Đa dạng sinh học và bảo tồn đồng bằng sông Hồng ở Việt Nam

ng rõng cßn nhiÒu, d©n c− th−a thít chØ 8 - 10 ng−êi/1 km2 lμ m«i tr−êng tèt cho nhiÒu loμi ®éng vËt hoang d·. HÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi tuy rÊt phong phó ®a d¹ng nh−ng còng rÊt dÔ bÞ mÊt c©n b»ng; chØ cÇn mét thay ®æi do tù nhiªn hay do nh©n t¹o lμ c¶ hÖ sinh th¸i sÏ bÞ ¶nh h−ëng, thËm chÝ bÞ suy gi¶m nghÌo kiÖt. Trong thêi kú ®Çu cña lÞch sö, ng−êi ViÖt Nam tËp trung sinh sèng ë ch©u thæ s«ng Hång, sau ®ã ph¸t triÓn ®Õn c¸c vïng kh¸c ë phÝa §«ng vμ vμo ch©u thæ s«ng Mª K«ng. Thêi kú nμy rõng n−íc ta cßn bao phñ hÇu kh¾p ®Êt n−íc. Thêi kú Ph¸p thuéc, nhiÒu vïng ë miÒn Nam ®· bÞ khai ph¸ ®Ó trång c¸c lo¹i c©y c«ng nghiÖp nh− Cao su, Cμ phª, ChÌ Tuy rõng ®· bÞ khai ph¸ nh−ng ®é che phñ rõng cña n−íc ta thêi kú nμy vÉn cßn kho¶ng 43% (1943). Trong thêi kú chiÕn tranh, hμng triÖu ha rõng ViÖt Nam bÞ tμn ph¸. ¶nh h−ëng gi¸n tiÕp cña chiÕn tranh còng kh«ng nhá do mét phÇn diÖn tÝch rõng bÞ khai th¸c ®Ó s¶n xuÊt n«ng nghiÖp phôc vô qu©n ®éi vμ nh©n d©n. Sau chiÕn tranh, diÖn tÝch rõng cña ViÖt Nam cßn kho¶ng 9,5 triÖu ha (b»ng 29% diÖn tÝch c¶ n−íc), cho ®Õn nay rõng ë n−íc ta còng chØ cßn trªn 9,4 triÖu ha rõng tù nhiªn (1999). ChØ riªng giai ®o¹n tõ 1975 ®Õn 1995 chóng ta ®· lμm mÊt 2,8 triÖu ha rõng, b×nh qu©n mÊt 140.000 ha rõng hμng n¨m. Tû lÖ che phñ rõng gi¶m xuèng tõ 38% (1975) xuèng cßn 28% (1995). Vïng T©y Nguyªn mÊt 600.000 ha rõng, §«ng Nam Bé mÊt 300.000 ha rõng, Trung bé mÊt 200.000 ha, §«ng B¾c mÊt 130.000 ha. §Æc biÖt trong vßng 15 n¨m (1976 - 1990) n−íc ta ®· ph¸ 2,6 triÖu ha rõng tù nhiªn, tøc lμ mÊt 1/4 diÖn tÝch rõng so víi n¨m 1975. Trong khi ®ã diÖn tÝch trång rõng giai ®o¹n (1976 - 1995) c¶ n−íc chØ cã 1 triÖu ha rõng, b×nh qu©n mçi n¨m chØ cã 50.000 ha. ViÖt Nam cã kho¶ng 210.000 ha b·i s×nh lÇy cã rõng ngËp mÆn. Cã thÓ nãi ®©y lμ sinh c¶nh cã møc ®é ®a d¹ng sinh häc cao, bao gåm gÇn 100 loμi c©y ngËp mÆn, lμ n¬i c− tró cña hÇu hÕt c¸c loμi c¸ vμ gi¸p x¸c cã gi¸ trÞ kinh tÕ. Sù khai th¸c qu¸ møc vμ bÊt hîp lý b·i s×nh lÇy nh− chÆt ph¸ rõng ngËp mÆn, ®¾p ®ª nu«i t«m ®· lμm gi¶m diÖn tÝch hÖ sinh th¸i kiÓu nμy, ®ång thêi g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc trong hÖ. HÖ thèng khu b¶o tån c¸c vïng ®Êt ngËp n−íc vèn ®· Ýt l¹i th−êng xuyªn bÞ ®e so¹, trong ®ã khu b¶o tån Ngäc HiÓn víi diÖn tÝch 4.000 ha ®Õn nay coi nh− kh«ng tån t¹i (§Æng Huy Huúnh, 1998. Sù suy tho¸i vÒ hÖ sinh th¸i thÓ hiÖn qua sù suy gi¶m diÖn tÝch rõng vμ diÖn tÝch c¸c lo¹i rõng. B¶ng 10: BiÕn ®éng vÒ diÖn tÝch rõng ë ViÖt Nam N¨m 1943 1975 1995 1999 DiÖn tÝch rõng (ha) 14.300.000 11.200.000 9.300.000 >9.400.000 §é che phñ (%) 43,8 38 28 33 (Nguån: thu thËp tõ c¸c tμi liÖu cña TS.Phïng Ngäc Lan, TS. §Æng Huy Huúnh, Richard B.Primack, Ph©n héi c¸c V−ên Quocã gia vμ KBTTN ViÖt Nam trong bμi gi¶ng "b¶o tån ®a d¹ng sinh häc", ch−¬ng tr×nh LNXH, 2002) N¨m 2004 ®é che phñ n©ng 36,7% N¨m 2005 ®é che phñ n©ng 37% N¨m 2007 ®é che phñ n©ng 39% C¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn bÞ thu hÑp lμm mÊt n¬i ph©n bè vμ c− tró cña c¸c loμi ®éng thùc vËt. 43 §Æc biÖt c¸c loμi quý hiÕm cã gi¸ trÞ kinh tÕ ®· gi¶m sót c¶ vÒ sè l−îng lÉn chÊt l−îng. ThËm chÝ mét sè loμi ®ang ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ tiªu diÖt ngay trªn m¶nh ®Êt mμ chóng ®· sinh tån vμ ph¸t triÓn. 1.2. Suy tho¸i vÒ loμi NÕu nh− tr−íc nh÷ng n¨m 1970, c¸c kiÓu rõng vμ diÖn tÝch rõng cña n−íc ta cßn phong phó vμ ®a d¹ng víi nhiÒu loμi thùc vËt b¶n ®Þa vμ c¸c loμi ®éng vËt cã kÝch th−íc lín th× hiÖn nay, mét sè loμi thùc vËt ®· suy gi¶m vμ trë thμnh nguån gen quý hiÕm kh«ng nh÷ng ®èi víi n−íc ta mμ cßn c¶ ®èi víi thÕ giíi, vÝ dô nh− c¸c loμi: Th«ng l¸ dÑt (Pinus kremffii), Th«ng n−íc (Glyptostropus pensilis), Sam ®á (Taxus chinensis), TrÇm h−¬ng (Aquilaria crassna) Sam b«ng (Ametlotaxus argotaenia), B¸ch xanh(Calocedrus macrolepis), CÈm lai (Dalbergia oliveri), Cμ te (Afzelia xylocarpa), Gô (Sindora tonkinensis), Tr¾c (Dalbergia conchinchinensis), P¬ mu (Fokienia hodginsii), Mun (Diospyros mun), §inh (Markhamia stipulata), NghiÕn (Excentrodendron tonkinensis), Kim giao (Nageia fleuryi),  §ã lμ nh÷ng loμi gç quý ®−îc ngμnh L©m nghiÖp ph©n h¹ng. Ngoμi ra cßn cã c¸c loμi c©y thuèc, c©y lμm c¶nh nh− c¸c loμi thuéc gièng Lan hμi (Paphiopedilum) còng cÇn ®−îc quan t©m b¶o vÖ. Mét sè loμi ®éng vËt lín ®· bÞ diÖt vong nh− : Tª gi¸c 2 sõng (Dicerorhynus sumatrensis), Heo vßi (Tapia indicus), H−¬u sao (Cervus nippon), Tr©u rõng (Bulalus bubalis), Bß x¸m (Bos sauveli), V−în tay tr¾ng (Hylobtes lar), CÇy n−íc (Cynogale bennettii). Mét sè loμi kh¸c th× sè l−îng cßn l¹i qu¸ Ýt, cã thÓ bÞ tuyÖt chñng trong t−¬ng lai gÇn nÕu nh− kh«ng cã biÖn ph¸p b¶o vÖ khÈn cÊp nh− c¸c loμi thó: Hæ (Panthera tigris), Voi (Elephas maximus), Tª gi¸c mét sõng (Rhynoceros sondaicus), Bß tãt (Bos gaurus), Bß rõng (Bos javanicus), Cheo cheo napu (Tragulus napu), Nai cμ t«ng (Cervus eldi), H−¬u vμng (Axis porcinus), Mang lín (Megamuntiacus vuquangensis), H−¬u x¹ (Moschus berezovski), Voäc m«ng tr¾ng (Trachipithecus francoisi delacouri), Voäc g¸y tr¾ng (T.f. hatinhensis), Voäc mòi hÕch (Rhinopithecus avunculus), Voäc ngò s¾c (Pygatrix nemaeus namaeus),  C¸c loμi chim, bß s¸t vμ Õch nh¸i còng n»m trong t×nh tr¹ng t−¬ng tù nh−: H¹c cæ tr¾ng, Cß ¸ ch©u, Giμ ®Éy lín, Cß Qu¾m c¸nh xanh, Ngan c¸nh tr¾ng, Gμ so cæ hung, Gμ l«i lam mμo tr¾ng, Gμ l«i lam mμo ®en, Gμ l«i h«ng tÝa, C«ng, C¸ sÊu, C¸ cãc tam ®¶oTrong thùc tÕ, S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn ®éng vËt, xuÊt b¶n n¨m 1992 vμ phÇn thùc vËt, xuÊt b¶n n¨m 1996 ®· c«ng bè mét danh lôc gåm 365 loμi ®éng vËt vμ 356 loμi thùc vËt ®ang trong t×nh tr¹ng bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng ë c¸c møc ®é kh¸c nhau. Mét sè loμi ®éng thùc vËt quý hiÕm, cã gi¸ trÞ kinh tÕ ë ViÖt Nam ®· gi¶m sót nghiªm träng vÒ sè l−îng vμ ®−îc ®¸nh gi¸ ë c¸c møc ®é ®e do¹ kh¸c nhau. C¸c loμi c©y b¶n ®Þa phôc vô trång rõng còng gi¶m sót vÒ sè l−îng. §èi víi ®éng vËt, c¸c loμi quý hiÕm trong c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c nhau còng ®· vμ ®ang gi¶m sót sè l−îng vμ cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng ë ViÖt Nam. 1.3. Suy tho¸i vÒ di truyÒn Møc ®é suy gi¶m cña biÕn dÞ di truyÒn th−êng ®i cïng víi nguy c¬ ®e do¹ cña loμi. Tr−êng hîp cùc ®oan lμ khi mét loμi ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng th× l−îng biÕn dÞ di truyÒn cña loμi cã kh¶ n¨ng bÞ mÊt ®i