh ư sau: nhà n ước liên quan đến quy ền và l ợi ích c ủa - Được thông báo g ồm cả danh sách c ụ th ể ư ng ười dân. K ết qu ả là s ự “t pháp hoá” của các đối t ượng và v ấn đề liên quan đến v ụ vi ệc; 58 N.Đ. Dung / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Luật học, Tập 30, Số 1 (2014) 54-61 - Trình bày các b ằng ch ứng c ả l ời khai, tài được tr ước kia do l ợi d ụng m ột vài s ơ h ở li ệu và l ập lu ận; trong Lu ật thu ế. Các quy ết định này được coi - Bác b ỏ các b ằng ch ứng c ủa đố i ph ươ ng, là có c ơ s ở h ợp lý c ủa chính quy ền. thông qua vi ệc th ẩm tra chéo và các bi ện pháp Nhu c ầu hay l ợi ích quan tr ọng: Nhu c ầu thích h ợp khác; này áp d ụng đố i v ới nh ững lu ật l ệ liên quan đến s ự phân bi ệt nam n ữ. V ới nhu c ầu này - Xuất hi ện cùng v ới Luật sư; chính quy ền ch ỉ c ần ch ứng t ỏ quy ết đị nh c ủa - Phán quy ết đưa ra d ựa trên các b ằng Nhà n ước được ban hành vì liên quan đến m ột ch ứng được ghi vào h ồ s ơ c ủa phiên điều tr ần; “l ợi ích quan tr ọng”. Ví dụ, Luật ngh ĩa v ụ - Có đầy đủ h ồ s ơ của phiên điều tr ần, bao quân s ự ch ỉ áp d ụng đố i v ới nam thanh niên, gồm b ản t ốc ký l ời khai và các ký l ẽ nêu ra tức là có kỳ thị và n ằm trong tình tr ạng vi cùng các b ằng ch ứng và tài li ệu các gi ấy t ờ ph ạm quy ền bình đẳng v ề gi ới, được coi là h ợp khác được đệ trình trong quá trình xét x ử và; lý và công b ằng, vì c ăn cứ vào m ột nhu c ầu quan tr ọng: Bảo v ệ n ữ thanh niên không ph ải - Được c ơ quan gi ải thích c ơ s ở đưa ra ra tr ận. H ọ thu ộc phái y ếu nh ưng hoàn toàn quy ết đị nh c ủa nó - một bi ện pháp quan tr ọng ng ược l ại v ới quy ết đị nh nêu trên, quy ết đị nh để b ảo đả m r ằng c ơ quan tuân th ủ lu ật pháp, tr ường h ộ sinh được Chính ph ủ tr ợ c ấp ch ỉ thu trong ph ạm vi quy ền t ự quy ết r ộng rãi d ựa trên nhận h ọc viên nữ là trái lu ật, vì s ự phân bi ệt sự vi ệc, chính sách, và th ậm chí c ả trên các này không phù h ợp v ới “due process of law”. vấn đề pháp lý. Với cùng m ột l ập lu ận này, quy định c ủa các Ngoài vi ệc hi ểu là m ột quy trình chu ẩn, tr ường quân sự ch ỉ nh ận h ọc viên nam gi ới là thu ật ng ữ “due process” ở M ỹ qu ốc còn được trái lu ật. hi ểu nh ư là m ột s ự hợp lý để xét m ột Đạo lu ật Nhu c ầu ích l ợi b ức thi ết c ủa nhà n ước: hay m ột hành vi c ủa chính quy ền. Sự vi ph ạm Đây là nhu c ầu r ất khó kh ăn để phán xét m ột vì nhu c ầu chính đáng được chia làm ba lo ại: Đạo lu ật hay quy ết đị nh được coi là chính - Nhu c ầu chính đáng vì h ợp lý đáng của chính quy ền - yêu c ầu này được áp dụng khi m ột Đạo lu ật hay quy ết đị nh có liên - Nhu c ầu chính đáng vì đó là nhu c ầu quan đến các quy ền c ăn b ản của ng ười dân, quan tr ọng nh ư quy ền t ự do k ết hôn, t ự do ngôn lu ận, t ự - Nhu c ầu chính đáng vì b ức thi ết. do l ập chính Đảng và các quy ền t ự do c ăn b ản Nhu c ầu chính đáng vì h ợp lý: Đây là khác. Khái ni ệm quy ền “t ự do” theo lu ật pháp tiêu chu ẩn t ối thi ểu d ễ nh ất cho chính quy ền. của các n ước phát tri ển ph ươ ng Tây theo ch ế Chính quy ền ch ỉ c ần ch ứng minh r ằng Đạ o độ dân ch ủ t ự do, nh ất là lu ật pháp c ủa M ỹ là lu ật hay quy ết đị nh hành chính là h ợp lý (vì rất r ộng, không ph ải ch ỉ là sinh s ống t ự do căn c ứ vào m ột nhu cầu hay quy ền l ợi h ợp lý “không s ợ bị b ắt b ớ trái phép nh ư ngh ĩa thông của chính quy ền) m ặc dù hành vi đó có th ể th ường mà bao g ồm quy ền t ự do k ết ước, vi ph ạm nguyên t ắc “quá trình h ợp pháp” v ề quy ền theo đuổi ngh ề nghi ệp trong đờ i s ống, nội dung, và có th ể làm thi ệt h ại quy ền l ợi quy ền thu n ạp ki ến th ức nh ư đi h ọc, quy ền k ết một s ố ng ười. Tiêu chu ẩn r ộng rãi này ch ỉ áp hôn, t ạo l ập gia đình và nuôi n ấng con cái, dụng cho nh ững đạ o lu ật hay hành vi hành quy ền th ờ ph ụng th ượng đế , và nói chung đó là chính có tính cách kinh t ế. Thí d ụ quy đị nh quy ền h ưởng d ụng nh ững th ứ x ưa nay v ẫn thu h ồi s ố ti ền thu ế mà ng ười ch ịu thu ế tránh được công nh ận là thi ết y ếu do s ự m ưu c ầu N.Đ. Dung / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Luật học, Tập 30, Số 1 (2014) 54-61 59 hạnh phúc c ủa con ng ười tự do" [4]. M ưu c ầu quy ền t ự do c ủa ng ười dân, thì Tư pháp - Tòa hạnh phúc c ủa con ng ười là lý do bảo v ệ các án gi ải quy ết v ụ vi ệc ph ải tính đế n mọi khía quy ền t ự do - mục đích m ưu c ầu h ạnh phúc cạnh của Quy ền. Quy ền t ự do ngôn lu ận g ồm được dùng trong tuyên ngôn độc l ập c ủa Hoa không nh ững quy ền bi ểu hi ện mà c ả quy ền Kỳ. Bên c ạnh s ự gi ải thích trong các b ản án v ề không bi ểu hi ện. Nhu c ầu b ức thi ết th ường khái ni ệm quy ền t ự do trong thí d ụ trên, quy ền được phía chính quy ền suy r ộng và nại ra để tự do c ăn b ản th ường được minh th ị công nh ận bi ện minh cho các đạ o lu ật, hay quy ết định c ủa trong hi ến pháp c ủa nhi ều n ước theo kinh t ế th ị mình. Trong khi đó các c ơ quan Tư pháp xem tr ường. Đó là quy ền t ự do ngôn lu ận, t ự do h ội xét v ụ vi ệc liên quan đến quy ền c ủa ng ười dân họp và l ập chính đả ng, t ự do tôn giáo. ph ải có trách nhi ệm c ẩn tr ọng v ới xu h ướng Khi xét x ử các Đạo lu ật hay hành vi c ủa thu h ẹp ph ạm vi các quy ền ng ười dân c ủa chính quy ền liên quan đến vi ệc gi ới hạn các chính quy ền. Nhu c ầu hay quy ền l ợi b ức xúc quy ền t ự do c ăn b ản nói trên thì Tòa án t ối cao của chính quy ền c ần ph ải ch ứng minh c ụ th ể Hoa K ỳ, c ũng nh ư các tòa án khác r ất th ường tr ực ti ếp và rõ ràng. hay m ở r ộng ph ạm vi các bi ểu hi ện c ủa quy ền, Chính nh ờ có nh ững tiêu chí ph ức t ạp nh ư ngh ĩa là th ường d ễ bác b ỏ th ỉnh c ầu c ủa chính phân tích ở ph ần trên, mà tòa án có c ăn cứ để quy ền để b ảo v ệ quy ền t ự do c ủa ng ười dân, phán quy ết tính chính đáng hành vi c ủa chính nếu chính quy ền không nêu đủ lý do r ằng hành quy