hoμn toμn. Mét sè loμi ®éng thùc vËt chØ cßn l¹i víi sè l−îng c¸ thÓ rÊt Ýt nh−: Bß x¸m, Tª gi¸c mét sõng (®éng vËt); TrÇm h−¬ng, Hoμng ®μn, Mun, Thuû tïng, L¸t hoa, Sam ®á, Th«ng pμ cß, (thùc vËt). Cã nh÷ng loμi tr−íc ®©y ®· tõng ph©n bè réng ë ViÖt Nam nh−ng ®Õn nay ®· bÞ tiªu diÖt hoμn toμn nh− loμi Tª gi¸c hai sõng Suy tho¸i vÒ di truyÒn cßn thÓ hiÖn ë sù mÊt ®i biÕn dÞ di truyÒn cña loμi phô, c¸c xuÊt xø, c¸c quÇn thÓ quan träng, ch¼ng h¹n: • Thuû tïng lμ loμi ®· tõng cã ph©n bè kh¸ réng suèt tõ B¾c ®Õn nam (Vò V¨n CÇn, Vò V¨n Dòng, 1985), nh−ng hiÖn nay loμi nμy chØ cßn thÊy ë hai vïng hÑp cña tØnh §¨k L¨k, ®ã lμ TrÊp Ksor (Kr«ng N¨ng), vμ d−íi ch©n ®Ëp Ea Dra (x· Ea Vy, huyÖn Ea H’leo) víi sè l−îng c¸ thÓ cßn l¹i qu¸ Ýt. • Th«ng 5 l¸ §μ L¹t: tr−íc ®©y ph©n bè nhiÒu ë Tr¹i M¸t, c¸ch thμnh phè §μ L¹t kho¶ng 6 - 7 km vμ ®©y lμ n¬i thu ®−îc mÉu vËt ®Çu tiªn song hiÖn t¹i chØ cßn t×m thÊy 2 c¸ thÓ cuèi cïng t¹i khu vùc, ®ang trong tr¹ng th¸i bÞ ®e do¹ khã cã thÓ tån t¹i l©u dμi (NguyÔn Hoμng NghÜa, 1997). • Th«ng 5 l¸ Pμ Cß: loμi th«ng 5 l¸ thø 2 thuéc hä Th«ng (Pinaceae) hiÖn chØ cßn gÇn 100 c¸ thÓ trªn ph¹m vi c¶ n−íc vμ d−íi 50 c¸ thÓ trong mét ph¹m vi ph©n bè rÊt hÑp t¹i Pμ Cß, Mai Ch©u, Hoμ B×nh. 44 • Sam ®á thuéc hä Thanh Tïng (Taxaceae) hiÖn chØ cßn l¹i rÊt Ýt c¸ thÓ ph©n bè r¶i r¸c ë mét sè n¬i vμ còng ®ang ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng. • Lim xanh thuéc hä §Ëu (Leguminosae) tr−íc ®©y cã ph©n bè tr¶i dμi suèt tõ Qu¶ng Ninh ®Õn Qu¶ng B×nh trong ®ã cã c¸c vïng ph©n bè næi tiÕng nh−: CÇu Hai (Phó Thä); Ba V×, S¬n T©y (Hμ T©y); Mai S−u (B¾c Giang), H÷u Lòng (L¹ng S¬n). Song ®Õn nay khã t×m thÊy nh÷ng quÇn tô Lim Xanh réng lín mμ chØ cßn gÆp nh÷ng c¸ thÓ sèng r¶i r¸c. • QuÇn thÓ Tª gi¸c 1 sõng t¹i V−ên Quèc gia C¸t Tiªn (§ång Nai), cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c biÖt víi quÇn thÓ tª gi¸c 1 sõng ë Indonexia (kÝch th−íc c¬ thÓ chØ b»ng 60 - 70% tª gi¸c ë Indonexia). §©y lμ mét dßng gen biÖt lËp cña Tª gi¸c 1 sõng nhá Ch©u ¸ nh»m thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn ë ViÖt Nam. §©y lμ quÇn thÓ cßn l¹i duy nhÊt cña ph©n loμi annamiticus. §iÒu nμy cã ý nghÜa quan träng cho b¶o tån vèn gen quý. Tª gi¸c 1 sõng ViÖt Nam ®· tõng cã sè l−îng vμ ph©n bè ë nhiÒu tØnh tõ B¾c vμo Nam. Do viÖc s¨n b¾n qu¸ møc ®Ó lÊy sõng, da vμ c¸c bé phËn kh¸c cïng víi sù huû diÖt cña bom ®¹n trong chiÕn tranh, viÖc ph¸ rõng mÊt n¬i c− tró nªn loμi Tª gi¸c nμy ®· bÞ gi¶m sót nghiªm träng vÒ sè l−îng vμ vïng ph©n bè. §Õn nh÷ng n¨m 1960, chóng hÇu nh− hoμn toμn v¾ng bãng ë miÒn B¾c. HiÖn nay, chØ cßn l¹i 1 quÇn thÓ nhá kho¶ng 7 - 8 c¸ thÓ sinh sèng t¹i khu vùc C¸t Léc cña v−ên Quèc gia C¸t Tiªn. §©y lμ mét quÇn thÓ qu¸ nhá nªn nguy c¬ diÖt vong rÊt cao. ChØ mét tai ho¹ bÊt ngê nh− dÞch bÖnh, lôt lín, ch¸y rõng lín cã thÓ sÏ xo¸ sæ quÇn thÓ nμy. • Nhãm thó Linh tr−ëng ë ViÖt Nam ®a d¹ng vÒ thμnh phÇn loμi vμ cã gi¸ trÞ cao vÒ tÝnh ®Æc h÷u, song v× nhiÒu lý do mμ nguån tμi nguyªn nμy ®· vμ ®ang bÞ suy gi¶m. Nguyªn nh©n quan träng lμ diÖn tÝch rõng tù nhiªn bÞ thu hÑp vμ thó Linh tr−ëng lμ nhãm thó chuyªn ho¸ víi ®êi sèng leo trÌo ë rõng. T¹i Héi nghÞ Thó Linh tr−ëng ViÖt Nam t¹i Hμ Néi (11/1998) ®· kÕt luËn r»ng c¸c loμi Linh tr−ëng ViÖt Nam ®Òu ®ang bÞ ®e do¹ ë c¸c møc ®é kh¸c nhau: + Nhãm bÞ ®e do¹ cao: cã 7 loμi vμ ph©n loμi. + Nhãm nguy cÊp: cã 9 loμi vμ ph©n loμi. + Nhãm s¾p nguy cÊp: cã 7 loμi vμ ph©n loμi. + Nhãm bÞ ®e do¹ thÊp: cã 2 loμi vμ ph©n loμi. Mét vÊn ®Ò kh¸c liªn quan ®Õn viÖc chän gièng lμ xãi mßn di truyÒn. C¸c gièng cao s¶n, thuÇn nhÊt ®¹t ®é ®ång ®Òu cao ®−îc g©y trång réng r·i vμ thay thÕ c¸c gièng ®Þa ph−¬ng, c¸c gièng cò lμm cho nÒn t¶ng di truyÒn bÞ thu hÑp. NhiÒu gièng c©y trång n«ng l©m nghiÖp ®Þa ph−¬ng ®· bÞ mÊt ®i hoÆc bÞ thu hÑp ph©n bè. 2. Nguyªn nh©n g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ViÖt Nam Nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n lμm mÊt m¸t hoÆc suy gi¶m ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam cã thÓ tËp trung trong hai nhãm nguyªn nh©n chñ yÕu lμ do thiªn tai vμ t¸c ®éng cña con ng−êi. Nhãm nguyªn nh©n g©y nªn bëi c¸c thiªn tai nh− ®éng ®Êt, sôt lë, b·o lò, h¹n h¸n, thay ®æi khÝ hËu bÊt lîi, löa rõng... ®Òu cã thÓ tμn ph¸ rõng trªn diÖn réng. §©y còng lμ nguyªn nh©n lμm gi¶m ®a d¹ng sinh häc. §iÒu ®¸ng lo ng¹i h¬n c¶ lμ sau khi bÞ tμn ph¸ lín, th× rõng hoÆc c¸c hÖ sinh th¸i kh«ng thÓ t¸i t¹o l¹i nh− cò ®−îc vμ nh− vËy th× c¸c gen vμ tËp hîp gen còng bÞ mÊt ®i. Nhãm nguyªn nh©n do t¸c ®éng cña con ng−êi bao gåm c¸c nguyªn nh©n trùc tiÕp, gi¸n tiÕp vμ c¸c nguyªn nh©n s©u xa vÒ kinh tÕ, x· héi vμ c¶ do chiÕn tranh. C¸c nhãm nguyªn nh©n nμy th−êng kh«ng ®øng riªng lÎ mμ cã liªn quan chÆt chÏ vμ t¸c ®éng lÉn nhau. Cã thÓ m« t¶ kh¸i qu¸t c¸c nguyªn nh©n lμm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam nh− sau: 2.1. M«i tr−êng sèng bÞ ph¸ huû Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do d©n sè t¨ng nhanh, do khai th¸c kh«ng hîp lý céng víi c¸c t¸c ®éng do thiªn tai ®· ph¸ huû nhiÒu m«i tr−êng sèng, lμm cho ®éng thùc vËt kÓ c¶ trªn c¹n vμ d−íi n−íc bÞ ®e do¹ nghiªm träng. Riªng ®èi víi rõng, do sù yÕu kÐm trong c«ng t¸c qu¶n lý nªn rõng ViÖt Nam vÉn tiÕp tôc bÞ tμn ph¸. Mét trong nh÷ng ho¹t ®éng cã ¶nh h−ëng m¹nh lμ khai th¸c gç, mÆc dï chØ tiªu khai th¸c, chñng lo¹i gç vμ ®Þa ®iÓm khai th¸c ®−îc h¹n chÕ rÊt nhiÒu. Khai th¸c tù ph¸t, khai th¸c gç trém lμ nh÷ng mèi lo nhÊt ë c¸c ®Þa ph−¬ng. MÆc dï Bé L©m nghiÖp cò (nay lμ Bé N«ng nghiÖp vμ Ph¸t triÓn n«ng th«n) ®· cã quy tr×nh khai th¸c, quy tr×nh phôc håi rõng khai th¸c nh−ng c¸c quy tr×nh nμy kh«ng ®−îc thùc hiÖn nghiªm tóc vμ c¸c c¬ quan chøc tr¸ch kh«ng kiÓm so¸t ®−îc. 45 N¹n chÆt ph¸ rõng lμm n−¬ng rÉy hμng n¨m vÉn lín. ChØ tÝnh riªng 6 th¸ng ®Çu n¨m 1999, lùc l−îng kiÓm l©m ®· ph¸t hiÖn vμ xö lý 3.260 vô chÆt c©y ph¸ rõng lμm n−¬ng rÉy. DiÖn tÝch rõng tù nhiªn cña ViÖt Nam ®· rÊt Ýt (kho¶ng 9,3 ha) l¹i cßn bÞ chia c¾t thμnh c¸c vïng nhá. MÊt rõng vμ rõng bÞ chia c¾t ®· kÐo theo sù mÊt loμi, rõng kh«ng cßn ®ñ kh¶ n¨ng hç trî vμ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c¸c loμi nh− ban ®Çu n÷a. NhiÒu loμi thùc vËt rõng quý hiÕm bÞ tæn th−¬ng vμ gi¶m nhanh sè l−îng, hμng tr¨m loμi ®éng vËt rõng kh«ng cßn chç tró ngô, ph¶i di c− hoÆc co côm l¹i vμ sèng trong t×nh tr¹ng thiÕu thèn vÒ thøc ¨n n¬i ë. Cuèi cïng c¸c loμi ®éng vËt nμy hoÆc bÞ chÕt v× ®ãi, hoÆc bÞ chÕt do s¨n b¾n. MÊt rõng vμ rõng bÞ chia c¾t cßn lμm cho ®Êt rõng bÞ xãi mßn, hμng ngh×n loμi sinh vËt ®Êt bÞ ®e do¹. Sè loμi thùc vËt, ®éng vËt bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng ®· vμ ®ang t¨ng dÇn theo thêi gian. S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn ®éng vËt (1992) ®· liÖt kª 365 loμi vμ S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn thùc vËt (1996) ®· liÖt kª 356 loμi ®ang bÞ ®e do¹ ë c¸c møc ®é kh¸c nhau. S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn ®éng, thùc vËt (2004) 450 loμi thùc vËt vμ 407 loμi ®éng vËt. S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn thùc vËt (2007) ? loμi Ch¸y rõng còng lμm suy gi¶m diÖn tÝch rõng ë ViÖt Nam. Cã kho¶ng 56% diÖn tÝch rõng dÔ bÞ ch¸y trong sè diÖn tÝch rõng cßn l¹i cña ViÖt Nam. Hμng n¨m, n−íc ta bÞ ch¸y kho¶ng 20.000 - 30.000 ha rõng (cã n¨m ch¸y tíi 100.000 ha). ChØ tÝnh 6 th¸ng ®Çu n¨m 1999, n−íc ta ®· cã tíi 342 vô ch¸y rõng lμm thiÖt h¹i 1981 ha. Vô ch¸y rõng Trμm ë U Minh Th−îng vμo ®Çu n¨m 2001, ®· g©y tæn thÊt nghiªm träng trªn diÖn réng. N¨m 2007 cã 4739ha rõng bÞ ch¸y, 5 th¸ng ®Çu n¨m 2008 ®· ch¸y 693 ha trªn 71 tØnh trong c¶ n−íc (Côc KiÓm L©m) Mét vÝ dô kh¸c cho thÊy t¸c ®éng cña thiªn tai lμm ph¸ huû m«i tr−êng sèng nh−: sau c¸c trËn lôt lín ë miÒn Trung (1999), mét sè ®Þa ph−¬ng vïng ven biÓn ®· bÞ nhiÔm mÆn. §iÒu nμy ®· ¶nh h−ëng lín ®Õn m«i tr−êng trång c¸c c©y n«ng nghiÖp còng nh− c− tró cña mét sè loμi ®éng vËt d−íi n−íc..., mμ khã cã thÓ c¶i t¹o ®−îc. ViÖc nhiÔm mÆn nμy còng x¶y ra ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng kh¸c ë n−íc ta, nh−ng bëi t¸c ®éng cña con ng−êi lμ chÝnh nh−: mïa kh« n¨m 1997 - 1998, mét sè ®Þa ph−¬ng vïng ven biÓn thuéc tØnh Cμ Mau ®· tù ý dÉn n−íc mÆn vÒ ruéng ®Ó nu«i t«m v× lîi Ých tr−íc m¾t, nh−ng còng chØ ®−îc mét vμi n¨m, nh−ng l©u dμi sÏ g©y ra mÆn ho¸ m«i tr−êng ®Êt trång lóa. 2.2. Khai th¸c qu¸ møc Tμi nguyªn thiªn nhiªn ë n−íc ta ®· bÞ khai th¸c qu¸ møc ®Ó phôc vô cho nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau. §©y lμ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n trùc tiÕp g©y nªn t×nh tr¹ng suy gi¶m vμ nghÌo kiÖt ®a d¹ng sinh häc. §èi víi tμi nguyªn rõng: tr−íc ®©y, ViÖt Nam ®· khai th¸c kho¶ng 1,3 - 1,4 triÖu m3 gç cñi, 100.000 tÊn tre nøa hμng n¨m. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ChÝnh phñ ®· h¹n chÕ nhiÒu viÖc khai th¸c gç trßn. NhiÒu ®Þa ph−¬ng ®· thùc hiÖn chñ tr−¬ng ®ãng cöa rõng ®Ó nh»m gi÷ l¹i nh÷ng diÖn tÝch rõng tù nhiªn Ýt ái cña m×nh. Khai th¸c cñi ®un hiÖn nay vÉn lμ vÊn ®Ò nghiªm träng vμ kho¶ng 22 - 23 triÖu tÊn cñi ®−îc khai th¸c hμng n¨m. Tμi nguyªn ®éng vËt rõng ®· bÞ khai th¸c qu¸ møc trong suèt mét thêi gian dμi qua. C¸c loμi ®éng vËt cì lín (Bß tãt, Bß rõng, Bß x¸m, Hæ...) ®· bÞ khai th¸c dÉn tíi t×nh tr¹ng c¹n kiÖt, kh¶ n¨ng phôc håi lμ rÊt khã kh¨n. Nai, Ho½ng, Lîn rõng lμ nh÷ng loμi cã sè l−îng lín ë hÇu hÕt c¸c ®Þa ph−¬ng miÒn nói trong nh÷ng n¨m tr−íc 1965 th× nay ®· trë nªn hiÕm. ThËm chÝ Nai ®· bÞ tuyÖt chñng ë c¸c tØnh vïng §«ng B¾c, hiÕm ë vïng T©y B¾c vμ B¾c Trung Bé. ChØ riªng n¨m 2007 theo thèng kª(Côc KiÓm l©m) Sè l−îng gç bÞ thu gi÷ trªn 71 tØnh thμnh trong c¶ n−íc: 17.759 M3 trong ®ã cã: - 1.176 M3 gç trßn thuéc c¸c nhãm quý hiÕm - 3.302 M3 gç xÎ(thμnh khÝ) thuéc c¸c nhãm quý hiÕm Kho¶ng tõ n¨m 1990 ®Õn nay, viÖc bu«n b¸n, xuÊt khÈu ®éng vËt vμ thùc vËt ph¸t triÓn rÊt nhanh. ThÞ tr−êng ViÖt Nam më cöa dÉn ®Õn hμng tr¨m loμi ®éng thùc vËt bÞ khai th¸c trém vμ b¸n qua biªn giíi. Tuy chóng ta míi b¾t gi÷ ®−îc mét phÇn nhá sè vô bu«n b¸n song sè l−îng ®éng vËt thu ®−îc còng cho thÊy ho¹t ®éng nμy ®ang diÔn ra rÊt nghiªm träng. VÝ dô n¨m 1995, tØnh S«ng BÐ b¾t gi÷ ®−îc 12650 c¸ thÓ ®éng vËt rõng; Hμ Néi gi÷ ®−îc 1892 con, 10 th¸ng ®Çu n¨m 1996 b¾t 8078 con, n¨m 1997 b¾t 4044 con... Kh«ng chØ ®éng vËt, gç còng bÞ khai th¸c d÷ déi. NhiÒu vô vËn chuyÓn gç tr¸i phÐp trªn bé, trªn s«ng vμ c¶ trªn tμu ho¶ còng ®−îc c¸c ph−¬ng tiÖn 46 th«ng tin ®¹i chóng nªu ra. S¸u th¸ng ®Çu n¨m 1999, lùc l−îng kiÓm l©m ë c¸c ®Þa ph−¬ng ®· b¾t 1336 vô vËn chuyÓn gç tr¸i phÐp vμ 325 vô vËn chuyÓn bu«n b¸n ®éng vËt rõng quý hiÕm. N¹n ®¸nh b¾t c¸ qu¸ møc lμ mét vÝ dô dÔ thÊy nhÊt ë hÇu hÕt mäi n¬i. C¸ n−íc ngät ë c¸c vïng bÞ c¹n kiÖt do con ng−êi ®· ®¸nh b¾t c¸ víi mäi ph−¬ng tiÖn, mäi h×nh thøc, thËm chÝ c¸c h×nh thøc vμ ph−¬ng tiÖn ®¸nh b¾t mang tÝnh diÖt chñng nh− næ m×n, chÊt ®éc, rμ ®iÖn... ChØ riªng n¨m 2007 theo thèng kª(Côc KiÓm l©m) Sè l−îng ®éng vËt bÞ thu gi÷ ®−îc trªn 71 tØnh thμnh trong c¶ n−íc: - 7.701 con ®éng vËt rõng trong ®ã cã 1007 con thuéc loμi ®éng vËt quý hiÕm. - ThiÖt hai tÝnh ®−îc lμ 66..056 kg. nhiÒu loμi nh− Hæ, Tª tª, GÊu, B¸o Më réng ®Êt canh t¸c b»ng c¸ch lÊn rõng, lÊn biÓn còng gãp phÇn lμm gi¶m tÝnh ®a d¹ng sinh häc ë nhiÒu n¬i. Bê biÓn ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y bÞ suy tho¸i do viÖc lÊn biÓn, x©y dùng c¸c hå nu«i h¶i s¶n, x©y dùng c¸c c«ng tr×nh c«ng nghiÖp vμ chÊt th¶i tõ c¸c sinh ho¹t cña con ng−êi. C¸c ho¹t ®éng nμy lμm gi¶m diÖn tÝch vïng triÒu, t¨ng ®é chua phÌn, thay ®æi qu¸ tr×nh l¾ng bïn vμ « nhiÔm bê biÓn. Mét sè vïng cã ho¹t ®éng khai th¸c c¸t, ®¸ x©y dùng nhμ m¸y thuû tinh (vïng ven biÓn Trung Bé) còng dÉn ®Õn « nhiÔm vμ xãi mßn bê biÓn. Tãm l¹i: v× kh«ng cã kÕ ho¹ch khai th¸c tμi nguyªn mét c¸ch hîp lý, kh«ng kiÓm so¸t chÆt chÏ ®−îc chñng lo¹i vμ sè l−îng xuÊt khÈu, kh«ng kiÓm tra ®−îc ph−¬ng tiÖn còng nh− quy tr×nh khai th¸c nªn tμi nguyªn ®éng vËt, thùc vËt rõng, tμi nguyªn sinh vËt biÓn, tμi nguyªn sinh vËt ë c¸c s«ng hå ®· vμ ®ang bÞ suy gi¶m nhanh chãng. 