ền trong ý ni ệm chung “quá trình h ợp vi c ủa chính quy ền là do nhu c ầu b ức thi ết. pháp” (due process) c ủa các đạo lu ật hay hành Thí d ụ, Tòa án t ối cao Hoa K ỳ đã phán quy ết vi c ủa nhà n ước b ị ch ỉ trích là xâm ph ạm các các ti ểu bang không được quy đị nh b ắt bu ộc quy ền t ự do c ăn b ản c ủa công dân. tr ẻ em ph ải chào c ờ hay phát bi ểu, nh ư suy tôn, ớ ữ ế ố ạ ệ hô to, đồng thanh, v.v... l ời trung thành v ới lá V i nh ng y u t nêu trên, bên c nh vi c tuân th ủ nghiêm ch ỉnh các Đạo lu ật, là vi ệc cờ Hoa K ỳ. Đây là phán quy ết có ý ngh ĩa b ảo gạt đi nh ững ph ần không đúng tinh th ần Pháp vệ quy ền t ự do ngôn lu ận, quy ền phát bi ểu ý lu ật và đồng th ời l ấp đi nh ững ch ỗ tr ống v ắng ki ến b ằng l ời nói hay hành động, quy ền này theo tinh th ần “due process”, luôn luôn t ạo ra bao g ồm quy ền phát bi ểu ho ặc quy ền không một h ệ th ống pháp lu ật được thi hành th ống phát bi ểu (không chào cờ). Trong phán quy ết ấ ọ ủ ể ộ đ ả này, chính quy ền ti ểu bang đã không ch ứng t ỏ nh t, m i ch th trong xã h i trong ó có c ng ười c ầm quy ền c ũng ph ải tuân th ủ. Đó là được, vì sao m ột học sinh không chào c ờ của ướ ề ủ ọ Hoa k ỳ thì sẽ vi ph ạm “quy ền l ợi bức xúc” c ủa Nhà n c pháp quy n c a h . cộng đồ ng mà chính quy ền là đại di ện [5]. Ở một xã h ội khác tr ọng l ễ nghi, bi ểu t ượng h ơn 4. Vi ệc xây d ựng tinh th ần Pháp lu ật và quy và ngay ở Hoa K ỳ ở m ột th ời điểm khác, hành trình chu ẩn (“due process) ở Vi ệt Nam vi b ắt bu ộc chào c ờ tr ước khi vào l ớp có th ể được coi là quy định “h ợp pháp v ề n ội dung" Kể t ừ khi có công cu ộc đổ i m ới và xây (substantive due process). Án l ệ nêu trên dựng m ột n ền kinh t ế th ị tr ường, Vi ệt Nam đã không nh ằm khuy ến khích nên theo phong cố g ắng r ất nhi ều trong vi ệc xây d ựng m ột h ệ cách, t ư t ưởng t ự do nh ư ở Hoa K ỳ v ề vi ệc th ống Pháp lu ật. Theo nh ận đị nh c ủa không ít này, mà nh ằm đưa ra m ột thí d ụ, một khi quy ết ng ười; Ở Vi ệt Nam có h ệ th ống Pháp lu ật, định c ủa chính quy ền có kh ả n ăng vi ph ạm nh ưng nhi ều khi ng ười ta không tuân theo lu ật, tạo thành 2 h ệ th ống lu ật pháp (dual legal 60 N.Đ. Dung / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Luật học, Tập 30, Số 1 (2014) 54-61 system), một h ệ th ống chính th ức g ồm nh ững đầu t ừ vi ệc s ửa đổi Hi ến pháp 1992 n ăm 2001, văn b ản và một h ệ th ống không chính th ức khi Điều 2 c ủa Hi ến pháp này quy định: “Nhà hình thành b ằng sự th ực thi lu ật l ệ trong th ực nước Vi ệt Nam là Nhà n ước pháp quy ền xã h ội tế - "lu ật l ệ th ực t ế” (real laws) nh ư cách nói ch ủ ngh ĩa” , thì thu ật ng ữ “tinh th ần pháp của m ột s ố nhà nghiên c ứu. Lo ại h ệ th ống lu ật lu ật” và nh ất là “ due process ” ch ưa bao gi ờ không chính th ức này không ph ải ch ỉ ở Vi ệt được nh ắc đế n cho dù ch ỉ là m ột l ần trong các Nam, mà có ở nhi ều n ước châu Á khác, ch ỉ ti