2.3. ¤ nhiÔm m«i tr−êng C¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi nh− ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp, khai kho¸ng; ph¸t triÓn c¸c lμng nghÒ, c¸c khu ®« thÞ, c¸c thμnh phè; ho¸ chÊt vμ chÊt th¶i n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp vμ sinh ho¹t;... ®· g©y ra « nhiÔm m«i tr−êng (®Êt, n−íc, kh«ng khÝ) ë nhiÒu n¬i, ®e do¹ cuéc sèng cña nhiÒu loμi sinh vËt vμ g©y h¹i trùc tiÕp ®Õn søc khoÎ con ng−êi. N−íc th¶i c«ng nghiÖp, sö dông thuèc trõ s©u lμ nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh lμm « nhiÔm c¸c s«ng hå n−íc ngät cña ViÖt Nam. C¸c ngμnh c«ng nghiÖp ViÖt Nam tuy hiÖn nay ®· ¸p dông mét sè biÖn ph¸p sö lý n−íc th¶i song ch−a triÖt ®Ó. N−íc th¶i cña c¸c nhμ m¸y ho¸ chÊt, xμ phßng... cïng víi n−íc th¶i sinh ho¹t ®· g©y « nhiÔm nÆng cho c¸c con s«ng. Trªn ®ång ruéng, viÖc l¹m dông c¸c ho¸ chÊt diÖt c«n trïng, chÊt diÖt cá ®· g©y « nhiÔm m«i tr−êng ®ång ruéng. C¸c s«ng hå còng bÞ « nhiÔm do c¸c chÊt th¶i c«ng nghiÖp vμ n−íc th¶i sinh ho¹t. ¤ nhiÔm biÓn ®−îc coi lμ hiÓm ho¹ lín nhÊt ®èi víi c¸c loμi sinh vËt biÓn. Giao th«ng vËn t¶i biÓn vμ th¨m dß dÇu khÝ lμ 2 nguyªn nh©n quan träng g©y ra « nhiÔm biÓn. Nguyªn nh©n nμy b¾t ®Çu tõ c¸c tμu thuyÒn ®¸nh c¸ dïng ®éng c¬, c¸c tμu chë hμng, chë dÇu. C¸c c¶ng biÓn H¶i Phßng, Qu¶ng Ninh, Cöa Lß, §μ n½ng, Vòng Tμu... ®Òu cã mét líp v¸ng dÇu trªn bÒ mÆt n−íc. Møc dÇu trong n−íc biÓn ë c¶ng H¶i Phßng, Qu¶ng Ninh lμ 0,4 - 1 mg/l n−íc. Th¨m dß vμ khai th¸c khÝ dÇu ë ViÖt Nam míi b¾t ®Çu tõ n¨m 1986, do kh«ng ®−îc theo dâi nªn kh«ng cã sè liÖu, nh−ng ®©y lμ nh÷ng ho¹t ®éng th−êng g©y nhiÒu ¶nh h−ëng nghiªm träng ®Õn m«i tr−êng sèng cña sinh vËt biÓn. Ngoμi hai nguyªn nh©n nªu trªn, vÊn ®Ò l¾ng ®äng bïn ë c¸c cöa s«ng, trong c¸c c¶ng vμ ho¹t ®éng n¹o hót bïn còng ®· g©y ¶nh h−ëng ®Õn tÝnh ®a d¹ng sinh häc biÓn. ViÖc n¹o vÐt ®Ó khai th«ng cöa s«ng, h¶i c¶ng ®· khuÊy ®ôc n−íc, trong bïn l¾ng ®äng th−êng cã dÇu vμ chÊt ®éc lÉn vμo nªn ®· g©y nhiÒu tæn thÊt cho sinh vËt biÓn. 2.4. Du nhËp vμ x©m lÊn cña c¸c loμi sinh vËt ngo¹i lai Trong thêi gian qua viÖc trao ®æi, du nhËp mét sè gièng c©y trång, vËt nu«i ®· mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ to lín. Trong c¬ cÊy c©y trång ë nhiÒu n¬i sè gièng míi vμ cho n¨ng suÊt cao ®· chiÕm tíi 70 - 80%. Tuy nhiªn viÖc du nhËp nhiÒu gièng míi mét c¸ch trμn lan, thiÕu kiÓm so¸t lμ nguy c¬ tiÒm tμng lμm cho c¸c gièng b¶n ®Þa bÞ mai mét. C¸c gièng míi cã thÓ cã nh÷ng ®iÓm bÊt lîi vμ th−êng kh«ng bÒn v÷ng tr−íc t¸c ®éng cña ngo¹i c¶nh vμ s©u bÖnh. T¸c h¹i ngay lËp tøc vμ cã thÓ thÊy lμ mét sè loμi du nhËp vμo ViÖt Nam ®· ph¸t triÓn thμnh dÞch vμ g©y h¹i nghiªm träng. §iÒu nμy cßn liªn quan ®Õn sù thiÕu hiÓu biÕt vμ s¬ hë trong qu¶n lý. Cã thÓ nªu ra ®©y mét sè vÝ dô: • Trong c«ng t¸c trång rõng ë ViÖt Nam, chóng ta ®· sö dông thμnh c«ng kh¸ nhiÒu loμi c©y nhËp néi 47 nh− Phi lao trªn vïng c¸t ven biÓn, c¸c loμi Keo vμ B¹ch ®μn cho vïng ®åi thÊp vμ rõng c«ng nghiÖp. B¹ch ®μn trång thuÇn lo¹i ë mét sè vïng ë n−íc ta cã nh÷ng thêi ®iÓm bÞ bÖnh h¹i g©y chÕt hμng lo¹t. • T×nh tr¹ng t−¬ng tù còng x¶y ra víi c¸c loμi c©y n«ng nghiÖp, c¸c gièng míi nh− lóa, ng«, cμ phª, cao su, c©y ¨n qu¶... ®−îc nhËp néi, g©y trång réng r·i v× n¨ng suÊt cao. §iÒu nμy ®· lμm cho mét sè gièng c©y trång ®Þa ph−¬ng, cã chÊt l−îng nh−ng n¨ng suÊt thÊp bÞ mÊt ®i. • ViÖc nhËp vμ g©y nu«i èc b−¬u vμng ®¹i trμ ®· g©y h¹i cho ®ång ruéng trong mét thêi gian dμi... • ViÖc gÇn ®©y mét sè loμi c¸ hung r÷ nh− c¸ Piranha, c¸ hoμng ®Õ lμ lμ vÊn ®Ò ®¸ng lo ng¹i cho c¸c loμi c¸ b¶n ®Þa. 2.5. Sù nghÌo ®ãi vμ søc Ðp d©n sè N»m trong thùc tr¹ng chung cña thÕ giíi, ë ViÖt Nam c¸c mèi ®e do¹ do con ng−êi g©y ra ®èi víi ®a d¹ng sinh häc liªn quan mËt thiÕt ®Õn sù gia t¨ng d©n sè. D©n sè gia t¨ng kÐo theo sù gia t¨ng c¸c nhu cÇu sinh ho¹t vμ c¸c nhu cÇu thiÕt yÕu kh¸c trong khi nguån tμi nguyªn cã h¹n, nhÊt lμ tμi nguyªn ®Êt cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. HÖ qu¶ tÊ yÕu sÏ dÉn ®Õn lμ ph¶i më réng ®Êt canh t¸c, x©m lÊn ®Êt rõng, c¸c khu ®Êt ngËp n−íc,... lμm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc. ë mét sè ®Þa ph−¬ng ngoμi viÖc gia t¨ng d©n sè tù nhiªn, vÊn ®Ò di d©n còng lμ yÕu tè lμm gia t¨ng d©n sè c¬ häc vμ ¶nh h−ëng ®Õn ®a d¹ng sinh häc ë vïng nμy. Tõ nh÷ng n¨m 1960, thùc hiÖn chñ tr−¬ng cña ChÝnh phñ x©y dùng vμ ph¸t triÓn c¸c vïng kinh tÕ míi, c¸c ®Þa ph−¬ng ®· ®éng viªn kho¶ng 1,2 triÖu ng−êi tõ vïng ®ång b»ng lªn khai hoang vμ sinh sèng ë vïng nói. Cuéc vËn ®éng nμy ®· lμm thay ®æi c¬ cÊu d©n sè vμ tËp qu¸n canh t¸c ë miÒn nói. Tõ nh÷ng n¨m 1990, ®· cã nhiÒu ®ît di c− tù do tõ c¸c tØnh phÝa B¾c vμ B¾c Trung Bé vμo c¸c tØnh phÝa Nam. T¸c ®éng cña di d©n tù do ®Õn tμi nguyªn thiªn nhiªn ®· trë thμnh vÊn ®Ò bøc xóc ë mét sè tØnh phÝa Nam, ®Æc biÖt lμ lμ nh÷ng n¨m gÇn ®©y t×nh h×nh di c− cña ng−êi d©n lªn c¸c tØnh vïng T©y Nguyªn trång c¸c loμi c©y c«ng nghiÖp ®· lμm cho diÖn tÝch rõng tù nhiªn bÞ suy gi¶m ë møc b¸o ®éng. Víi gÇn 80% d©n sè sèng ë n«ng th«n, ViÖt Nam lμ mét n−íc n«ng nghiÖp cßn phô thuéc nhiÒu vμo nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn. ë c¸c vïng s©u, vïng xa 90% d©n ®Þa ph−¬ng sèng dùa vμo canh t¸c n«ng nghiÖp vμ khai th¸c tμi nguyªn rõng. D©n c− ë c¸c vïng nμy cã ®êi sèng rÊt thÊp vμ cã kho¶ng trªn 50% sè hé thuéc diÖn nghÌo ®ãi. Canh t¸c n−¬ng rÉy lμ tËp qu¸n cña nhiÒu d©n téc thiÓu sè miÒn nói ë ViÖt Nam. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do søc Ðp cña sù gia t¨ng d©n sè nªn canh t¸c n−¬ng rÉy ®· trë thμnh mét trong nh÷ng nguyªn nh©n gãp phÇn lμm mÊt rõng, tho¸i ho¸ ®Êt... Bμi 9: B¶o tån ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam Môc tiªu: KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: + Tr×nh bμy ®−îc c¬ së luËt ph¸p liªn quan, c¸c ho¹t ®éng vμ ®Þnh h−íng trong b¶o tån §DSH ë ViÖt Nam. 1. LuËt ph¸p ViÖt Nam liªn quan ®Õn b¶o tån §DSH NhËn thøc ®−îc tÇm quan träng cña nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn nãi chung vμ cña tÝnh ®a d¹ng sinh häc nãi riªng, ChÝnh phñ ViÖt Nam ®· cã nh÷ng hμnh ®éng tÝch cùc trong c«ng t¸c b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc tõ nh÷ng n¨m 1960. NhiÒu v¨n b¶n luËt ph¸p vμ d−íi luËt ®· ®−îc ban hμnh. Ngoμi ra trong phong trμo chung cña toμn thÕ giíi vÒ b¶o tån vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng, ViÖt Nam còng tham dù hÇu hÕt c¸c Héi nghÞ toμn cÇu vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cã liªn quan, ®ång thêi còng ®· ký kÕt vμ phª chuÈn nhiÒu c«ng −íc cã liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. B¶ng 11. C¸c v¨n b¶n ph¸p luËt vμ d−íi luËt ®· ban hμnh N¨m C¸c v¨n b¶n ph¸p luËt vμ d−íi luËt 1960 - ChØ thÞ 134/TTg cña Phñ Thñ t−íng vÒ cÊm s¨n b¾t Voi 1962 - QuyÕt ®Þnh 72/TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ thμnh lËp V−ên quèc gia Cóc Ph−¬ng 1963 - NghÞ ®Þnh 39/CP cña Héi ®ång ChÝnh phñ ban hμnh §iÒu lÖ t¹m thêi vÒ s¨n b¾t chim, thó rõng. 1972 - Ph¸p lÖnh b¶o vÖ rõng 1977 - QuyÕt ®Þnh 41/TTg cña ChÝnh phñ vÒ viÖc quy ®Þnh c¸c khu rõng cÊm 48 1986 - QuyÕt ®Þnh 194/CT cña Chñ tÞch Héi ®ång Bé tr−ëng vÒ c«ng nhËn 87 khu rõng cÊm 1987 - QuyÕt ®Þnh 582/Q§-NSY cña Chñ nhiÖm Uû ban KH-KT nhμ n−íc quy ®Þnh t¹m thêi vÒ nhiÖm vô, quyÒn h¹n cña c¸c c¬ quan b¶o tån, l−u gi÷, sö dông nguån gen. - Khëi x−íng viÖc x©y dùng ch−¬ng tr×nh b¶o tån nguån gen quèc gia do Bé Khoa häc C«ng nghÖ vμ M«i tr−êng chñ tr×. 1988 - LuËt ®Êt ®ai ®−îc ban hμnh (cã söa ®æi n¨m 1993) 1989 - QuyÕt ®Þnh 276 cña Bé L©m nghiÖp cÊm s¨n b¾n 38 loμi hoang d· - QuyÕt ®Þnh 433 cña Bé L©m nghiÖp ®×nh chØ khai th¸c vμ xuÊt khÈu 7 lo¹i gç quý hiÕm (L¸t, NghiÕn, Gi¸ng h−¬ng, Tr¾c, CÈm lai, Gç ®á, Mun). - Thμnh viªn cña c«ng −íc RAMSAR 1991 - Chñ tÞch n−íc Céng hoμ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam c«ng bè LuËt B¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng - KÕ ho¹ch quèc gia vÒ m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. - KÕ ho¹ch Hμnh ®éng L©m nghiÖp nhiÖt ®íi 1992 - NghÞ ®Þnh 17/H§BT cña Héi ®ång Bé tr−ëng vÒ viÖc thi hμnh LuËt b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng. - NghÞ ®Þnh 18/H§BT cña Héi ®ång Bé tr−ëng quy ®Þnh danh môc thùc vËt rõng, ®éng vËt rõng quý hiÕm vμ chÕ ®é qu¶n lý b¶o vÖ. - QuyÕt ®Þnh sè 1171/Q§ ban hμnh quy chÕ qu¶n lý rõng s¶n xuÊt, rõng phßng hé vμ rõng ®Æc dông cña Bé L©m nghiÖp. - XuÊt b¶n S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn ®éng vËt. 1993 - ChØ thÞ 130/TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ qu¶n lý vμ b¶o vÖ ®éng thùc vËt quý hiÕm. - ChØ thÞ 283/TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p cÊp b¸ch ®Ó qu¶n lý gç quý hiÕm. - ChØ thÞ 462/TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ qu¶n lý chÆt chÏ viÖc khai th¸c, vËn chuyÓn vμ xuÊt khÈu gç. - Ký c«ng −íc §a d¹ng sinh häc 1994 - Ban hμnh LuËt b¶o vÖ m«i tr−êng. - Ký c«ng −íc CITES - NghÞ ®Þnh 39/CP cña ChÝnh phñ vÒ hÖ thèng tæ chøc kiÓm l©m. 1995 - B¶n th¶o KÕ ho¹ch hμnh ®éng vÒ m«i tr−êng. - QuyÕt ®Þnh sè 845/TTg do Thñ t−íng ChÝnh phñ ban hμnh vÒ viÖc phª duyÖt KÕ ho¹ch hμnh ®éng ®a d¹ng sinh häc cña ViÖt Nam. 1996 - XuÊt b¶n S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn thùc vËt. - ChØ thÞ 359/TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ ban hμnh vÒ nh÷ng biÖn ph¸p cÊp b¸ch ®Ó b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn ®éng vËt hoang d·. - C«ng v¨n 280KL/PC cña Côc KiÓm l©m vÒ kiÓm tra, xö lý vi ph¹m vÒ qu¶n lý, sö dông ®éng vËt hoang d·. - C«ng v¨n 2472 NN-KL/CV cña Bé NN & PTNT vª t¨ng c−êng b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn ®éng vËt hoang d·. 1997 - QuyÕt ®Þnh 2177/1997/Q§-BKHCNMT vÒ viÖc ban hμnh quy chÕ qu¶n lý vμ b¶o tån nguån gen thùc vËt, ®éng vËt vμ vi sinh vËt. - QuyÕt ®Þnh 301/1997/Q§-BNN & PTNT vÒ viÖc ban hμnh quy chÕ x¸c ®Þnh ranh giíi vμ c¾m cäc mèc c¸c lo¹i rõng. 1999 - QuyÕt ®Þnh 242/1999/Q§-TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ ®iÒu hμnh xuÊt nhËp khÈu hμng ho¸ n¨m 2000, trong ®ã cã c¸c loμi ®éng vËt hoang d· vμ ®éng vËt quý hiÕm ®−îc liÖt vμo hμng cÊp xuÊt khÈu do Bé NN & PTNT h−íng dÉn. 2001 - QuyÕt ®Þnh 08/2001/Q§-TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ viÖc ban hμnh Quy chÕ qu¶n lý rõng ®Æc dông, rõng phßng hé vμ rõng s¶n xuÊt lμ rõng tù nhiªn 49 2002 NghÞ ®Þnh 48/2002/N§-CP ngμy 22/04/2002 vÒ viÖc söa ®æi bæ sung danh môc thùc vËt, ®éng vËt hoang d· quÝ hiÕm ban hμnh theo nghÞ ®Þnh 18/H§BT n¨m 1992 2004 LuËt b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng (Cã bæ xung) 2006 Nghi ®Þnh 32/2006/Q§ - CP ngμy 10/3/2006. Danh s¸ch Thực vật rừng, động vật rừng nghiêm cÊm vμ h¹n chÕ khai thác sử dụng vì mục đích thương mại 2007 - QuyÕt ®Þnh sè 79/2007/Q§ -TTg. KÕ ho¹ch hμnh ®éng Quèc Gia vÒ §DSH ®Õn n¨m 2010 vμ ®Þnh h−íng tíi n¨m 2020 thùc hiÖn c«ng −íc §DSH vμ nghÞ ®Þnh th− Cartagena vÒ an toμn sinh häc (KÕ ho¹ch §DSH lÇn 2) - Dù th¶o luËt §DSH ( QH ch−a th«ng qua) B¶ng 12: C¸c c«ng −íc liªn quan ®· ký kÕt vμ phª chuÈn N¨m ký C¸c c«ng −íc 1983 - C«ng −íc b¶o vÖ c¸c vïng ®Êt −ít RAMSAR 1994 - C«ng −íc vÒ bu«n b¸n vμ vËn chuyÓn c¸c loμi ®éng, thùc vËt quý hiÕm (CITES). - C«ng −íc Liªn hiÖp quèc vÒ LuËt biÓn. - C«ng −íc b¶o vÖ tÇng ¤ z«n. - NghÞ ®Þnh th− vÒ c¸c chÊt lμm suy tho¸i tÇng ¤ z«n. - C«ng −íc khung cña Liªn hiÖp quèc vÒ biÕn ®æi khÝ hËu. - C«ng −íc §a d¹ng sinh häc. 1995 - C«ng −íc vÒ kiÓm so¸t vËn chuyÓn xuyªn biªn giíi vμ tiªu huû chÊt th¶i nguy hiÓm. 2. Ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 2.1. B¶o tån t¹i chç (In-Situ conservation) 2.1.1. KÕt qu¶ Qu¸ tr×nh h×nh thμnh hÖ thèng rõng ®Æc dông ë ViÖt Nam g¾n liÒn víi nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn cña ngμnh l©m nghiÖp. §©y lμ biÖn ph¸p tÝch cùc ®· vμ ®ang gãp phÇn quan träng ®èi víi sù nghiÖp b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ViÖt Nam trong 40 n¨m qua. Nhê hÖ thèng rõng ®Æc dông nμy mμ nhiÒu nguån gen thùc vËt, ®éng vËt quý hiÕm ®· ®−îc b¶o vÖ. Thùc tÕ cho thÊy lμ n−íc ta ®· sím nhËn thøc ®−îc tÇm quan träng cña viÖc b¶o vÖ thiªn nhiªn. Ngay tõ n¨m 1962 khi ®Êt n−íc vÉn cßn chiÕn tranh chÝnh phñ ®· b¾t ®Çu thμnh lËp khu rõng cÊm Cóc Ph−¬ng theo ®Ò nghÞ cña Tæng côc L©m nghiÖp. §Õn n¨m 1966 Cóc Ph−¬ng ®· trë thμnh v−ên Quèc gia ®Çu tiªn ë ViÖt Nam víi diÖn tÝch 25.000 ha (theo quyÕt ®Þnh ngμy 09/8/1966 cña Tæng côc tr−ëng Tæng côc L©m nghiÖp). §Õn 1988 Thñ t−íng ChÝnh phñ ®· phª duyÖt luËn chøng ®Çu t− ®· kh¼ng ®Þnh VQG Cóc Ph−¬ng cã diÖn tÝch lμ 22.200 ha. Giai ®o¹n tõ n¨m 1962 ®Õn 1975, thêi kú chiÕn tranh ®ang diÔn ra ë ViÖt Nam, cã h¬n 2 triÖu ha rõng bÞ huû ho¹i. MÆc dï miÒn B¾c bÞ chiÕn tranh ph¸ ho¹i, ngμnh l©m nghiÖp vÉn tiÕp tôc tiÕn hμnh c«ng t¸c ®iÒu tra nghiªn cøu vÒ b¶o tån thiªn nhiªn. Sau khi thèng nhÊt ®Êt n−íc, n¨m 1976 Tæng côc L©m nghiÖp chuyÓn thμnh Bé L©m NghiÖp . Trªn c¬ së ®Ò xuÊt Bé L©m nghiÖp, ngμy 24/01/1977 Thñ t−íng ChÝnh phñ ®· ra quyÕt ®Þnh 41/TTg thμnh lËp 10 khu rõng cÊm, trong ®ã cã 3 KBTTN vμ 7 khu v¨n ho¸ lÞch sö, víi diÖn tÝch 44.310 ha. N¨m 1986 ChÝnh phñ ViÖt Nam ®· thμnh lËp mét hÖ thèng gåm 87 khu rõng ®Æc dông trong ®ã cã 58 VQG vμ khu b¶o tån thiªn nhiªn, 29 khu rõng v¨n ho¸ lÞch sö, phong c¶nh ®Ñp víi diÖn tÝch kho¶ng 1.169.000 ha chiÕm 5,7% diÖn tÝch ®Êt rõng (kho¶ng 3.3% diÖn tÝch ®Êt c¶ n−íc). Trong sè 87 khu b¶o tån nãi trªn cã 28 khu cã diÖn tÝch kh¸ réng chiÕm 698.000 ha. C¸c khu nμy bao trïm ®−îc phÇn lín c¸c kiÓu rõng c¬ b¶n cña ViÖt Nam. Sè cßn l¹i chØ lμ nh÷ng khu vùc hÑp, ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn bÞ suy tho¸i nhiÒu, thËm chÝ cã chç kh«ng cßn ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó thμnh lËp khu b¶o tån n÷a. 50 Ngμy 09/8/1986, Chñ tÞch Héi ®ång Bé tr−ëng ®· x¸c lËp mét hÖ thèng gåm 73 KBTTN ®¹i diÖn cho c¸c kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau tr¶i tõ B¾c vμo Nam víi tæng diÖn tÝch 769.512 ha. §Õn