ểu lu ận khoa h ọc hay m ột l ời phát bi ểu ở các khác nhau ở m ức độ ph ổ bi ến. Ở Vi ệt Nam Hội ngh ị khoa h ọc c ủa các nhà khoa h ọc pháp mức độ này r ất cao, th ường ít ai tin t ưởng hoàn lý Vi ệt Nam. toàn vào h ệ th ống chính th ức, khi có vi ệc v ẫn Trong quá trình rà soát các Đạo lu ật hay cần tìm hi ểu h ệ th ống không chính th ức để “b ổ trong h ệ th ống Pháp lu ật, cùng các hành vi sung” t ạo nên hi ệu qu ả thành công. Hai hệ công quy ền, c ơ quan nhà n ước c ũng c ần th ống này th ường đi song hành v ới nhau khi áp dụng tùy ở ng ười thi hành và tùy hoàn c ảnh c ụ nghiên c ứu các ch ỉ tiêu tinh th ần pháp lu ật và th ể c ủa t ừng v ụ vi ệc. khái ni ệm “ due process of law" cần tham kh ảo Bên c ạnh vi ệc không ch ấp hành đúng các và áp d ụng khai để có th ể x ử lý m ột cách nh ất quy định c ủa Pháp lu ật thành v ăn, là vi ệc quán và h ữu hi ệu. Có nh ư v ậy thì m ới có c ơ không ch ấp hành đúng tinh th ần pháp lu ật và hội xóa b ỏ đi s ự hình thành hai h ệ th ống Pháp tính chính đáng theo nguyên t ắc “due process” lu ật ở Vi ệt Nam và s ẽ có c ơ h ội cho vi ệc hình của Nhà n ước pháp quy ền. Chính vì l ẽ đó nên thành Nhà n ước pháp quy ền ở Vi ệt Nam. khi có hi ện t ượng vi ph ạm đế n quy ền và l ợi ích chính đáng c ủa ng ười dân x ảy ra, các quan ch ức đề u có th ể vi ện d ẫn r ằng h ọ làm đúng Tài li ệu tham kh ảo lu ật và đúng quy trình, để tr ốn tránh trách nhi ệm c ủa mình. Và cách hi ểu này được gi ải [1] Hoàng Th ị Kim Qu ế, Nh ận di ện nhà n ước pháp thích là h ọ đã làm đúng theo quy định c ủa quy ền, tháng 8 n ăm 2004, T ạp chí C ộng s ản, Báo pháp lu ật. Đại bi ểu Qu ốc h ội Nguy ễn S ỹ điện t ử C ộng s ản Vi ệt Nam. Cươ ng đã ph ải th ốt lên r ằng: “Th ật l ạ lùng là [2] James Otis ( 1725 -1783). cái gì c ũng đúng quy trình! Tiêm ch ết ng ười [3] In re Andrea B., 405 NY. S. ed. 977 t ại 981 rồi v ẫn kh ẳng đị nh là... đúng quy trình, b ỏ tù (Fam. Ct.1978 ). oan đến c ả 10 n ăm vẫn... đúng quy trình, b ỏ l ọt [4] Vụ Mayer ch ống ti ểu bang Nebraska - 1923. 230 kg ma túy qua c ửa kh ẩu v ẫn... đúng quy [5] Vụ c ơ quan giáo d ục Virginia ki ện Bametle, trình. Tôi cho r ằng đấ y ch ỉ là s ự bi ện h ộ và r ũ 1943. bỏ trách nhi ệm m ột cách vô c ảm [6]. [6] Nguy ễn S ĩ C ươ ng, Th ật l ạ lùng cái gì c ũng đứ ng quy trình, Vn Economy 21 tháng 1 n ăm 2014. Trong quá trình xây d ựng Nhà n ước pháp [7] Tu ệ Hoan: Thanh niên ONLINE 10.12.2013. quy ền ở Vi ệt Nam, danh chính ngôn thu ận b ắt N.Đ. Dung / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Luật học, Tập 30, Số 1 (2014) 54-61 61 Is the Rule-of-law State the Spirit of Law or in Conformity with the Process of Proceedings? Nguy ễn Đă ng Dung VNU School of Law, 144 Xuân Th ủy, C ầu Gi ấy, Hanoi, Vietnam Abstract: The rule-of-law State is not simply the compliance of statuory law, but the compliance of the spirit of law and the standard process of proceedings.