n¨m 2000, ChÝnh phñ ®· quyÕt ®Þnh thμnh lËp 11 v−ên Quèc gia (Ba BÓ, Ba V×, M¹ch M·, BÕn En, C¸t Bμ, C¸t Tiªn, C«n §¶o, Cóc Ph−¬ng, Tam §¶o, Trμm Chim, Yok §«n), 52 khu b¶o tån thiªn nhiªn, 16 khu b¶o tån ®éng vËt hoang d· vμ 22 khu VHLSMT víi tæng diÖn tÝch kho¶ng 2,3 triÖu ha. §Õn n¨m 2004, c¶ n−íc thμnh lËp ®−îc 27 v−ên Quèc gia, 44 khu b¶o tån thiªn nhiªn, 12 khu b¶o tån loμi (16 khu kh¸c ®ang ®Ò xuÊt), 21 khu b¶o vÖ c¶nh quan. Theo quy ho¹ch míi, Bé N«ng nghiÖp vμ Ph¸t triÓn n«ng th«n ®· ®Ò nghÞ ChÝnh phñ phª duyÖt 4 lo¹i h×nh khu b¶o vÖ bao gåm v−ên Quèc gia, khu b¶o tån thiªn nhiªn, khu b¶o tån c¸c loμi sinh c¶nh, khu b¶o vÖ c¶nh quan, ®Õn n¨m 2010 víi 133 khu cã tæng diÖn tÝch lμ 2..054..931 ha, chiÕm 6,20% diÖn tÝch l·nh thæ. So víi 2 thêi ®iÓm: th¸ng 8/1986, khi cã quyÕt ®Þnh 194/CT vμ th¸ng 11/1997, Héi nghÞ Cóc Ph−¬ng (Héi nghÞ tæng kÕt c«ng t¸c quy ho¹ch, tæ chøc vμ qu¶n lý hÖ thèng rõng ®Æc dông) th× tæng diÖn tÝch rõng ®Æc dông cña ViÖt Nam theo quy ho¹ch míi sÏ gÊp h¬n hai lÇn diÖn tÝch n¨m 1986 vμ t¨ng thªm 10% so víi diÖn tÝch n¨m 1997. Tû lÖ nμy ch−a ph¶i lμ cao so víi c¸c n−íc trªn thÕ giíi vμ mét sè n−íc l¸ng giÒng, nh−ng nã ®· thÓ hiÖn quyÕt t©m cña ChÝnh phñ vμ nh©n d©n ViÖt Nam trong c«ng cuéc b¶o tån thiªn nhiªn vμ b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc. ViÖt Nam còng ®· thμnh lËp mét sè khu b¶o vÖ ®Æc biÖt: Khu Trμm Chim (§ång Th¸p) ®Ó b¶o vÖ loμi SÕu cæ trôi (vμ ®Õn ®Çu n¨m 1994 khu b¶o vÖ Quèc gia ®· ®−îc thμnh lËp), khu b¶o vÖ Xu©n Thuû (Nam §Þnh) ë cöa s«ng Hång ®Ó b¶o vÖ c¸c loμi chim di c−, cô thÓ lμ loμi Cß th×a. §©y còng lμ khu vùc b¶o vÖ RAMSAR ®Çu tiªn ë vïng §«ng Nam ¸. C¸c khu dù tr÷ Sinh quyÓn (Biosphere Reserve) ë C¸t Tiªn, CÇn Giê, C¸t Bμ vïng biÓn vªn ch©u th« S«ng Hång vμ di s¶n thiªn nhiªn thÕ giíi VÞnh H¹ Long, §éng Phong Nha còng ®· ®−îc UNESCO vμ thÕ giíi c«ng nhËn. Ngoμi c¸c khu b¶o vÖ nãi trªn Bé L©m NghiÖp (tr−íc ®©y) cßn x©y dùng mét hÖ thèng rõng phßng hé víi dÞªn tÝch 5,71 triÖu ha; trong ®ã: rõng phßng hé ven biÓn 90.000 ha, rõng cè ®Þnh c¸t 70.000 ha, rõng b¶o vÖ ®Çu nguån 5.550.000ha. Tuy nhiªn, hiÖn nay chØ cßn 2,46 triÖu ha lμ cã rõng che phñ. Tíi th¸ng 10/2006(Côc kiÓm l©m vμ viÖn ®iÒu tra quy ho¹ch) + C¶ n−íc cã 30 V−ên QG + Khu b¶o tån thiªn nhiªn 60 khu trong ®ã: - 48 khu dù r÷ thiªn nhiªn - 12 khu b¶o vÖ loμi/sinh c¶nh + 38 khu b¶o vÖ c¶nh quan Víi tæng diÖn tÝch lμ: 2.400.092 ha ( Tæng céng 128 khu b¶o tån). Trong c¸c khu b¶o tån ®−îc T/G vμ c¸c tæ chøc kh¸c c«ng nhËn: + 6 khu dù tr÷ sinh quyÓn Quèc Gia ®−îc UNESCO c«ngnhËn: Khu CÇn Giê TP.HCM), khu C¸t Tiªn(§ång Nai- L©m §ång-B×nh Ph−íc) Khu C¸t Bμ(TP H¶i Phßng), khu ven biÓn ®ång b»ng S«ng Hång(Nam §Þnh, Th¸i B×nh), khu dù tr÷ sinh quyÓn Kiªn Giang vμ khu dù tr÷ sinh quyÓn miÒn T©y NghÖ An + 4 khu di s¶n thiªn nhiªn cña Asean: V−ên QG Ba BÓ, v−ên QG Hoμng Liªn(Lao Cai), V−ên QG Ch− Mon Ray(Kon Tum) vμ v−ên QG Con Ca Kinh(Gia Lai) + 2 khu Ramsar ®−¬c thÕ giíi c«ng nhËn: V−ên QG Xu©n Thuû(Nam §Þnh) vμ VQB C¸t Tiªn 2.1.2. Nh÷ng tån t¹i vμ th¸ch thøc cña hÖ thèng KBTTN ViÖt Nam • Nh÷ng tån t¹i: 1. DiÖn tÝch c¸c khu b¶o tån so víi diÖn tÝch l·nh thæ cßn thÊp, ch−a thÓ ®¹i diÖn ®−îc ®Çy ®ñ c¸c hÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi vμ yªu cÇu cña ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 2. ViÖc xÕp h¹ng, ph©n lo¹i rõng ®Æc dông vÉn ch−a thÝch hîp, ch−a tiÕp cËn víi ph©n lo¹i quèc tÕ. 51 3. Trong c¸c KBTTN hiÖn cã, nhiÒu khu cã diÖn tÝch qu¸ nhá ch−a ®ñ ®¹i diÖn cho c¸c hÖ sinh th¸i còng nh− sinh c¶nh tèi thiÓu cho mét sè loμi ®éng vËt, ®Æc biÖt lμ c¸c loμi quý hiÕm. 4. Ranh giíi cña mét sè VQG vμ KBTTN ch−a hîp lý vÒ mÆt b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. 5. ë ®a sè c¸c khu b¶o tån, c«ng t¸c ®iÒu tra c¬ b¶n ch−a tiÕn hμnh mét c¸ch ®Çy ®ñ, ch−a cã luËn chøng ®Çu t−, ch−a ®−îc cÊp quyÒn sö dông ®Êt vμ x¸c ®Þnh ranh giíi cô thÓ ngoμi thùc ®Þa mét c¸ch ®Çy ®ñ. 6. HÖ thèng ®iÒu hμnh qu¶n lý c¸c KBTTN ch−a nhÊt qu¸n tõ ®Þa ph−¬ng ®Õn trung −¬ng. ViÖc ph©n cÊp qu¶n lý gi÷a ®Þa ph−¬ng vμ trung −¬ng ch−a ®−îc quy ®Þnh cô thÓ, ChÝnh phñ chËm ban hμnh quy chÕ qu¶n lý rõng ®Æc dông, v× vËy nªn c«ng t¸c b¶o vÖ c¸c khu rõng ®Æc dông thiÕu c¬ së v÷ng ch¾c g©y nªn nh÷ng tranh chÊp kh«ng cã lîi cho b¶o tån. 7. Tæ chøc bé m¸y, biªn chÕ cña c¸c Ban qu¶n lý ë c¸c KBTTN ch−a hîp lý nªn hiÖu qu¶ c«ng t¸c b¶o tån ch−a cao. • Nh÷ng th¸ch thøc: 1. Sù suy gi¶m diÖn tÝch rõng ®· lμm suy tho¸i c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn, thu hÑp n¬i c− tró cña c¸c loμi ®éng vËt hoang d·, diÖn tÝch ®åi nói träc t¨ng. Sù chia c¾t c¸c hÖ sinh th¸i do viÖc x©y dùng c¸c c«ng tr×nh giao th«ng, khai ph¸ rõng ®Ó trång c©y c«ng nghiÖp. 2. D©n sè ngμy mét t¨ng, trong vßng 40 n¨m d©n sè ViÖt Nam t¨ng gÊp 2 lÇn, hiÖn lªn ®Õn 81 triÖu d©n (2003); trong khi ®ã tμi nguyªn thiªn nhiªn, c¬ së vËt chÊt cña sù sèng l¹i cã h¹n. N¹n di d©n tù do tõ miÒn B¾c vμo vïng cao nguyªn vμ c¸c tØnh phÝa Nam. 3. Cßn nhiÒu céng ®ång d©n c− ®ang sèng trong ph¹m vi vμ xung quanh khu vùc vïng ®Öm c¸c KBT. Nguån lîi thiªn nhiªn ë ®©y lμ nguån sèng chÝnh cña hä. Do vËy, c¸c ho¹t ®éng sèng còng nh− s¶n xuÊt cña hä ®· lμm tæn h¹i ®Õn c¸c KBT vμ lμm cho chÊt l−îng c¸c KBT gi¶m sót mét c¸ch nhanh chãng. 4. Lμm thÕ nμo ®Ó kh«ng t¹o thªm nh÷ng bÊt ®ång gi÷a d©n ®Þa ph−¬ng vμ KBT, mμ ph¶i céng t¸c víi hä mét c¸ch chÆt chÏ, chÊp nhËn nh÷ng yªu cÇu thÝch ®¸ng cña hä, ®iÒu quan träng lμ hä ®−îc h−ëng nh÷ng lîi Ých trùc tiÕp tõ KBT. 2.1.3. Tæ chøc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc t¹i c¸c khu b¶o tån ViÖt Nam Cho ®Õn thêi gian gÇn ®©y, míi chØ cã 45 khu b¶o tån cã tæ chøc qu¶n lý b¶o vÖ vμ cã sù quan t©m cña Nhμ n−íc, sè cßn l¹i ë t×nh tr¹ng bá hoang. §¸ng chó ý lμ mét sè khu ®· x©y dùng vμ cã bé m¸y qu¶n lý nh−ng rõng vÉn bÞ tμn ph¸, thËm chÝ cã n¬i cßn bÞ xo¸ sæ. Céng ®ång d©n c− sèng ë trong vμ xung quanh c¸c KBT nμy vÉn ch−a ®−îc gióp ®ì ®óng møc ®Ó hä tham gia vμo viÖc b¶o vÖ vμ qu¶n lý tμi nguyªn ®a d¹ng sinh häc. V−ên Quèc gia Cóc Ph−¬ng vμ mét sè KBT kh¸c võa qua ®· tæ chøc di chuyÓn mét sè hé d©n c− sèng trong c¸c khu b¶o vÖ nghiªm ngÆt ra ngoμi vïng ®Öm. Tuy nhiªn, mÆc dï cã gióp ®ì vÒ tμi chÝnh vμ kü thuËt cña ch−¬ng tr×nh ë vïng ®Öm, cuéc sèng cña ng−êi d©n míi chuyÓn ra vÉn cßn rÊt nhiÒu khã kh¨n. Hä ®· bÞ mÊt ®i nhiÒu nÐt v¨n ho¸ ®Æc tr−ng cña chÝnh hä, nhiÒu kiÕn thøc, kinh nghiÖm cæ truyÒn vÒ sö dông c¸c tμi nguyªn rõng, nhiÒu phong tôc x−a ®· bÞ quªn l·ng... Nguy c¬ trë l¹i ph¸ rõng ë c¸c KBT cã thÓ x¶y ra nÕu chóng ta kh«ng biÕt c¸ch tæ chøc thÝch hîp. Mét vÊn ®Ò lín ®−îc ®Æt ra lμ c¸c Ban qu¶n lý V−ên Quèc gia vμ Khu b¶o tån thiªn nhiªn ph¶i cïng víi chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng tæ chøc vËn ®éng nh©n d©n ®Þa ph−¬ng tham gia tÝch cùc vμo viÖc b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc. NÕu chØ dùa vμo lùc l−îng kiÓm l©m Ýt ái th× kh«ng thÓ nμo b¶o vÖ ®−îc rõng. Ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng: tõng hé d©n, tõng b¶n lμng, tõng céng ®ång d©n ®Þa ph−¬ng nªn ®−îc giao tr¸ch nhiÖm cô thÓ, ®−îc h−ëng quyÒn lîi cô thÓ trong viÖc b¶o vÖ rõng víi t− c¸ch lμ ng−êi chñ thùc sù, tÊt nhiªn theo quy chÕ cña v−ên Quèc gia. CÇn t¹o ra nhiÒu h×nh thøc tæ chøc qu¶n lÝ phong phó kÕt hîp gi÷a nhμ n−íc víi nh©n d©n ®Ó b¶o vÖ rõng. §ång thêi cÇn tiÕp tôc nghiªn cøu cô thÓ ho¸ c¸c chÝnh s¸ch, vÝ dô nh−: chÝnh s¸ch giao ®Êt kho¸n rõng ®èi víi c¸c khu rõng ®Æc dông, chÝnh s¸ch di d©n ®i x©y dùng vïng kinh tÕ míi, quy chÕ qu¶n lý b¶o vÖ c¸c khu rõng phßng hé vμ khu rõng ®Æc dông sao cho phï hîp vμ cã hiÖu qu¶ l©u dμi. Môc tiªu c¬ b¶n cña c¸c chÝnh s¸ch lμ ®éng viªn søc m¹nh toμn d©n, m¹nh d¹n trao quyÒn tù chñ, s¸ng t¹o cho ng−êi d©n vμ c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng, ®éng viªn hä tham gia chñ ®éng 52 vμo c«ng viÖc qu¶n lý b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc, n©ng cao ®êi sèng nh©n d©n ®Þa ph−¬ng th«ng qua c¸c ho¹t ®éng b¶o tån vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Cuéc sèng vËt chÊt vμ tinh thÇn cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng ph¶i ®−îc n©ng cao, nh÷ng truyÒn thèng v¨n ho¸ tèt ®Ñp cña hä vÉn ®−îc b¶o tån, chØ cã nh− vËy míi cã thÓ b¶o vÖ ®−îc c¸c khu b¶o tån. ChØ cã khi nμo nh©n d©n ®Þa ph−¬ng cïng tham gia tÝch cùc vμ chñ ®éng th× viÖc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc trong c¸c v−ên Quèc gia vμ khu b¶o tån míi thμnh c«ng ®−îc. 2.2. B¶o tån chuyÓn chç (Ex-situ conservation) Cïng víi viÖc thiÕt lËp hÖ thèng khu b¶o tån, gi¶i ph¸p b¶o tån Ex-situ còng ®−îc quan t©m trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ë n−íc ta. Mét sè lo¹i h×nh b¶o tån Ex-situ ®· triÓn khai thùc hiÖn vμ ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ ®¸ng kÓ. 2.2.1. C¸c v−ên thùc vËt ë ViÖt Nam tõ n¨m 1988, c«ng t¸c b¶o tån nguån gen c©y thuèc ®· ®−îc triÓn khai. Mét sè v−ên c©y thuèc ®· ®−îc thμnh lËp. Tuy vËy, trong sè h¬n 3.200 loμi c©y thuèc ®−îc x¸c ®Þnh cÇn b¶o tån, (3.800 loμi L· §×nh Mìi, Vâ V¨n Chi gÇn 3200 loμi). míi chØ cã 120 loμi vμ loμi phô ®−îc b¶o tån trong mét sè vïng vμ c¸c c¬ së nghiªn cøu. HiÖn nay C¸c rõng th−c nghiªm vμ nghiªn cøu khoa häc ®· ®−îc thμnh lËp nh−: v−ên Tr¶ng Bom ( huyÖn Thèng NhÊt-§ång Nai) cã 155 loμi trong 55 hä vμ 17 loμi Tre Nøa, v−ên CÇu Hai (Phó Thä) cã 10 loμi, v−ên Lang Hanh (L©m §ång)... Trong sè c¸c v−ên thùc vËt, ph¶i kÓ ®Õn v−ên B¸ch Th¶o (Hμ Néi), Th¶o CÇm Viªn Sμi Gßn víi h¬n 100 loμi c©y ®· ®−îc h×nh thμnh tõ h¬n 100 n¨m nay, phÇn lín lμ c¸c loμi c©y b¶n ®Þa. VÒ c©y thuèc ®· x¸c ®Þnh 848 loμi cÇn ®−îc b¶o tån.VÝ du: + Tr¹m c©y thuèc Sa Pa 63 loμi ë ®é cao 1500m so víi mÆt n−íc biÓn + Tram c©y thuèc Tam §¶o b¶o qu¶n 175 loμi ë ®é cao 900m + Tr¹m c©y thuèc V¨n §iÓn(HN) 234 loμi + V−ên ®¹i häc D−îc 134 loμi + Häc viÖn qu©n y 95 loμi + Trung t©m gièng §μ L¹t 88 loμi ë ®é cao 1500m + Trung T©m S©m VN 6 loμi S©m quý V.V. 2.2.2. V−ên ®éng vËt - V−ên thó HiÖn nay ë n−íc ta cã hai c¬ së nu«i nhèt ®éng vËt lín nhÊt lμ V−ên thó thμnh phè Hå ChÝ Minh (Th¶o CÇm Viªn) ®· ®−îc x©y dùng h¬n 100 n¨m nay, hiÖn cã 120 loμi víi kho¶ng gÇn 530 c¸ thÓ vμ V−ên thó Hμ Néi, míi thμnh lËp h¬n 30 n¨m nay, hiÖn cã kho¶ng gÇn 100 loμi víi kho¶ng 500 c¸ thÓ. Ngoμi hai V−ên thó kÓ trªn, mét sè ®èi t−îng hoang d· kh¸c còng ®· ®−îc nu«i trong c¸c trang tr¹i quy m« võa vμ nhá (chñ yÕu cña t− nh©n). Tuy nhiªn, phÇn lín c¸c thμnh c«ng trong g©y nu«i ®éng vËt trong thêi gian qua ®Òu xuÊt ph¸t tõ môc ®Ých th−¬ng m¹i, kinh tÕ h¬n lμ môc ®Ých b¶o tån. N¨m 2008 trung t©m cøu hé GÊu(Tam §¶o) ®É ®i vμo ho¹t ®éng 2.2.3. Tr¹m cøu hé ®éng vËt Lo¹i h×nh nμy míi chØ ®−îc thμnh lËp tõ n¨m 1992 trë l¹i ®©y nh»m phôc håi vμ duy tr× søc khoÎ mét sè loμi ®éng vËt ®−îc lùc l−îng kiÓm l©m tÞch thu cña bän bu«n lËu tr¸i phÐp, tr−íc khi cã thÓ tr¶ chóng vÒ víi thÕ giíi hoang d·. Trung t©m cøu hé ®éng vËt ®Çu tiªn lμ Trung t©m cøu hé Linh tr−ëng ë VQG Cóc Ph−¬ng, ë ®©y ®· nu«i ®−îc 12 loμi khØ quý hiÕm. HiÖn nay t¹i Cóc Ph−¬ng cßn cã Trung t©m cøu hé vμ nghiªn cøu Rïa. Mét trung t©m kh¸c lμ Trung t©m cøu hé ®éng vËt Sãc S¬n (Hμ Néi) míi chØ ho¹t ®éng tõ n¨m 1998. Ngoμi c¸c trung t©m cøu hé kÓ trªn cßn cã thªm mét trung t©m cøu hé kh¸c ë NghÖ An ®−îc thμnh lËp 2003. N¨m 2008 trung t©m cøu hé GÊu(Tam §¶o) ®É ®i vμo ho¹t ®éng 12/7/2008 trung t©m cøu hé linhtr−ëng phÝa nam ®Æt t¹i VQG C¸t tiªn ®· ®i vμo ho¹t ®éng (réng trªn 30ha gi÷a khu vùc rõng nguyªn sinh). V¬i nhiÖm vôlμ cø− hé c¸c loμi linh tr−ëng ë phÝa n¨m( thu nhËn nh−ng con bÞ nu«i nhèt, s¨n b¾t trai tr¸i phÐp ) trøc khi th¶ l¹i thiªn nhiªn hoang d· 2.2.4. Ng©n hμng gièng ViÖc l−u tr÷ nguån gièng míi chØ ®−îc thùc hiÖn ë mét sè c¬ së nghiªn cøu. HiÖn nay ngμnh N«ng nghiÖp ViÖt Nam cã 4 c¬ quan cã kho b¶o qu¶n l¹nh: ViÖn KHKT N«ng nghiÖp ViÖt 53 Nam, ViÖn KHKT N«ng nghiÖp miÒn Nam, Tr−êng §¹i häc CÇn Th¬ vμ ViÖn c©y l−¬ng thùc vμ thùc phÈm. §Õn nay, ®· cã 6.500 gièng cña c¸c loμi c©y sinh s¶n v« tÝnh (khoai lang, khoai t©y, døa, d©u t©y...) ®−îc b¶o qu¶n in-vitro (trong èng nghiÖm). §èi víi ®éng vËt, viÖc b¶o tån nguyªn liÖu di truyÒn d−íi d¹ng tinh ®«ng viªn còng chØ míi ®−îc thùc hiÖn víi bß. Ngoμi ra, viÖc l−u gi÷ mét sè c¸c chñng vi sinh vËt lμ t¶o ®¬n bμo còng ®−îc thùc hiÖn ë mét sè c¸c c¬ së nghiªn cøu vμ ®μo t¹o. Tõ n¨m 1988 ®Õn nay, c¸c c¬ së nghiªn cøu thñy s¶n ®· l−u gi÷ trong c¸c ao nu«i 36 dßng thuéc 25 loμi c¸ kinh tÕ n−íc ngät víi tæng cã 4.406 c¸ thÓ. 3. §Þnh h−íng trong ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 3.1. KÕ ho¹ch hμnh ®éng ®a d¹ng sinh häc cña ViÖt Nam (lÇn 1) Ngμy 22 th¸ng 12 n¨m 1995, Thñ t−íng ChÝnh phñ ®· phª duyÖt “KÕ häach hμnh ®éng ®a d¹ng sinh häc cña ViÖt Nam” gäi t¾t lμ KHH§§DSH. VÒ mÆt ph¸p lý vμ thùc tiÔn, KHH§§DSH lμ c¬ së quan träng, lμ nÒn t¶ng cho viÖc sö dông, b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng nguån tμi nguyªn sinh vËt vμ c¸c hÖ sinh th¸i ë ViÖt Nam. NhiÒu chiÕn l−îc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc ®· ®−îc v¹ch ra trong KHH§§DSH. Trong ®ã chiÕn l−îc qu¶n lý c¸c khu b¶o vÖ (KBV) ®· cã nh÷ng thay ®æi. KHH§§DSH còng ®· tuyªn bè nhiÖm vô chÝnh lμ lμm thÕ nμo ®Ó qu¶n lý hiÖu qu¶ c¸c KBV v× ®ã lμ nh÷ng trung t©m ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam. KHH§§DSH ®· ®−a ra 4 chuyªn ®Ò lín: • Chuyªn ®Ò 1: T×nh tr¹ng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam. Chuyªn ®Ò nμy ®· tËp hîp c¸c tμi liÖu quan träng vÒ rõng, biÓn vμ ®Êt −ít; cung cÊp nh÷ng th«ng tin kh¶o s¸t cËp nhËt, toμn diÖn nhÊt vÒ tÝnh §DSH vμ nh÷ng ®e do¹ ®èi víi §DSH ë ViÖt Nam. • Chuyªn ®Ò 2: Nh÷ng khuyÕn nghÞ vÒ chÝnh s¸ch vμ ch−¬ng tr×nh b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Chuyªn ®Ò nμy ®−a ra nh÷ng khuyÕn nghÞ liªn quan ®Õn c¸c vÊn ®Ò: + ChÞu tr¸ch nhiÖm cña c¸c tæ chøc nhμ n−íc vμ sù phèi hîp gi÷a c¸c ngμnh; + §iÒu chØnh luËt, quy chÕ vμ t¨ng c−êng viÖc thi hμnh luËt; + Nh×n nhËn l¹i chÝnh s¸ch l©m nghiÖp vμ thùc tiÔn; + VÊn ®Ò c¸c khu b¶o tån liªn quèc gia; + Nghiªn cøu chÝnh s¸ch. • Chuyªn ®Ò 3: Nh÷ng thay ®æi ®−îc ®Ò xuÊt trong viÖc qu¶n lý c¸c khu rõng ®Æc dông + LËp thø tù −u tiªn cho c¸c khu rõng ®Æc dông; + Söa ®æi hÖ thèng rõng ®Æc dông; + T¨ng c−êng c«ng t¸c qu¶n lý c¸c KBTTN vμ VQG; + Ch−¬ng tr×nh b¶o tån biÓn; + Ch−¬ng tr×nh b¶o tån c¸c khu ®Êt −ít. • Chuyªn ®Ò 4: Nh÷ng hμnh ®éng ®ång bé ®èi víi c«ng t¸c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Chuyªn ®Ò nμy ®· ®Ò cËp vμ ph©n tÝch t×nh h×nh còng nh− c¸c viÖc cÇn thiÕt ph¶i lμm trong c¸c lÜnh vùc: + X©y dùng ng©n hμng gen quèc gia; + B¶o tån ®a d¹ng sinh häc n«ng nghiÖp; + KiÓm so¸t kinh doanh c¸c loμi nguy cÊp; + KiÓm so¸t ch¸y rõng; + Phôc håi c¸c sinh c¶nh tù nhiªn; + Ch−¬ng tr×nh kiÓm so¸t ®a d¹ng sinh häc; + Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu; + §ßi hái ®èi víi b¶o tån Ex-situ; + Ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc vμ truyÒn th«ng; + Nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ, x· héi cña mét ch−¬ng tr×nh §DSH + Hîp t¸c quèc tÕ. 3.2. Quy ho¹ch míi hÖ thèng rõng ®Æc dông ë ViÖt Nam 3.2.1. §Ò xuÊt hÖ thèng ph©n h¹ng míi 54 HÖ thèng ph©n h¹ng cã vai trß quan träng trong viÖc qu¶n lý vμ ph©n cÊp qu¶n lý c¸c khu rõng ®Æc dông. HÖ thèng rõng ®Æc dông cò (1986) víi 3 h¹ng: V−ên Quèc gia; khu B¶o tån thiªn nhiªn, khu V¨n ho¸, lÞch sö m«i tr−êng víi quy chÕ qu¶n lý cña nã ®· thÓ hiÖn mét sè bÊt hîp lý trong t×nh h×nh hiÖn nay, ®Æc biÖt lμ ch−a ®−îc qu¶n lÝ theo ph−¬ng ch©m “B¶o tån kÕt hîp víi ph¸t triÓn”. V× vËy, trong quy ho¹ch hÖ thèng rõng ®Æc dông n¨m 2000 ViÖt Nam ®· ¸p dông hÖ thèng ph©n h¹ng míi cña IUCN (1994) (gåm 6 h¹ng) vμ ®Ò xuÊt hÖ thèng ph©n h¹ng míi cña ViÖt Nam víi 4 h¹ng nh− sau: H¹ng 1: V−ên Quèc gia (National Park) Lμ mét diÖn tÝch trªn ®Êt liÒn hoÆc trªn biÓn, ch−a hoÆc míi bÞ t¸c ®éng nhÑ do c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi, cã c¸c loμi ®éng thùc vËt quý hiÕm vμ ®Æc h÷u hoÆc cã c¸c c¶nh quan ®Ñp cã tÇm cì quèc gia hoÆc quèc tÕ. Môc tiªu b¶o vÖ cña VQG lμ: + B¶o vÖ c¸c hÖ sinh th¸i vμ c¸c loμi ®éng vËt, thùc vËt quý hiÕm cã tÇm quan träng quèc gia hoÆc quèc tÕ. + Nghiªn cøu khoa häc + Ph¸t triÓn du lÞch sinh th¸i. H¹ng 2: Khu b¶o tån thiªn nhiªn (Nature Reserve) Lμ c¸c khu vùc cã diÖn tÝch t−¬ng ®èi réng chøa ®ùng c¸c hÖ sinh th¸i tiªu biÓu hoÆc c¸c loμi ®éng, thùc vËt cã gi¸ trÞ b¶o tån cao cßn t−¬ng ®èi nguyªn vÑn. Môc tiªu b¶o vÖ lμ: + B¶o vÖ vμ duy tr× c¸c hÖ sinh th¸i vμ c¸c loμi ®éng, thùc vËt trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn. + Phôc vô c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc, qu¶n lý m«i tr−êng vμ gi¸o dôc. + Du lÞch sinh th¸i ë ®©y bÞ h¹n chÕ. H¹ng 3: Khu b¶o tån c¸c loμi hay sinh c¶nh (Species/Habitat management protected area) Lμ mét khu vùc cã diÖn tÝch réng hay hÑp ®−îc h×nh thμnh nh»m: + B¶o vÖ mét hay nhiÒu quÇn thÓ ®éng, thùc vËt cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng còng nh− m«i tr−êng sèng cña chóng nh»m duy tr× vμ ph¸t triÓn c¸c loμi nμy vÒ l©u dμi. + §Ó ®¹t ®−îc c¸c môc tiªu trong khu b¶o tån, con ng−êi cã thÓ ®−îc phÐp tiÕn hμnh mét sè ho¹t ®éng nÕu nã kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn c¸c môc tiªu b¶o vÖ. H¹ng 4: Khu b¶o vÖ c¶nh quan (Protected Landscape or Seascape) Lμ c¸c khu vùc cã diÖn tÝch trung b×nh hay hÑp, ®−îc thμnh lËp nh»m: + B¶o vÖ c¸c c¶nh quan ®éc ®¸o cña thiªn nhiªn hoÆc c¸c c«ng tr×nh v¨n ho¸ cã gi¸ trÞ quèc gia. + B¶o vÖ c¸c rõng c©y ®Ñp, c¸c hang ®éng, th¸c n−íc, ®¶o san h«, miÖng nói löa... So víi b¶n ph©n h¹ng c¸c khu rõng ®Æc dông cña ViÖt Nam tr−íc ®©y, hÖ thèng ph©n lo¹i míi cã thªm mét h¹ng, ®ã lμ khu b¶o tån loμi hay sinh c¶nh. C¸c KBT nμy cã quy chÕ ho¹t ®éng réng r·i h¬n so víi quy chÕ qu¶n lý tr−íc ®©y nªn cã thÓ sÏ ®−îc chÝnh quyÒn vμ nh©n d©n ®Þa ph−¬ng ñng hé h¬n. H¹ng 4 cña hÖ thèng ph©n h¹ng míi ®· bít ®èi t−îng lμ c¸c khu v¨n ho¸, lÞch sö ®¬n thuÇn. Môc tiªu b¶o vÖ cña h¹ng nμy lμ b¶o vÖ c¶nh quan vμ m«i tr−êng. 3.2.2. Nh÷ng thay ®æi trong hÖ thèng rõng ®Æc dông cña ViÖt Nam Theo ®Ò nghÞ cña c¸c nhμ khoa häc vμ qu¶n lý trong lÜnh vùc B¶o tån thiªn nhiªn, ®Õn n¨m 2001 n−íc ta ®· cã mét sè thay ®æi trong hÖ thèng rõng ®Æc dông nh− sau: • §Ò nghÞ lo¹i bá hoÆc chuyÓn quyÒn qu¶n lý ®èi víi 7 khu b¶o tån thiªn nhiªn, 17 khu V¨n ho¸ lÞch sö m«i tr−êng. • §· chuyÓn h¹ng 5 khu b¶o tån thiªn nhiªn thμnh V−ên quèc gia. • Mét sè khu míi thμnh lËp sau QuyÕt ®Þnh 194/CT ngμy 09/8/1986: 22 khu b¶o tån thiªn nhiªn, 7 khu V¨n ho¸ lÞch sö m«i tr−êng. • S¸t nhËp vμ ®æi tªn 10 khu rõng ®Æc dông. • Tíi n¨m 2006 cã 128 khu b¶o tån (30 VQG) trong ®ã bé NN&PTNT qu¶n lý 7 VQG • Tíi th¸ng 6/2008. 6 VQG chuyÓn vÒ côc kiÓm l©m qu¶n lý(Ba V×, Tam §¶o, Cóc Ph−¬ng, B¹ch M·, YokDon, C¸t Tiªn) • §Ò xuÊt 18 khu rõng ®Æc dông míi. 55 Theo quy ho¹ch ®Õn n¨m 2010, th× ViÖt Nam sÏ cã tæng céng lμ 133 khu b¶o tån, bao gåm c¶ c¸c khu B¶o tån biÓn vμ §Êt ngËp n−íc: • 32 V−ên quèc gia • 52 khu B¶o tån thiªn nhiªn • 28 khu B¶o tån loμi vμ sinh c¶nh • 21 khu B¶o vÖ c¶nh quan. • N¨m 2007 kÕ ho¹ch hμnh ®éng Quèc Gia vÒ §DSH (lÇn thø 2) ®−a ra 16 môc tiªu theo ®ã ®Õn n¨m 2010 VN sÏ cã: - 3 khu b¶o tån thiªn nhiªn ®−îc c«ng nhËn lμ khu di s¶n thiªn nhiªn thÕ giíi hoÆc khu dù tr÷ sinh quyÓn thÕ giíi - 5 khu b¶o tån thiªn nhiªn ®−îc ASEAN c«ng nhËn - N¨m 2010 ®é che phñ cña rõng ®¹t 42 – 43% - 50% diÖn tÝch rõng ®Çu nguån bÞ suy tho¸i ®−îc håi phôc - 200.000ha rõng ngËp mÆn ®−îc phôc håi - 1,.2 triÖu ha khu b¶o tån ®Êt ngËp n−íc vμ biÓn ®−îc thμnh lËp.